CC BY
1Аннотация
В этом году исполняется 135 лет со дня рождения языковеда, ученого-тюрколога, педагога, журналиста и общественного деятеля Гиба-дуллы Хабибулловича Алпарова (1888-1936). В статье, на основе архивных материалов освещена деятельность ученого, которая сыграла определяющую роль в дальнейшей истории развития татарского языкознания. Значительную часть публикации составляют отдельные отрывки из автобиографических очерков, благодаря которым, становится возможным погрузится в ту эпоху, взглянуть на мир глазами автора, проследить за становлением юного шакирда медресе в профессионального переводчика, журналиста и филолога. Представленные в качестве дополнительной информации письма, раскрывают автора, в первую очередь, как личность, не сломленного болезнью. Между строк проскальзывают воспоминания о другом именитом классике татарской литературы, писателе и языковеде Г. Ибрагимове (18871938). Общие идеи, мысли, стремления объединили этих ученых в единую цель, которая просуществовала до конца их жизни. Алпаров, предстает перед читателем не просто ученым, внесшим неоспоримый вклад в развитие тюркских языков, но, в первую очередь, человеком, боровшимся с бедностью, безграмотностью и деспотизмом, стремящимся к светлому будущему своего народа. Посвятивший жизнь изучению татарского, узбекского, туркменского, казахского, киргизского языков, он видел будущее в образовании и просвещении.
Abstract
This year marks the 135th anniversary of the birth of a linguist, Turkologist, teacher, journalist and public figure, Gibadulla Khabibullovich Alparov (1888-1936). Based on archival materials, the article provides insight into the scholar's activities that played a defining role in the further history of the development of Tatar linguistics. A significant part ofthe publications are excerpts from autobiographical essays that help to immerse in that era, look at the world through the eyes of the author, see the young madrasah shakird's becoming a professional translator, journalist and philologist. The letters presented as additional information, first of all, prove the author to be a person undaunted by the disease. The reminiscences of another famous classic of Tatar literature, writer and linguist G. Ibragimov (1887-1938) can be read between the lines. Common ideas, thoughts, and aspirations united those scholars into a single mission that lasted
УДК 387.1
Зыялы hэм игелекле зат (Г. Алпаровньщ тууына 135 ел тулу уцаеннан)
Л. Ш. Гарипова,
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибракимов исемендэге тел, эдэбият hэм сэнгать институты, Казан шэк, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
A prominent scholar and distinguished teacher (dedicated to the 135th
anniversary of G. Alparov's birth)
L. Sh. Garipova,
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
until the end of their lives. Alparov appears before the reader not only as a scholar who made an undeniable contribution to the development of the Turkic languages, but, first of all, as a man who fought against poverty, illiteracy, and despotism, and strove for a bright new future of his nation. Devoting his life to studying the Tatar, Uzbek, Turkmen, Kazakh, and Kyrgyz languages, he was sure that education and enlightenment were the things of the future.
Ключевые слова
Г. Алпаров, биография, Г. Ибрагимов, письма, Крым, медресе «Галия», журнал «Чолпан», газета «Ак жол», языкознание, учебники.
Keywords
G. Alparov, biography, G. Ibragimov, letters, Crimea, "Galiya" madrasah, "Cholpan" journal, "Ak Zhol" newspaper, linguistics, textbooks.
МэшhYр тел белгече, тюрколог, педагог hэм ж;эмэгать эшлеклесе Гыйбадулла Алпаровньщ тууы-на быел 135 ел тула. Аныц тормыш юлы, тынгысыз эшчэнлеге Х. Бэдигый, Ш. Рамазанов, Л. Ж,элэй, Л. Яфаров, Ф. Ганиев, Г. Якупова, Ф. Фэткуллин hэм башкалар тарафыннан ж;ентекле ейрзнелгзн, чиксез эшчэнлек дзрте, тепле белеме, местэкыйль фикере белэн тел деньясына килеп кергэн галим хакында матбугат битлэрендэ купсанлы мэкалэлэр басылган, хезмэтлэре туплап бирелгэн басмалар да денья кургэн.
1993 елда ТР ФА Г. Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институтына Гыйбадулла Хабибулла улы Алпаровныц шэхси архивы кабул ителэ. Аны галимнец улы архитектор Yзбэк Алпаров тапшыра. Фондта (111 нче фонд) сакланган материаллар арасында Г. Алпаровныц кендэлеклэре, хатлары, мэкалэлэре басыл-ган газеталар, фотографиялэр, китаплары саклана, шулай ук чыгышларыныц, мэкалэлэренец каралама вариантла-ры, шэхси документлары белэн дэ танышырга мемкин. Шунысы эЬэмиятле, биредэ сакланган Ьэрбер документ галим тормышы хакында тулырак мэгълумат алырга, иж;ат эшчэнлеген башка ноктадан торып бэялэргэ дэ ярдэм итэ.
Татар тел белеменэ гаять зур елеш керткэн галим Г. Алпаров 1888 елда элекке Стэрлетамак еязе Корманай авылында туа. 1926 елныц 20 апрелендэ язылган автобиографиясенэ куз салыйк: «Атам - авыл мулласы, яшь чагында боярга эшлэгэн, хэзрэтлэргэ кучерлык иткэн. Мэдрэсэдэ итеклэр тегуче, ямаучы булып яшэгэн. 8 яшемэчэ ейдэ, 10 яшемэчэ курше авыл мэктэплэрендэ, 12гэчэ Стэрлетамакта, 18гэчэ Уфада "Госмания" мэдрэсэсендэ укыдым.
Кыш кеннэре эти карамагында укуда булып, ж;эй кене авылга кайтып, иген эшлэре белэн булашдым. Мэдрэсэдэ тормышыбыз бик ярлы булганга, шэкертлэргэ печать асты язып, китап теплэп, балалар укыткалап яшэргэ туры килде.
Укуда алдынгы булуым мица кеч бирэ килде. Дэреслэрне укымыйча белеп барган-га, мин эдэбият, газетлар укырга да вакыт таба идем. "Госмания"дэ мегаллим Салих Урмановныц юл KYрсэтYе белэн "Тэрж;еман" укырга, хисап-ж;эгърафия hэм башка фэннэр белэн Y3-Yземнэн шегыльлэнергэ башладым. Эдэбиятка, язучыларга кызыгу уянды.
Г. Алпаров. TP ФА Г. Ибракимое исемендэге Тел, эдэбият кэм сэнгать институтыныц Язма мирас узэге, 111 ф., 5 тасв., 2 сакл. бер.
G. Alparov. The Center
ofWritten Heritage; G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art; the AcademyofSciences ofthe Republic ofTatarstan, fond 111, series 5,file 2.
Мин инде Yземне "жэдидлэрдэн" саный башладым. 1904-1905 елларда инде мин газета аркылы бетен денья эхвале белзн танышып баручы идем. Якыннан катнаша белмзсзк тэ, 1905 нче елгы революция хзрзкзтлзрен дэ тыцлап, эчтэн аныц яклы булып уткэрдем. Мэдрэсэдэ мантыйк укуга каршы забастовкаларда катнаштым. "Галия" мэдрэсэсенэ качып киттем. Атам мине тэрбиядэн кул селтэде. "Галия" мэдрэсэсендэ еч ел укып, русча урта мэктэплэр кулэмендэ яца фэннэр белэн танышып, тэфсир-хэдислэр аркылы дин серлэренэ тешенэ башладым. "Галиядэ" язын, иптэшлэргэ ияреп, казакъ арасына чыгып, балалар укыттым, кыш шуннан тапкан акчага яшэдем.
"Китап" язарга дэртем, эшкэ ашмаган нэрсэлэр тезеп маташуым "Госманиядэ" чакта ук башланган булса да, чынлап язарга тотынуым 1908 нче ел "Галиядэ" укыган чакта башланды. Бу елларда инде без газета-журналлар укып, "Галиядэ" беркадэр сэяси ац алып та байтак Yскэн идек»1, - дип яза ул. Г. Алпаров Yзенец гыйльми эшчэнлеген тэрж;емэлэрдэн башлап ж;ибэрэ дип эйтергэ кирэк. 1908 елда русчадан «Бичара колныц тормышы» эсэрен тэрж;емэ итеп бастыра. Китапка керешендэ: «Бу китап безем миллэтемез арасында да мекатдэс ислам дине кушкан "Ихвэтне" яцартуга сэбэп булыр диеп емид итдекемездэн татарча тэрдемэ итдек»2, - дип яза ул. Аннан соц терекчэдэн «Миллионнар табу» эсэрен (керешендэ искэртелгэнчэ: «Бу китап французчадан hэртерле телгэ тэрж;емэ иделмеш гаять ^зэл, гыйбрэтле роман улып, бу дэфга госманлычадан татарчага тэрдемэ иделмешдер»), «Кесэлек мэцгелек календарь» хезмэтен бастыра. Шунысын да эйтеп утэргэ кирэк, куп кенэ чыганакларда тэрдемэлэрнец Галимдан Ибраhимов белэн берлектэ эшлэнуе хакында хаталы фикер киткэн. Автобиографиясендэ Ьэм китапларныц тезучелэре турында мэгълуматта да педагог М. Ибра^мов исеме ^рсэтелэ: «1908 нче ел Мохтар Ибра^мов белэн бергэ русчадан тэрж;емэ иткэн "Бичара колныц тормышы", терекчэдэн тэрж;емэ "Миллионлар табу" дигэн нэрсэбез басылып чыкты»3. 1910 елныц дэеннэн Г. Алпаров, «Галиядэ» хэзерлек курслары оештырып, шунда укыту эшлэренэ катнаша башлый: «Кыш Стэрлетамакта укытучы булдым. Анда беренче мэртэбэ театр уйнауга катнаштым. "Шура" журналында языштым. 1911 елдан 1913 елга кадэр Казанда учительская школада укыдым. Шуныц белэн бергэ "Йолдыз", "Ац", "Мэктэпкэ" ирекле язучы булып катнаштым, "Эмид" матбагасында корректорлык иткэлэдем. 1911 нче елдан башлап, хэреф мэсьэлэсе аркылы имля, тел тикшерY эшлэренэ дэ кереп киттем. 19131914 уку елында Троицки - "Мехэммэдия" мэдрэсэсендэ укытучы булдым. Яурупа сугышыныц башыннан азагынача Стэрлетамак еязе Карамалы авылында земство тара-фыннан ачылган тебэк кетепханэсе назире булып хезмэт иттем. Октябрь революциясе булып, беренче декретлар килеп ирешкэннэн соц, сатулашып, карар чыгартып алабыз дигэн бэхетлэргэ берьюлы ирешкэн кебек, иркен тын алып киттем. Бетен ж;эмэгать эшлэренэ кайнар дэрт белэн катнашып, бетен кечемне шунда салдым. Халыкка ац биру, лекциялэр уку, зурларны укыту, кооперативлар ачу, аларны оештыру, аныц бетен эшлэрен алып бару кебек бетен иж;тимагый-мэдэни хэрэкэт минем актив рэвештэ катнашым, юлбашчылыгым белэн барды. Мин бетен эшемдэ халыкчы, ярлы крестьян-чы булдым. Кооперация аркылы бетен ярлы мэзлумнэрне капитал коллыгыннан котка-ру, якын килэчэктэ матур уртак тормыш кору идеясе белэн янып эшлэдем. Халык белэн езлексез бэйлэнештэ булып, сэяси пропаганда алып баруым сэбэпле, hэрвакыт полиция KYЗЭTYе астында яшэдем.
Февраль революциясе булгач, полиция куркынычы бетеп, яца кеч, яца дэрт белэн ныклап ил эшенэ керештем. Эллэ ничэ терле комитетлар тезY, аларны башкару, агитация, сайлау, сайлану, ж;ыелыш, митинг - боларныц барында да тенен-кенен белмэстэн эшлэнде.
Эяз, вилаять hэм МэскэY съездларына вэкил булып, еяз, губерна земстволарына яца глассный булып, еяз-губерна крестьян советларына-башкармаларына эгъза булып
Г. Алпаров (сулда) М. Гилдеев белэн. Ташкент, 1924 ел. TP ФА Г. Ибракимов исемендэге Тел, эдэбият Иэм сэнгать институтыныц Язма мирас узэге, 111 ф., 5 mace., бсакл. бер.
G. Alparov (on the left) withM.Gildeev. Tashkent, 1924. The Center ofWritten Heritage; G. Ibragimov Institute ofLanguage, Literature and Art; the Academy ofSciences ofthe Republic ofTatarstan,fond 111, series 2,file 6.
сайландым, крестьяннар, ярлылар ягыннан булып, актив рэвештэ эшлэдем. Суллар ягыннан миллэт мэждесенэ дэ сайланып катнаштым. Учредитель сайлауларында актив рэвештэ суллар ягыннан эшлэдем.
Уфа губернасы крестьяннары советы башкармасында "Авыл халкы" газета-сы секретаре булдым, бу газет "Солдат телэге" белэн берлэшдерелгэч, "Безнец юл" идарэсендэ эшлэдем.
Соцрак совет хекумэте меселман комиссариаты тезелгэч, "Керэш" идарэсенэ кердем. ^эй кене совет хекумэте тарафыннан ачылган вилаять укытучылар курсында ана теле укыттым.
1918 нче ел азагында "Галиядэ" укытучы булдым. Ьэрвакыт "качып калганнар" белэн бэйлэнеш тотылды. 1919 ел башында кызыллар Уфаны алгач, "Кызыл яу" газе-тасында языштым. Колчак килгэч, Казанда "Кызыл армия" хэрби коллегиянец "Кызыл армиясында" сотрудник булып эшлэдем.
Уфа алынгач, яцадан Уфага кайтып, партиягэ язылдым, партия эшлэренэ бире-леп киттем. Уфа газеталарында языша hэм аларны башкара башладым. "Кызыл юл", "Шэрык ярлылары", газетасында даваплы язучы булып эшлэдем. Х. Ишбулатов, аннары Галэ Ходаяров кебек революция уты белэн янучы иптэшлэр белэн кендэлек газетаны икэулэп туктатмый айларча дэвам иттергэн чаклар да булды.
Ниhаять, авыр ачлык еллары килде.
Шул заманга чаклы, Яурупа сугышы башланганнан бирле эшлэп бер генэ ай да отпуск алып хэл дыя белмэу естенэ, азыклану дитмэгэнлектэн, уземдэ бик нык арыганлык сизэ башладым, авыру бегэргэ тотынды. Миндэ 2 нче дэвер туберкулез таптылар. Болар мине каушатты, кешелектэн чыгып эшли алмый башлагач, Уфа губком партиясе тарафыннан дарулану ечен Теркестанга дибэрелдем. Анда ШэЬид Эхмэдиев, Гомэр Элмехэммэдев кебек иптэшлэрнец кицэше белэн кыргыз арасына кымызга китеп, механик рэвештэ партия белэн бэйлэнешемне ездем.
1922 нче ел азагында Ташкентка кереп, казакъча "Чулпан" журналы секретаре, "Ак юл" газетасыныц сотруднигы булып эшли башладым. Казакъ, терекмэн теллэрендэ хэреф, имля, тел мэсьэлэлэрендэге эшлэргэ катнаштым.
1924-1925 нче ел Уфада Башкортстан мэгариф комиссариатыныц гыйльми узэк сэркатибе, "Белем" журналы секретаре булып эшлэдем, башкорт телен ейрэну эшлэренэ катнаштым.
1925-26 нчы ел - Татарстан мэгариф халык комиссариаты.
1926-30 - Ленинград кенчыгыш институты»4.
Г. Алпарое хатыны Гайшэ Иэм улы Узбэк белэн. Ленинград, 1930 ел. TP ФА Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Иэм сэнгатъ институтыныц Язма мирас узэге, 111 ф., 5 тасв., 4 сакл. бер.
G.Alparov with his wife Gaysha and son Uzbek. Leningrad, 1930. The Center ofWritten Heritage; G. Ibragimov Institute ofLanguage, Literature and Art; the Academy ofSciences ofthe Republic ofTatarstan,fond 111, series 2,file 4.
Гарэп язуындагы кульязма шуньщ белэн тэмам ителэ. Автобиографиям естэмэ рэвешендэ фондта латин язуындагы кулъязма белэн дэ танышырга мемкин: «Кеч-хэл белэн Теркестанга килеп егылдым. Саулык эзлэп казак-кыргыз арасына китеп, механик рэвештэ партиядэн тешеп калым. Мин, терелгэч, партиягэ тиз алырлар дип уйла-ган идем, кайбер иптэшлэр дэ, минем саулыгымнан курыкканга KYрэ, шулай кицэш биргэннэр иде. Лэкин алай булып чыкмады. Терелеп кайтканнан соц 4 ел буена яцадан партия сафына керергэ сорап йерсэм дэ, керэ алмадым. Авыру, ачлык еллар миндэ бик нык изелгэнлек эзе калдырдылар. Партиягэ алынмасам да, мин вежданым (ышануым) белэн hаман Коммунистлар партиясе, денья революциясе карап барган йолдызга таба барам, шул юлда актык кечем беткэнче эшлэп барачакмын.
Элифба керэшлэрендэ латин-гарэп элифбалары турында дискуссия барган чакта, минем гарэп элифбасы ягында булуым кайбер иптэшлэрнец, гомумэн, мине буржуа яклы дип карауларына сэбэп булды бугай. Ул чактагы минем гарэпчелегем белэн буржуаныц гарэпчелеге арасында зур аерма бар:
Минем гарэпчелегем 20 елга якын шул гарэп хэрефлэрен басмада уку-язуга ейрэтудэ уцайлаштыру, хезмэтне жицелэйту юлында эшлэп, "баш хэрефлэр" ечен керэшеп килунец дэвамы булып килеп чыккан бер факт иде. Минем ул хатам гарэпне латинга каршы куюдан чыкмады эле. Минем ул турыда язганнарым моца ачык дэлил. 15.02.1931»5.
Эйе, Г. Алпаровныц матбугатта язмалары бик еш бас^1ла, аныц ижат колачы татар теле белэн генэ чиклэнмичэ, Yзбэк, терекмэн, казакъ, кыргыз теллэрен дэ яхшы белеп, элеге теллэрдэ сейлэшуче хал^1кларга фэнни-практик ярдэм KYрсэтY аша бара: дэреслеклэр тези, гыйльми басмалары денья KYрэ.
Фондта сакланган кайбер хатларга да тукталып утэбез. Алар арасында Гыйбад Алпаровныц Кырымнан хатыны Гайшэгэ язган куп кенэ хатлары сакла-на. Кайберлэрендэ галим татар эдэбияты классигы, язучы, эдэбият hэм тел галиме Г. ИбраЬимов турында да язып утэ, аныц ярдэме, KYрешеп торулары, хатлары хакында хислэр белэн искэ ала. Бу очракл^1 г^1на тугел. Инде билгеле булганча, Гыйбад Алпаров белэн Галимжан ИбраЬимов балачактан таныш булганнар. Алар «Галия» мэдрэсэсендэ бергэ укыйлар, куп чыганакларда кунакка йерешулэре искэ ал^1на. Икесе дэ белемгэ тарт^1лган, фэнгэ гашыйк егетлэрнец юллары бергэ бара дип эйтергэ кирэк. 1925 елда Казанга килеп, Г. Алпаров Татарстан Мэгариф халык комиссариаты каршындагы Гыйльми Yзэктэ сэркэтип булып эшли башл^1й. 9 аныц жцтэкчесе 19251927 елларда Г. ИбраЬимов була. Г. Алпаров Татарстан Мэгариф халык комиссариа-тыннан делегат буларак, 1926 елда Баку шэЬэрендэ уткэрелгэн беренче тюркология
съездына дибэрелэ. Шул ук елныц дэендэ Г. Ибраhимов тарафыннан сайлап алынып, Ленинградка укырга дибэрелгэн еч телченец берсе дэ Алпаров була6. Бала чактан башланган дуслык гомерлэренец ахырына кадэр дэвам итэ. Фэнни мэкалэлэрендэ, басмаларда алар бер-берсенэ бэя дэ биреп баралар. «Галимдан Ибра^мов узенец егерме еллык хезмэт гомерендэ ничек эшлэп барды?» дигэн мэкалэсендэ Г. Алпаров Г. ИбраЬимовны «катлаулы чорныц бер батыры» дип атап, «куп узгэрешле, катлаулы, революцияле, тартышлы бер дэвердэ усеп чыккан Г. ИбраЬимов да тулы мэгънэсе белэн шул чорны узендэ шэулэлэндергэн кеше. Ул татарныц уяну, мэдэни, идтимагый барлыгын тудыру чорында имлядан, хэрефдэн башлап, сарыф-нэху, эдэбият-тел, эдэби сэнгать, тэнкыйть тарихыныц барында да актив рэвешдэ заманына курэ киц, эре кулэмдэ алгы сафда торып эшлэп килучелэрнец берсе... Ул узенец киц кечен тик яткыр-мый, йоклатмый, киц эшлэренец берсенэ дэ сурэнлэнергэ, кугэрергэ бирми. Ул аны Ьэрвакыт данландырып, уткерлэндереп, яцартып тора. Ул алга алган бер эшен булдыру юлында да сулпэнлек курсэтми, бэлки аныц ечен бетен кечен куеп, бетен чараларын оештырып, уртага кереп, кызу керэшэ дэ, булдыра да»7, - дип яза. Мэгълум булган-ча, Г. Ибраhимов 1927 елдан башлап, упкэ авыруыныц кечэюе аркасында, Кырымга яшэргэ кученэ. Г. Алпаров та 1934 елда инде куп еллардан бирле борчып килгэн авыруы сэбэпле, дэваланырга Кырымга килэ. Г. ИбраЬимов аца ярдэм кулын суза: санато-рийларга урнашырга ярдэм итэ, врачлар белэн таныштыра. Галим куп хатларында Г. Ибраhимовны телгэ ала, аныц да хэл-халэтен диткереп бара.
Г. Алпаров 1936 елныц 31 июлендэ озакка сузылган упкэ авыруыннан вафат була. Зур керэшлэр заманында яшэп, бетен гомерен фэнгэ, халыкка багышлаган галимнец гомере, кызганычка каршы, бик кыска була. Лэкин ул шушы кыска гына гомерендэ дэ татар тел белеме усеше ечен гаять зур хезмэт куйган, аныц алгарышы-на кечен кызганмаган шэхеслэрдэн. Аныц хезмэтлэре бугенге кендэ дэ актуальлеген югалтмый, телебезнец усешендэ Г. Алпаровныц уз лаеклы урыны бар.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Татарстан Республикасы Фэннэр академиясы Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институты, 111 ф., 2 тасв, 1 сакл. бер.
2. Бичара колныц тормышы / Метэрдимнэре: Г. Алпаров, М. ИбраЬимов. - Казан, 1908. - Б. 2.
3. Татарстан Республикасы Фэннэр академиясы Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институты, 111 ф., 2 тасв, 1 сакл. бер., 4 кгз.
4. Шунда ук, 9 кгз.
5. Шунда ук, 14 кгз.
6. Фаткуллин Ф. Йез елларга торырлык дэвернец бер батыры // Кызыл тац. - 1998. - 18 ноябрь. - № 213. - Б. 4.
7. Алпаров Г. Галимдан ИбраЬимов узенец егерме еллык хезмэт гомерендэ ничек эшлэп барды // Безнец юл. - 1928. - Б. 23.
Г. Алпаровныц Кырымнан хатыны Гайшэгэ язган хатлары
№ 1.
Гайшэкэй, Yзбэк, сагынып сэлам. Монда килгэч телеграмм дибэргэн идем, ныклап урынлашып дитмэгэнгэ, хат язмадым. Инде шунда калдым. Кэеф яхшы. Бер 5-6 кен диллэр, суыклар булды, бу кеннэрдэ генэ hава яхшыра теште. Ашау-эчу бик шэп тугел. Башта бик эч пошты, нервлар бик начар булды, эле бераз тынычлан-ды. Даруланам. 4-5 кен бер дэ йоклый алмадым. 21ендэ Ялтага барып килдем (12 чакрым). Галимдан абзыйны курдем. Кэефе бер чама, плеврит белэн дэфалана икэн. Симферопольгэ орфография конференциясенэ килеп алсалар, 3-4 кенгэ барырга исэп бар. Хэзергэ хушыгыз.
Гыйбад. 23 сентябрь 19341.
Гайшэкэем, Узбэк! Сагынып сэлам. Мин тагы башка санаторийга кучтем, кучерделэр. Тегендэ иялэшеп киткэн идем инде. Монда кучкэч, бик кыен булды.
Сезнец 24ендэ язган беренче хатны алдым, язган идем. Бик озак кеттем, борчы-лып кеттем. Теге санаторийга мине килгэч тэ вакытлыча дип куйганнар иде. Шуца курэ тынычланмаганга, сезгэ «урынлаштым» дип яза алмадым. Килдем дип кенэ телеграмм бирдем. Аннары узлэре иялэшеп киттелэр, мин дэ инде уземне урын-лашкан саный башлаган идем. Мине Ялтага дибэрегез дип сорасам, заявление бир, диделэр. Мин иялэшкэн дирдэн заявление биреп китэргэ телэмэдем. Аннары 28 нче сентябрьдэ Хэй Алпар килеп чыкты, ул да безнец санаторийда урынлашкач, куцелле булып китте.
Лэкин «кара сакал» икенче яктан килеп чыкты. Тикшерергэ алган какрыкта палочка (3 данэ) тапканнар. 30ында доктор сине иртэгэ ук tbc санат[ориясына] дибэрэбез диде. Шул кенне кич Г. Ибраhимов узенец хатыны белэн бергэ автомобиль белэн йерергэ чыккан икэн, мине эзлэп таптылар. Алар белэн бергэ утырып, Алупкага барып эйлэнеп кайттык. Алар мине тешереп калдырып, Ялтага кайтып киттелэр. Галимдан абзый белэн бергэ бездэн ерак тугел «Горное солнце» дигэн санаторийда эшли торган татар врач та бар иде. Мин аларга уземне иртэгэ ук R. h санат[ориесы]на кучерулэрен эйттем. Галимдан абзый, анда бик начар дигэч, барма, менэ бу врач Дэулэкэннеке, сине «Горное солнцега» куяр, диде. Безнец врачны да куреп сейлэшкэч, бер кен кичектерергэ риза булды. Лэкин врач урын юк дип хэбэр итте. Шулай итеп, мин Кырымныц «Каменкасы» булган R.h сан[аториясы] на китэргэ мэдбур булдым. Галимдан абзыйлар да мине куреп: «Бик тазаргансыц, йезецэ чыккан, нур кергэн» дип куандырдылар. Дерес, хэл дыела, hава тээсир итэ, лэкин улчэве артмый, куп ашый алмыйм. Ашау да шэп тугел. Кен дэ иртэн 9да май (50 гр) белэн кумэч, чэй, манный боткасы (ейрэ), бары да тэмсез. Сэгать 12дэ тагы 50 гр. май белэн тагы сетсез чэй була. Сэгать икедэ обед (кэбестэ шулпасы - итсез щи, ботка белэн бер кисэк котлет, пешкэн алма, яки алма кесэле, компоты. Кен дэ шул бер тесле, аннары тыныч сэгать, 5тэ коры чэй. 7дэ ужин - тагы котлет белэн ботка, помидор белэн чэй. Кич куп вакыт кино, концерт-фэлэн була - бушка. Анда барып кайтуга звонок йокларга...
Иртэнге чэйдэн соц ук таза халык дицгез буена китэ (ул безгэ якын - санаторий дицгез кырында иде). Анда вак ташлар естендэ пляжда кояшта кызалар, су керэлэр. Тешкэ кадэр шуннан кайтмыйлар. Кайсылар терле дарулануларга йери, дицгез суы ваннасы ала (су керергэ ярамаса), электр белэн дарулана h. б. кич бакчаларда йерилэр, крокет, туп уйныйлар, кинога баралар. Элекке санаторий шулай иде. Мин йермэдем. Мица кояш та, су керу дэ, йеру дэ ярамый. Аны узем белэм. Лэкин бу санаторийда (tbc) боларныц берсе дэ юк. Бу дицгездэн 1-2 чакрым югарыда - тауда. hавасы эйбэт эйбэтен, дицгез юк. Дицгез ул су кермэсэц, карап утыру ечен дэ яхшы...
Сагынып, убеп, Гыйбатыц. 1934, 4 октябрь2.
№ 3.
Гайшэкэем, Узбэгем. Менэ сезгэ 16-17 октябрьдэн бирле хат язганым юк. Бик озак вакыт уткэн кебек. Мин 17сендэ «Тау кояшы» санаториясенэ кучтем. Бу тирэдэ гадэеп матур, гали бер санатория. Монда партиялелэр генэ. Мин Галимдан абзыйныц доктор белэн таныштыруы аркасында гына элэктем. Ашау-эчу дэ монда яхшырак. Теге санаторияне курэсе дэ килми. Эле багажны hаман китермилэр. Бераз кеннэр яхшы булып торды да, буген тенлэ тагы бозылды. Зур тайфун. Озын тирэклэр яртылаш бегелэлэр, Ай-Петри тавы безнец естэ генэ, ул кап-кара куркыныч болыт-лар белэн чорналды. Болытлары кызу йереп эйлэнеп тора. Дицгез есте куркыныч дэЬшэтлэр уянганда, дэЬшэте белэн эллэ ничек йерэкне дилкендерэ, дерелдэтэ,
KY3r3 яшь килз. Дицгез естендэ буран - су бураны судан еермэлэр, су вакларыннан себертз (кез кене кар себерткэн кебек). Яланда тузан еермэлэре эйлэнеп, багана булып кутзрелгзн кебек су баганалары килеп чыга. Тенлз бик яман ящыр булды. Балконда ятучылар бYЛмзгз качтылар. Жидэн-давылдан денья дерлзп тора, нерв-ларны зллз нишлзтз...
Сезнец белэн бергэ буласы килэ, езелеп сагындым. Эллэ ничаклы вакыт узды, саулыкны да ныклап яхшыртып булмый, авыруын авырмыйм, ятып авыру юк, лэкин тезэлэ бару бик экрен, мине канэгатьлэндерми. Син дэ бергэ булсац, бэлки KYбрэк яхшырган булыр идем. Монда безнец авырулар белэн бер ай тугел, бары да 2-3 ай, хэтта берэр ел яталар икэн. Шуца к^рэ анда чыдый-чыдый эллэ тагын бер 15 кен ятыйммы дип, аптырыйм.
Монда баш доктор татар, Дэулэкэннеке икэн. Ул, узем карап, чара курермен, диде.
Бу хатны язганда сездэн 12 нче октябрьдэ язылган хат килде, шатландым, кат-кат укыйм. Хатны алгач, куцелем тынычланды, сезне кургэндэй булдым. Гомер ике килми, яшэп карыйм эле... дим. Гайшэ, син ничек уйлыйсыц, йерэгем синец белэн бергэ! Мин шул син булганга, Yземне иркенрэк сизэм. Шатланырга итсэм дэ, ялгыз, тулы чыкмый, тиз серем баса. Кыен инде. Мин бигрэк эллэ нинди кеше, артык хыял-ланам, артык бэйлэнгэнмен.
Хатны ж;ибэрэм, хуш, Yбеп Гыйбад. 20.10. 19343.
№ 4.
Гайшэкэем, Yзбэккэй, сагынып сэлам дибэрэм. Мин исэн, кэефем яхшыра бара, йоклый башладым [...]. Аннары кичкэ таба автомобильдэ Галимж;ан Ибраhимов хатыны белэн бергэ мине эзлэп килеп чыктылар. Мин крокет уйный идем. Алар мине тагын яхшырак урынга кую турында врач белэн дэ сейлэштелэр. Бу кеннэрдэ икенче санаторийга KYченYем ихтимал. Бу кеннэрдэ сездэн хат кетэм. Ютэл Ьаман бетми, таза кешелэр арасында кыен. Монда нерв авырулары гына.
Сагынып, Гыйбад. 29.10.19344.
№ 5.
Аппакларым! Сезгэ езелеп сагынып сэлам дибэрэм. Мин бер чама, бер кей белэн яшим. Кайвакыт кэеф кутэрелеп тэ китэ, кайвакыт hавалар начарланганда тешеп тэ киткэли. Шулай зиг-заг белэн бара хэл. Yлчэвем 65 белэн 64 арасында хэрэкэттэ. Монда палочка да таптылар. Монда авырулар ечен мастерскойлар бар, тазаракларны шунда эшлэтэлэр. Мин дэ 2-3 кен эшлэргэ йерим. Токарьный станокта эшлим, уенчык автомобильгэ тэгэрмэч ясыйм. Монда ул Горькидагы автомобиль заводы кебек: бер фасонда куплэп эзерлэнэ.
Сезнец хатларны барын да алдым.
Безнец институт диреннэн Ялта тоташ кее куренеп тора. Галимж;ан абзыйлар бу якка ерак, ул шэЬэрнец теге ягында (кенбатыш як), без кенчыгыш якта.
Галимдан абзыйныц кэефе бер чама гына, ничэ барсам, постельдэ була. Хатыны бик эйбэт - Хэдичэ исемле, простой, эш кешесе к^ренэ. Барсам, сейлэшеп туймый, утырабыз, чэй эчерэлэр. КYп вакыт телефон белэн сейлэшеп алам.
Мин сез авырып китэрсез дип борчылам, тешлэремдэ KYргэлим. Мин, билгеле, исэнлегемне генэ карыйм инде, эшлэремне онытып бетердем. Мин йоклыйм хэзер, сирэк бастырылам - борчылмагыз. Ихтыярда булса, эллэ кайчан терелеп кайтып китэр идем. Галимдан абзый сэлам язды...
Кара эле, Гайшэ, син грязь белэн даруланам дисец, зыян итеп куйма, монда берэY грязь белэн даруланып йерэген боздым ди, сакланып дарулан. Яхшы ашап-эчеп торыгыз... Сагынып, езелеп Гыйбад. 23.11.19345.
Гайшэкэем, Узбэк, сэлам!
Мин 21нче апрельдэ Ялтада Чехов исемендэге «Яузлар» дип атала торган санаторийга кучеп килдем.
Бу санаторий Галимдан абзыйлар урамында, алардан 3-4 квартал чамасы югары-да. Тауга таба йеру кыен булганга, мин барырга куркып торам эле.
Бу санаторийда упкэ белэн бергэ тамак туберкулезлы авырулар ята. Санаторий матур, куцелле генэ, ялгыз 3 этажлы бинада. Мин 13 нче булмэдэ, булмэлэр 3эр кешелек, саф Ьавалы, кояшка каршы. Ашау-эчу тегендэге кебек. Столовый 2 нче катта, башка авырулар белэн бергэ тешеп ашыйм. Аппетит урта, бирелгэн норманы ашап бетерэм.
Одышка кечле. Монда тамакны бик нык карадылар - туберкулез димэкче була-лар. Иртэгэ консультант караячак, шуннан соц тамакта ни бар, ничек даруларга мэсьэлэсе чишелэчэк.
Монда авырулар бер-берсе белэн сейлэшмилэр, кирэк булганда пышылдап, я ымлап сейлэшэлэр. Тавыш, шау-шу, бэхэс, экиятлэр юк - тыныч.
Сезне - деньяда мица иц газиз ике сеекле кешене - матур 1 май бэйрэме белэн котлыйм. Бу май бэйрэме безнец ирекле уткэргэн 19 нчы бэйрэм инде. Беренчесен мин 1917 нче елда Уфада бэйрэм иткэн идем. Килэсе 20 нче май бэйрэме сау, шат булып уткэрсэк иде.
Мин дэй кайтып, санаторий-больница тормышыннан хэл дыярга телим. Кезнец кайгысын да шул чакта кайгырырбыз. Авыру хэле шундый, алдан бернэрсэ дэ эйтеп булмый. Хэзергэ тыныч, шат яшэгез эле...
Хэзергэ сау булып торыгыз, сау, шат яшэгез. Гыйбад. 24.04.19356.
№7.
Гайшэ, Узбэк, сагынып сэлам. Менэ май бэйрэме дэ утеп китте. Буген 3 май. Э 28ендэ срогым чыга - 25 кеннэр генэ калды...
Кен утэ тиз, э тазару-савыгу бик экрен кузгала. Бу соцгы аяз кеннэр, дылы кеннэр яхшы булып калды, кэеф кутэрелде бераз.
Май берендэ Галимдан абзыйларга тешеп мендем, анда 2 нче завтрак ясадым, обед ашадым, чэй эчеп киттем. Галимдан абзыйныц саулыгы элгэрегечэ - ята, арыкла-ган куренэ, рухы бик югары тугел. Хэдичэ ничава. Алар сезгэ сэлам дэ эйттелэр. Хэдичэ эйтэ: «Гайшэ нигэ хат язмый мица? » - ди. Син аца эллэ нэрсэ белешеп, хат язармын дип вэгъдэ иткэн булгансыц.
Монда килгэч, hавалар яхшы булып торды. Шулай утырып китэр дип тэ ышан-ган идек. Лэкин 28-29 апрельдэ кен-тен буе давыл булды. Давылдан санаторийныц верандасындагы тэрэзэлэр ватылып бетте, башка бик куп тэрэзэлэр ватылды. Кайбер агачларныц яфрагы коелып, ялангач калдылар. Жи-давыл ашкынуыннан санаторий селкенеп, денья дерлэп торды. Ж|ил-давыл беткэнче биклэнеп утырсак та, минем баш авыртып, куцелсез булып торды.
Агачлар бары да яфрак ярып бетте инде. Эле бу хатны язганда hава тын, эз генэ суыграк. Усемлек, чэчэк, яшел яфрак ислэре ацкып тора. Аяк асты сырость, булмэдэ пальто киеп утырам, анда-санда кулны угалап дылытам...
Температурам нормаль диярлек. Yлчэвем тагы арта башлаган - буген 60,7 кило. Доктор карап тора. Эллэ ничэ терле дарулар эчэм.
Мин Фадеевныц «Разгром» дигэн романын укып чыктым. Буген Шолоховныц «Поднятая целинасын» алып укый башладым.
Сагынып, убеп Гыйбад. 19357.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Татарстан Республикасы Фэннэр академиясы Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыныц Язма мирас узэге, 111 ф., 4 тасв., 96 сакл. бер. Хат татар телендэ латин язуында почта карточкасына язылган.
2. Шунда ук, 98 сакл. бер. Хат татар телендэ латин язуында.
3. Шунда ук, 81 сакл. бер. Хат татар телендэ, латин язуында карандаш белэн язылган.
4. Шунда ук, 96 сакл. бер. Хат татар телендэ, латин язуында почта карточкасына язылган.
5. Шунда ук, 101 сакл. бер. Хат татар телендэ латин язуында.
6. Шунда ук, 100 сакл. бер. Хат татар телендэ латин язуында.
7. Шунда ук, 99 сакл. бер. Хат татар телендэ латин язуында.
Эдэбият исемлеге
Алпаров Г. Галимжан ИбраЬимов узенец егерме еллык хезмэт гомерендэ ничек эшлэп барды // Безнец юл. - 1928. - Б. 23.
Асылгэрэев Ш. Н. Г. Алпаровныц тормышы Ьэм гыйльми эшчэнлеге // Алпаров Г. Сайланма хезмэтлэр. - Казан: Мэгариф, 2008. - Б. 6-19.
Бэширова И. Б. Гыйбадулла Алпаров Ьэм гомуми тел гыйлеме // Алпаров Г. Сайланма хезмэтлэр. - Казан: Мэгариф, 2008. - Б. 282-286.
Фаткуллин Ф. Йез елларга торырлык дэвернец бер батыры // Кызыл тац. - 1998. - 18 ноябрь. - № 213. - Б. 4.
Яфаров Л. Куренекле тел галиме (Г. Алпаровныц тууына 90 ел) // Совет мэктэбе. - 1978. - № 11. References
Alparov G. Galimzhan Ibrahimov uzenen yegerme yellyk hezmet gomerende nichek eshlep hardy [The way Galimdzhan Ibragimov worked for his 20-year working life]. IN: Beznenyul [Our way], 1928, p. 23.
Asylgaraev Sh. N. G. Alparovnyn tormyshy hem gyilmi eshchenlege [G. Alparov's life and scientific activities]. IN: Alparov G. Saylanma hezmetler [Selected works]. Kazan: Magarif publ., 2008, pp. 6-19.
Bashirova I. B. Giybadulla Alparov hem gomumi tel giyleme [Gibadulla Alparov and general linguistics]. IN: Alparov G. Saylanma hezmetler [Selected works]. Kazan: Mаgarif publ., 2008, рр. 282-286.
Fatkullin F. Yozyellarga toryrlyk devernen her batyry [Each era has its own heroes]. IN: Kyzyl tan [Red dawn], 1998, November 18, no. 213, p. 4.
Yafarov L. Kurenekle tel galime (G. Alparovnyn tuuyna 90 el) [the 90th anniversary of the birth of a prominent linguist G. Alparov]. IN: Sovet mektebe [Soviet school], 1978, no. 11.
Сведения об авторе
Гарипова Лейля Шамиловна, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Центра письменного наследия Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: leilyashamilevna@mail.ru
About the author
Leyla Sh. Garipova, Candidate of Philological Sciences, Senior Researcher at the Center ofWritten and Musical Heritage, G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: leilyashamilevna@mail.ru
В редакцию статья поступила 24.01.2023, опубликована:
Гарипова Л. Ш. Зыялы ¡!эм игелекле зат (Гыйбад Алпаровныц тууына 135 ел тулу уцаеннан) // Гасырлар авазы - Эхо веков Echo of centuries. - 2023. - № 2. - С. 133-142.
Submitted on 24.01.2023, published:
Garipova L. Sh. Ziyaly hem igelekle zat (Giybad Alparovnyn tuuyna 135 el tulu unaennan) [A prominent scholar and distinguished teacher (dedicated to the 135th anniversary of G. Alparov's birth)]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov [Echo of centuries], 2023, no. 2, pp. 133-142.
