CC BY
2Аннотация
Вниманию читателей представлено произведение Фатиха Амирхана «Искергэн баЬадир» («Обветшавший богатырь») и заметка «Хан мэсж;еде» («Ханская мечеть»), написанная под псевдонимом «Вали». Произведение «Искергэн баЬадир» впервые было напечатано в 1914 г. в газете «Кояш» («Солнце»), затем с некоторыми сокращениями было включено в хрестоматию, составленную Г. Ибрагимовым и Г. Батталом «Яца эдэбият» («Новая литература», 1914) на арабской графике. Рукопись заметки «Хан мэсж;еде» также написана на арабской графике и хранится в Центре письменного наследия Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан в личном фонде Фатиха Амирхана. В представленных работах говорится о Ханской мечети как об исторической достопримечательности, связанной с историей татарского народа. Данные источники показывают историческую реальность и обогащают творческое наследие Фатиха Амирхана.
Abstract
The readers are presented with the work of Fa-tih Amirkhan "Iskergan Bahadir" ("Dilapidated hero") and the note "Khan masjede" ("Khan Mosque"), written under the pseudonym "Vali". The work "Iskergan Bahadir" ("Dilapidated hero") was first published in 1914 in the newspaper "Koyash" ("The Sun"), then with some abbreviations it was included in the anthology compiled by G. Ibragimov and G. Battal "Yana adabiyat" ("New Literature", 1914) on Arabic graphics. The manuscript of the note "Khan masjede" is also written in Arabic script and is kept in the Center of Written Heritage of the G. Ibrahi-mov Institute of Language, Literature and Art of the Academy of Sciences of the Republic of Ta-tarstan in the personal fund of Fatih Amirkhan. The presented works speak of the Khan Mosque as a historical landmark connected with the history of the Tatar people. These sources show the historical reality and enrich the creative heritage of Fatih Amirkhan.
Ключевые слова
Фатих Амирхан, татарская литература, башня Сююмбике, Вали Апанаев, публицистика, статья, архивные источники, литературно-общественная деятельность, история.
Keywords
Fatih Amirkhan, Tatar literature, Syuyumbike Tower, Vali Apanaev, journalism, article, archival sources, literary and social activities, history.
УДК 93/94+323.1
Фатих Эмирхан мирасын барлап...
Г. Н. Зэйниева, Г. А. Хвснетдинова,
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибракимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институты, Казан шэк, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Exploring the legacy of Fatih Amirkhan...
G. N. Zayneeva, G. A. Husnutdinova,
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Academy of Sciences of Republic of Tatarstan, Kazan, Republic of Tatarstan, Russian Federation
Кренекле татар язучысы, драматург, уткен публицист, эдэби тзнкыйтьче, ж;эмэгать эшлеклесе Фатих Эмирхан (1886-1926) - XX йез башы татар здзбияты тарихында, аньщ ж;эмэгатьчелек фикере тарихында зур хезмэт курсэткэн классик язучыларныц берсе. Ул узенец реалистик карашы, язу осталыгы ягыннан Y3 чорыныц харак-терлы якларын сэнгати чаралар аша оста гэудэлэндеруе белэн таныла. Ф. Эмирхан иж;атында татар халкын тоткарлап торган искелек, кадимчелек белэн керэшу теп максат булып тора.
Язучы башлангыч белемне «Мехэммэдия» мэдрэсэсендэ ала, шул чорда рус телен ейрэнэ hэм рус эдэбияты белэн таныша, шэкертлэр хэрэкэтенэ чума. 1905 елгы инкый-лаб нэтидэсендэ туган татар вакытлы матбугаты Ф. Эмирханныц журна-листик эшчэнлеге YCYгэ киц мэйдан ача. Ул 1905 елда «Мехэммэдия»нец шэкертлэре белэн берлектэ яшерен ж;илем басмада «Элислах» исемле газета чыгара башлый, элеге газетада ул дитэкче Ьэм мехэррир вазыйфаларын башкара. 1907 елда Мэскэудэ чыккан «Тэрбиятел-этфаль» («Балалар тэрби-ясе») исемле балалар журналында hэм «Кояш» (1906-1918) газетасында ж;аваплы сэркатип була. Шулай ук ул «Элислах» (1907-1909), «Ац» (1912-1918), «Йолдыз» (1906-1918), «Яшен» (1908-1909), «Ялт-йолт» (1910-1918) кебек вакытлы матбугат битлэрендэ дэ эсэрлэрен, тэрдемэлэрен, мэкалэлэрен бастыра.
1907 елда Ф. Эмирханга паралич суга, аяклары йермэс була. Эмма коля-скасына бэйлэнгэн булуына карамастан, ул Yзен ж;эмэгать эшлеклесе итеп саный. Ченки ул ж;анын эрнеткэн, кайгыга салган хэллэр, вакыйгалар хакында дэшми кала алмый, Yзенец менэсэбэтен белдерэ. ДэYлэт Думасы эшчэнлеге, милли мэсьэлэ, дини hэм милли оешмалар, Харитоновныц Коръэнне бозып бастыруы, Казан мэдрэсэлэре, хатын-кызларга белем, ирлэр белэн тигез хокук биру мэсьэлэлэре Ьэм башка шундый темаларга терле имзалар белэн (Ф., Ф. Э., Ф. Эмирхан, Фатих Эмирхан, Дамелла, Фатих, Т-д, Ташмехэммэд) актуаль, Yткен телле мэкалэлэрен яза.
Октябрь инкыйлабыннан соц да Ф. Эмирхан иж;тимагый тормыштан читтэ калмый. Терле газета-журналларда яца тормышны пропагандалап, «Марксист» имзасы белэн мэкалэлэрен бастыра, кайбер эдэби эсэрлэрен яцадан эшли, э кайберлэрен - дэвам итэ. 1923-1924 елларда татар театр техникумында укыта, дэреслеклэр тези.
Язучыныц узе исэн вакытта эсэрлэре газета-журнал битлэрендэ дэ, аерым китап буларак та, терле дыентык-хрестоматиялэрдэ дэ басылып килэ. Бугенге кендэ кайбер
Фатих Эмирхан. TP ФА Г. Ибракимов исемендэге Тел, эдэбият кэм сэнгатъ институты Язма мирас узэге, 16 ф., 2 тасе., 29 сакл. бер., 2 кгз.
Fatih Amirkhan. Center of Written Heritage of the G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, fund 16, series 2, file 29, p. 2.
«Кояш» газетасътыц 1914 елгы 23 февраль (344 нче) саны. The issue of the newspaper "Koyash" for 1914 (dated February 23, No. 344).
эсэрлэренец кулъязмалары Г. Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институтыныц Язма мирас узэгендэ саклана.
Ф. Эмирханныц мирасын саклау Ьэм укучыларга диткеру максатыннан 1941 елда беренче тапкыр «Сайланма эсэрлэре» денья курэ, аннан соц 1957-1958 елларда ике томлы «Сайланма эсэрлэре» Ьэм 1984-1986 елларда дурт томлы «Эсэрлэр» дыелмалары бастырыла. Шуца карамастан язучыныц уз чорында басылып та, терле идтимагый-сэяси сэбэплэр менэсэбэтле томлыкларына керми калган эсэрлэре дэ бар. Шундыйлар рэтеннэн узенец табигате белэн гузэллек, акыллылык символы булган Ьэм шул ук вакытта татар тарихыныц иц драматик мизгеллэрен чагылдырган Сеембикэ образын сурэтлэгэн «Сеенбикэ» (1913) hэм аныц исемен йерткэн мана-ра (элегрэк манараны Хан мэчете дип йерткэннэр) хакында идат ителгэн «Искергэн баЬадир» эсэрлэрен курсэтергэ мемкин. Совет чоры тэнкыйтьчелэре тарафыннан Ф. Эмирханга либераль буржуаз язучы дигэн тамга сугылу сэбэпле мондый рухта идат ителгэн эсэрлэр татар укучысы игътибарына тэкъдим ителмэделэр. Бары иркен-лек диллэре исеп, эдэби мирасыбызга игътибар арткач «Сеенбикэ» эсэре 1991 елда «Идел» журналында, соцрак аерым китап булып денья курде. Эмма «Искергэн баЬадир» эсэре бугенге кен укучысына эле Ьаман да мэгълум тугел.
«Искергэн баhадир» эсэре 1914 елда идтимагый-сэяси, эдэби, либераль-демо-кратик юнэлешле «Кояш» газетасыныц 23 февраль (344 нче) санында «Фатих Эмирхан» имзасы белэн басылган. Аннан соц 1914 елда кыскартылып, Галимдан ИбраЬимов белэн Габделбари Баттал тарафыннан тезелгэн «Яца эдэбият» исеме белэн нэшер ителгэн дэреслек-хрестоматиягэ кертелгэн.
«Хан мэсдеде» дип исемлэнгэн язма Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыныц Язма мирас узэгендэ Ф. Эмирхан фондында саклана1. Гарэп графикасында язылган ике биттэн гыйбарэт элеге кулъязма 1926 елныц июль аенда эдипнец вафатыннан соц фатирында калган кулъязма мирасын hэм шэхси эйберлэрен тасвирлаган гакыднамэдэ2 (акт кэгазендэ) «Кеше кулъязмалары» булегенэ кертелгэн. Галимдан Шэрэф, ИбраЬим Бикколов Ьэм ИбраЬим Эмирхан тарафыннан тезелгэн элеге исемлектэ кулъязма авторы хакында «"Хан мэсдеде" Вэлинеке (Вэли Апанай3 булырга кирэк)» дип язылган. Автор курсэтуенчэ, кулъязма рус тарихчысы Н. П. Загоскинныц «Спутник по Казани» (1895) исемле хезмэтенэ таянып язылган.
Текстлар кириллицага кучерелеп, укучыларга беренче тапкыр тэкъдим ителэ. ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыныц Язма мирас узэге, 16 ф., 1 тасв., 3 эш, 1-2 кгз.
2. Шунда ук, 48 эш, 4 кгз.
3. Апанаев Вэли (Апанаев Мехэммэтвэли Мехэммэтзакир улы, 1889-1922) - скрипкачы, Шэрык клубы каршында халык музыка уен кораллары ансамблен Ьэм драма тугэрэген оешты-ручы, эдэби идат белэн шегыльлэнгэн (тэхэллуслэре - Вэли Фараби, Вэли Апанай).
Искергэн б^адир
Хан мэсдеденец манарасы тэмам димерелер дэрэдэгэ диткэн, тэгъмиргэ1 бик мохтад.
Гэзитэлэрдэн.
Гасырларныц аныц башына китергэн хэсрэтлэре, аныц естенэ истергэн ачы диллэре аны картайткан иде инде. Кайчандыр Хан мэсдеде исеме белэн дан тоткан бу озын гомерле баЬадир кузлэре алдыннан эллэ нинди фадигаларны
Yткэрeп, баhадирларча, аh-ваhcыз вэ куз яшьсез картайган, xэлceзлэнгэн, буeныц тугрылыгын, гэудэсенец дыерыксыз шoмалыгын дуйган идe.
Шимальнец ачы диллэре, дэheрнeц2 вафасызлыгы аны какшаткан. Aныц данын дансызлыкка, шанын шансызлыкка эйлэндeргэн идe.
Kадeрлe миллэтлэрнец, кадeрлe баhадирлары карт кeннэрeндэ гыйззэт вэ иxхирам куру, вэ мeнэcэбэтeндэ кадeрceз миллэхнeц бeр кадeрceз баhадиры да гыйззэтceзлeк, илтифатсызлык кына курэ, карт кeнeндэ ялгызлык xэcрэтe чигэ идe.
Яшьлeгeндэ данлы вэ шанлы булып та, картайгач кадeрceз булган баhадирныц xэзeр индe дeньядагы вазыйфасы да xурланганнарныц куз яшьлэрeн Yзeнeц этрафындагы дирлэргэ ceцдeрY, Yзe шикелле кайгы бeлэн дoнчыкканнарныц ecхлэрeнэ тыныч карап, аларны юатып дибэру hэм уткэннэр тугрысында уйга тeшeрYДэн генэ гыйбарэт иде.
Meнэ карт баhадир oзак еллар шул вазыйфасын тавыш-тынсыз гына утэп тoрды: Ceeмбикэнeц кызлары аныц янына килеп Хoдага гыйбадэт итэлэр, истимдад итэлэр3, тынычсызлыклардан, тормышныц фадигаларыннан шикаять итэлэр, тулган куцеллэрен елап бушаталар, дылы куз яшьлэре белэн баhадирныц кызыл итэклэрен чылатып, юаныч табалар иде.
Гасырлар уттелэр, oзак сузылган, кайгы вэ м^нат-эр белэн агуланган гасырлар утеп-утеп киттелэр... Ceeмбикэнeц кызлары баhадир алдына килеп, ничэ миAлиoн аятьлэр укыдылар, гайре мeтэнаhи4 xадэхлэрeнэ мецнэрчэ мэртэбэ ярдэм ecтэдeлэр, елгалар булырлык куз яшьлэре туктелэр... Баhадир аларны юатып-юатып дибэрде, аларныц кайгыларын узенец диварларына мтыш калды, аларга Хoдадан сабыр гарады, аларга дoга биреп дибэрде.
Елларныц берсендэ Ceeмбикэнeц бер кызы тереклектэн туйган иде. Ул баhадир алдына барып улем тапты. Баhадир аныц актыктагы аhларыныц ачысын узенец диварларына кабул итте.
Шулай итеп, ул менэ инде ничэ гасырлар нинди фадигаларныц шаhиты булып килэ, менэ инде ничэ вэ ничэ гасырлар Ceeмбикэ кызларыныц аh-ваhларын тыцлап килэ. УА картаймый кем картайсын? УЛ искерми кем искерсен?
Эгэр ул узенец xэзeргe газыймэтле5 сузсезлегеннэн чыгып, башыннан уткэннэрне ceйлэcэ, яшьлегеннэн алып бу кeнгэ кадэр кургэннэрен xикэя итсэ, ул xикэянe тыцлаган кешелэр дэ, шул дэhшэтлe дэкыйкада6 мец еллык картаерлар иде. УА дэhшэтлe xикэянe ишеткэн кешелэр hэммэce дэ искерерлэр, какшарлар иде.
Еллар, бэлки дэ гасырлар тагы утэрлэр... Эгэр баЬадир килэсе гoмeрeндэ шундый фадигаларныц гына шаhиты булып тoрcа, ул тагы да картаер, тагы да искерер, тагы да какшар...
Moны кургэн бер «Ж^эгъфэр»* аныц тетрэгэн диварларына: «Кээннэ лэм йэкум фи hd3a^-rnHap мвэззин Йунэди бихакк вэ лзм йэзкур Aллаhэ закир Вэ K33HH3hy магаш фи Казан мувэххид. Амин вэ лэм йэсмур биардыйЫ сэмир Бэлэ иннэЬум кээнуу заманан фэабаадэhyм. Суруф эл-лэйями вэ-л-щудуд эл-гавасир7», -
дип язар да, узе баhадир белэн бергэ диргэ сэддэ итэр.
Фатж Эмирxан.
Искергэн баhадир // ^яш. - 1914. - 23 февраль.
* Инкыйраздагы «Ж^эгъфэр» ШЛаб эл-Mэрдани исеме белэн йeргэн вакытында Бoлгар xарэбэceндэгe бер манарага шушындый шигырь язган бит (Ф. Эмирxан искэрмэсе).
«Хан мэсщеде» кулъязмасы. TP ФА Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Иэм сэнгать институты Язма мирас узэге, 16 ф., 1 тасв., 3 сакл. бер., 1 кгз.
The "Khan Mosque" manuscript. Center of Written Heritage of the G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, fund 16, series 1, file 3, p. 1.
Хан мэсдеде
1908 ел 28 сентябрь.
Нинди матур бу Хан мэсдеде: кайчан теннец гузэле - ай, болытлар астын-нан чыгып узенец дакты нурларын Ьавага Ьэм диргэ чэчкэн вакытта! Эгэр дэ сез, Yзецезнец тынычлыгыцызны hэм дэ бераз истирахэт8 итYне телэсэцез: менецез Воскресенская урамга9, керецез крепость10 эченэ дэ, казначистга11 баскычына утырыцыз да, карацыз.
Хан мэсдеденэ Ьэм берничэ вакытка бетен деньяны Ьэм дэ аныц бар кыяс-ларын онытып, узецезнец бар эшлэрецезне баштан чыгарып, бичара даныцызга бераз тынычлык бирецез, ул да денья мэшэкатьлэрен онытып, бераз дал итсен!
Воскресенскийныц арттаграк башында hэм дэ TYбэн - Проломный12 урамда утеп киткэн арба тавышлары, извозщикларныц атларына кычкырула-ры, тротуарда дерYчелэрнец Yзара сейлэшкэн CY3лэре, TYбэн Журавлевныц ночлежный домы13 катында еелешеп даткан йортсыз-дирсез, киемсез-салымсыз
фэкыйрьлэрнец сугенулэре, дырлаулары hэм Казанка дылгасыныц тавышланып агуы, нинди куанычлы хэбэрлэр hэм дэ тэмле емидлэрне колагыцызга пышылдап эйткэн кеби тоеладыр. Лэкин болар барысы да буш уйлар гына!
Менэ сэгать 11 лэр дитэ, урамда халык та басыла, сезнец эйлэнэцездэ берэу дэ калмый, бары крепость эчендэге сакчы солдатларныц арлы-бирле дергэн аяк тавышлары гына ишетелэ башлый. Менэ бер вакытны болытлар да эллэ кайдан килеп чыгалар, элекке безнец гузэлебез ай да рэхимсез болытлар артына кереп дуала, Казанка дылгасы естендэ дэ карацгылык каплана Ьэм дэ дортлар да томан берлэн капланып алыналар, элхасыйль14, эйлэнэцездэ булган hэммэ нэрсэ карацгылык берлэн чолганып алына. Алда элекке Хан мэсдедегэ далгыз, Yзенец башындагы зур алтын сэмруг кошыныц дактылыгы берлэн hаман сезнец куз алдыцызда тора. Карацыз шул Хан мэсдеденэ: ничек ул, башкалар карацгылык берлэн капланып алынсалар да, далгызы гына башын Ьавага кутэреп тэкэбберлэнеп торадыр.
Урамнарда бер нэрсэ дэ куренмэсэ дэ, тавышлар ара-тирэ Ьаман басылмый, hэркем Yзенец эшендэ. Шулай ук бу Хан мэсдеде дэ, тик тормый ул да: Yзен эйлэндереп алган стеналар берлэн берлектэ, сезгэ дан тели, илен[э] башын-нан уткэн хэллэрне Ьэм дэ бетен гомеренэ кургэн эшлэрне сейлидер. Ул нилэр курмэгэн!
Аны бит бары: татар ханнарыныц бер-берсе берлэн дошманлыклары, кенчелелеклэре Ьэм дэ иц зурысы - наданлыклары гына харап итугэ сэбэп булган! Ул хэзер ялгызы гына безгэ иске хэллэрне искэ тешерергэ тэзкирэ15 булып калган нэрсэ.
Вэли.
Yткэн дыл Загоскиныц «Кремль» дигэн описаниесен16 укыган идем, шуцар татбикан17 яздым.
ТР ФА Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыныц Язма мирас узэге, 16 ф., 1 тасв., 3 сакл. бер., 1-2 кгз.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Тэгъмиргэ - тезеклэндеругэ.
2. ДэЬернец - заман, чорныц.
3. Истимдад итэлэр - булышлык, ярдэм итэлэр.
4. МетэнаЬи - соцгы, ахыргы.
5. Газыймэтле - беек, югары дэрэдэле.
6. Дэкыйкада - минутта.
7. Сузгэ-суз тэрдемэ: «Бу манарада хаклыкка чакыра торган меэззин тормаган кебек Ьэм АллаЬны зикер итуче дэ булмаган кебек. Казанда бер АллаЬны гына таный торган бэндэ тормаган шикелле. Алай тугел, алар бер заман тордылар, лэкин теннэрнец алмашып торуы Ьэм язмышныц ачысы».
8. Истирахэт - ял иту
9. Воскресенская урамы - хэзерге Кремль урамы.
10. Крепость - Кремль крепосте куз алдында тотыла.
11. Казначистга - казначейство, управа мэгънэсендэ.
12. Проломный - хэзерге Бауман урамы.
13. Журавлевныц ночлежный домы - купец Иван Николаевич Журавлев тарафыннан 1886 елда Казанда Зур Проломный урамы башында фэкыйрьлэр ечен тулэусез яшэу ечен приют тезелгэн була. 1917 елга кадэр эшлэгэн.
14. Элхасыйль - кыскасы.
15. Тэзкирэ - истэлек.
16. Профессор Н. П. Загоскинныц «Спутник по Казани: иллюстрированный указатель достопримечательностей и справочная книжка города» (1895) исемле хезмэте.
17. Татбикан - шуныц буенча.
Сведения об авторах
Зайнеева Гульнара Нургалиевна, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник отдела текстологии Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: gulnara.zaineeva@mail.ru
Хуснутдинова Гульназ Азатовна, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник отдела текстологии Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: kh-gulnaz71@mail.ru
About the authors
Gulnara N. Zayneeva, Candidate of Philological Sciences, Senior Researcher of the Department of Textology of G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: gulnara.zaineeva@mail.ru
Gulnaz A. Husnutdinova, Candidate of Philological Sciences, Senior Researcher of the Department of Textology of G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: kh-gulnaz71@mail.ru
В редакцию статья поступила 4.05.2023, опубликована:
Здйниева Г. Н., Хвснетдинова Г. А. Фатих Эмирхан иж;атын барлап... // Гасырлар авазы - Эхо веков Echo of centuries. - 2023. - № 3. - С. 123-130.
Submitted on 4.05.2023, published:
Zayneeva G. N., Husnutdinova G. A. Fatikh Amirkhan ijatyn barlap... [Exploring the legacy of Fatih Amirkhan...]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov [Echo of centuries], 2023, no. 3, рр. 123-130.
