CC BY
7Аннотация
Статья посвящена археографической деятельности писателя, историка, языковеда, фольклориста Фазыла Туйкина (1887-1938). Сбор и изучение рукописных книг, фольклорных произведений были одним из направлений его деятельности, которым он занимался на протяжении всей жизни. Данное исследование основывается на материалах фонда известного археографа, историка С. Вахиди (1887-1938), хранящегося в Центре письменного и музыкального наследия Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ. На фоне двух писем, адресованных С. Вахиди, раскрывается его научно-исследовательская работа, его вклад в восстановление истории и сохранение татарской литературы. В письмах упоминаются известные в истории татарской литературы рукописные произведения: исторический памятник VIII в. «Исмэгыйль ага сэяхэтнамэсе» (Путевые записки Исмагил аги), «Мэрсияи Хэмидэ зэYж;эте Габдерэхим эл-Болгари» (Элегия Хамиде, жене Габрахима аль-Болгари) Габдрахима Утыз Имяни, стихотворения представителя татарской литературы VII в. Мавля Колыя и один из вариантов: «Рус-француз сугышы бэете» (Баит русско-французской войны). Автор статьи о каждом из них дает более подробную информацию из истории изучения их Ф. Туйкиным.
Abstract
The article is devoted to the archaeographic activity of a writer, historian, linguist, and folklorist Fazyl Tuykin (1887-1938). The collection and study of handwritten books and folklore works were one of the lines ofhis work he was engaged in throughout his life. This research is based on the materials of S.Vakhidi's collection kept in the Center for Written and Musical Heritage of G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan. Using the example of two letters addressed to archaeographer Sait Vakhidi, the article provides insight into his research work, his contribution to the reconstruction ofthe history and preservation of Tatar literature. The letters mention handwritten
УДК 908
Халкыбызга хезмэт итеп (Ф. Туйкинныц С. Вахидигэ язган хатлары)
Э. М. Галимщанова,
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибракимов исемендэге тел, эдэбият hsM сэнгать институты, Казан шэк, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
In the service of the nation (F. Tuykin's letters to S. Vakhidi)
E. M. Galimzyanova,
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
works famous in the history of Tatar literature, such as the historical monument of the 8th century "Ismagyl aga sayahatnamase" (Travel notes of Ismagil aga), "Mersieyi Khamide zeuzhete Gabderakhim el-Bolgari" (An elegy to Khamide, the wife of Gabrakhim al-Bolgari) by Gabdrakhim Utyz Imyani, poems by the 7th century Tatar poet Mavl Koly, and one ofthe variants, "Rus-Frantsuz sugyshy baete" (A beyit of the Russian-French war). The author of the article provides more detailed information about them based on the history of F. Tuykin's studies.
Ключевые слова
Фазыл Туйкин, Сайт Вахиди, рукописная книга, археография, татарская литература, краеведение.
Keywords
Fazyl Tuykin, Sait Vakhidi, handwritten book, archeography, Tatar literature, local history.
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибра^мов исемендэге Тел, эдэбият Ьзм сэнгать институты Язма Ьэм музыкаль мирас Yзэгендэ Сэит Вахиди фондында бай эчтэлекле Ьэм шактый мэгълуматлы ике хат саклана1. Алар куренекле галим, тарихчы, археограф, мегаллим С. Вахидигэ Фазыл Туйкин тарафыннан юлланган хатлар. Билгеле булганча, Фазыл Туйкин татар мэдэнияте тарихында язучы, тарихчы, телче, фольклорчы, мэгърифэтче мегаллим булуы белэн беррэттэн, архе-ографик эзлэнулэр алып барган, татар тарихын баетуга куп кеч куйган галим буларак та мэгъ^м. Бу елкэдэ инде егер-ме елга якын эшчэнлек алып баруы, аныц басылган хезмэтлэреннэн дэ, Гыйльми Yзэккэ Ьэм Татарстан ЖемhYрияте Yзэк музеена язган хатларыннан да ачык кYренэ2.
Сэет Вахиди 1926 елньщ 1 ноябреннэн 1930 елныц 1 сентябренэ кадэр Татарстан ЖIемhYрияте Узэк музееныц Кенчыгыш кульязмалары hэм документлары бYлеген дитэкли hэм бу елларда ул татар тарихына караган экспо-натлар, кульязмалар, документлар hэм башкаларны туплау естендэ зур эшлэр башкара. Эшне тагы да кицрэк дэелдеру халыкта кызыксыну уяту, бу юнэлештэ эшлэYчелэрнец хезмэтен берникадэр системага салу нияте белэн махсус анкета тези3. Элеге анкета 1929 елныц 23 сентябрендэ басты-рылып, татарлар яшэгэн барлык тебэклэргэ, кантон hэм тебэк башкарма рэислэренэ, шул мэсьэлэдэ ярдэм итэрлек укытучы, комсомол hэм партия эгъзаларына, дэмэгать hэм мэгариф хезмэткэрлэренэ таратыла. Анкета барлыгы 12 параграфтан тора hэм
Ф. Туйкин. Элмэт районы Габдрахман авылы. 1936 ел. Авторныц шэхси архивыннан.
F. Tuykin. Gabdrakhmanovo village, Almetyevsky district. 1936. From the author S archive.
ул халкыбызньщ тарихы, здзби Ьэм матди мирасы белзн кызыксынучы, ж;ыючы, ейрэнуче, аерым кешелэрне, авылларны, оешмаларны барлау; 1905, 1917-1918 еллар-дагы революция тарихына караган материаллар, хикэялэр, риваятьлзр ж;ыйнау; борынгы сугыш урыннары, кабер ташлары, иске акчалар, сугыш Ьэм эш кораллары, борынгы татар киемнэре, йола бэйрэмнэре Ьэм башкалар турында мэгълуматлар туплау максатыннан тезелэ.
Бугенге кендэ анкетаныц бер несхэсе Язма Ьэм музыкаль мирас узэгендэ С. Вахиди фондында саклана4.
Элеге анкета Бегелмэдэ икенче баскыч совет мэктэбендэ укыткан Ф. Туйкинга да килеп ирешэ. Элбэттэ, бу елкэдэ куп еллар нэтидэле эш алып барган археограф анкетаны кызыксынып кабул итэ Ьэм тиз арада тутырып, булек медире С. Вахидигэ юллый. 1929 елныц 8 декабре белэн даталанган беренче хат: «Сезнец кулъязмалар ж;ыю турындагы анкетагызны алдык. Андагы сорауларга берэмлэп ж;авап бирмичэ генэ, гомуми рэвештэ язуны тиеш таптык», дип башлана Ьэм кайда, нинди материаллар саклануы, бу елкэдэ эшлэучелэр, шулай ук узендэ сакланган материаллар хакында мэгълумат бирелэ5.
1930 елныц 9 апрелендэ «Татарстан демЬуриятенец Yзэк музеена, С. Г. Вахиди иптэшкэ» юлланган икенче хатта: «Минем ж;авапларыма каршы музей идарэсенец
Ф. Туйкинныц С. Вахидигэ язган хатыньщ беренче бите. 1930 елныц 9 апреле. Татарстан Республикасы
Фэннэр академиясенец Г. ИбраЫмов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институты Язма hэм музыкаль мирас узэге, 53 ф., 4 тасв., 19 эш, 72 кгз.
The first page of F. Tuykin's letter to S. Vakhidi dated April 9, 1930. The Center for Written and Musical Heritage of G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, fond 53, series 4, file 19, p. 72.
1930 елньщ 9 гыйнварында 232 сан белэн дибэргэн мерэдэгатен мин бары 27 мартта гына алдым», - дип, соцарып язуыннан гафу утенэ6.
Хаттан музей идарэсенец Ф. Туйкинда сакланучы кульязмалар белэн кызыксы-нуы hэм аларны соратуы ацлашыла. Ченки ул монда алдагы хатта эйтеп узган дурт кулъязманы музейга ж;ибэруе хакында яза.
Элеге эсэрлэрнец беренчесе - «Исмэгыль ага сэяхэтнамэсенец» борынгы бер несхэсе. Бу хакта ул 1928 елныц 21 июлендэ Гыйльми узэккэ язган бер хатында да: «Берничэ иске эсэрлэр таптым. Болар арасында моннан 150 еллар элек тари-хы турында кызык кына хэбэрлэр сейлэнэ торган берэунец калэме белэн язылган "Исмэгыйль сэяхэтнамэсе" таптым», - дигэн була7.
Икенчесе - Габдерэхим Утыз Имэнинец 1797 елда Бохарадан кайтканда «Каурмач» илендэ улеп калган хатыны Хэмидэгэ багышлап язган «Мэрсияи Хэмидэ зэуж;эте Габдерэхим эл-Болгари» исемле мэрсиясе. Бу хакта ул беренче тапкыр 1928 елда «Безнец юл» журналыныц 9 санында басылган «Тузанлы шурлеклэрдэн» исемле мэкалэсендэ хэбэр итэ8.
Эченчесе - Мэула Колый хикмэтлэре. «Кызыл Татарстан» газетасыныц 1926 елныц 9 апрель санында денья кургэн «Борынгы болгар шагыйре» исемле мэкалэсендэ Татарстанныц Бегелмэ кантонында Селэй авылы укымышлы иген-чесе Мехэммэди Вильдан китапханэсеннэн табылуы, кучеручесе этисе Вилдан Гыйззэтуллин булуы турында мэгълумат бастыра. «Анда Мэула Колыйныц 96 данэ хикмэте язылган», дип кулъязманыц кулэме, эчтэлеге хакында белешмэ бирунец, соцында аныц суфыйчылык мотивлары белэн сугарылуын да искэртеп узган була9.
Дуртенче эсэр - «Рус-француз сугышы бэете». Элеге бэетнец 1858 елгы вари-антын Ф. Туйкин 1905 елда ук таба. Ул аны 1812 елгы Ватан сугышыныц 100 еллыгы-на багышлап язган «Ватан каЬарманнары» (1912) драмасын язганда да файдалана10.
Элбэттэ, С. Вахиди кебек олы галимнэребез, Ф. Туйкин, И. Рэхмэтуллин11 hэм башкалар кебек терле тебэклэрдэ хезмэт куйган фидакарьлэребезнец тырышлыгы эзсез югалмый. Алар кече белэн тупланган мирасныц милли тарихыбызны торгы-зудагы, милли эдэбиятыбызны баетудагы эhэмияте зур.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. ТР ФА Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институты Язма Ьэм музыкаль мирас узэге, 53 ф., 4 тасв., 19 эш, 61, 72 кгз.
2. Н. И. Лобачевский исемендэге Казан федераль университеты фэнни китапханэсенец Кульязмалар Ьэм сирэк китаплар булеге, № 938Т., 1-22 кгз.
3. С. Вахиди тарафыннан тезелгэн анкета // Духовное наследие: поиски и открытия / Под ред. И. Г. Гумерова. - Казань: ИЯЛИ, 2017. - Вып. 4. - Б. 36-41.
4. ТР ФА Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институты Язма Ьэм музыкаль мирас узэге, 53 ф., 1 тасв., 51 эш.
5. Шунда ук, 4 тасв., 19 эш, 61 кгз.
6. Шунда ук, 72 кгз.
7. Н. И. Лобачевский исемендэге Казан федераль университеты фэнни китапханэсенец Кульязмалар Ьэм сирэк китаплар булеге, № 938Т., 1-22 кгз.
8. Туйкз Ф. Тузанлы шурлеклэрдэн // Безнец юл. - 1928. - № 9. - Б. 42.
9. Туйкз Ф. Борынгы болгар шагыйре // Кызыл Татарстан. - 1926. - 9 апрель.
10. Галимзянова Э. М. Творческое наследие Фазыла Туйкина (Художественный метод и мотивы): автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Казань, 2004. - С. 15.
11. Ханнанова Г. М. И. Рэхмэтуллинныц татар тарихын ейрэнугэ керткэн елеше (С. Вахидигэ язган хатлары мисалында) // История России и Татарстана: Итоги и перспективы энциклопедических исследований. Сборник статей итоговой научной конферении научных сотрудников Института татарской энциклопедии и регионоведения АН РТ. - Казань: Институт татарской энциклопедии и регионоведения АН РТ, 2018. -С. 274-279.
Ф. Туйкинныц С. Вахидига язган хатлары1 № 1.
8 декабрь 1919 ел
Сезнец кулъязмалар дыю турындагы анкетагызны алдык. Андагы сорауларга берэмлэп давап бирмичэ генэ гомуми рэвештэ давап язуны тиеш таптык.
©лкэне ейрэну, тарихи хатирэлэрне ^ыю естендэ кызыксынып эшлэуче иптэшлэр бар. Алар кулында шактый кыйммэтле материаллар бар. Ж^емлэдэн2, мин узем ул эш естендэ 18 елдан бирле эшлэп килэм. Мин тарихи эhэмияте булган куп кенэ материаллар дыйнадым. Лэкин аларны яну, югалудан саклау ечен чаралар таба алмадым. Ахырында, Бегелмэдэ татар клубы катында Шэрекъ музее исемендэ бер нэрсэ оештырып шунда сакларга мемкин булуны уйлап, барлык нэрсэмне шунда булэк иттем. Хэзер аннан диллэр исэ, кая киткэнен белуче дэ юк. Анда Габдрахман волостендэге Мачкара елгасы башыннан табылган айбалта (Чыцгыз гаскэре коралы) бар иде. Ьэм Тымытык волосте Урсай авылында кантон булып торган3 Нугайбэкнец 18 уклы, кемеш белэн бизэлгэн садагы4, ау карчыгасы бэйлэре бар иде. Екатерина 11нец Урманай hэм Уразай дигэн башкорт атамаларына карата язылган манифесты, Уразай hэм Урманай картныц Чалпы авылына (Бегелмэ кантоны) биргэн ж;ир мегаhэдэсе5 бар иде. Алар, тагы шуныц кебек кыйммэтле башка материаллар хэзер юклар. Озынлап язуныц эhэмияте булса, мин анда тапшырган нэрсэлэрнец барын да язармын.
Аннан башка минем кулымда тагын байтак нэрсэ бар. Идел буеныц берен-че шагыйре саналган Мэула Колыйныц 1858 елда Вильдан мулла калэме белэн кучерелгэн китабы, Исмэгыйль сэяхэтнамэсенец башкорт болалары6 чорында ук [...] ясауда гаеплэнеп асылган Сэлимулла калэме белэн язылган несхэседер.
1815 елда «Мершидэи Хэмидэ»7 имзасы белэн чыгарылган бер мэрсиясенец Мэула Гыйрфан калэме белэн язылганы очраса, Наполеонны Мэскэудэн куган башкорт, типтэр полкларыныц «Француз сугышы бэете» кебек тарихи зур кыйммэте булган нэрсэлэр бар.
Аларны Yзэк музейга тапшырудан кире тормыйм, бары аларны эзерлэу, табып кулга тешеру юлында азмы-купме мэшэкатьлэр йеклэргэ туры килгэн, моннан соц да туры килэчэк.
Менэ шуларныц мэшэкатьлэре hэм чыгымнары ечен Yзэк музей билгеле бер микъдарда акчалата ярдэм итсэ, hэм шундый материаллар дыю ечен махсус мандат бирсэ, мин Татарстан Узэк музее сотруднигы булып эшлэргэ Ьэм байтак кына тарихи легендалар, материаллар дыеп бирергэ естемэ алам.
Бегелмэ. Ленин урамы. 131 йорт. Ф. Туйкэ.
ТР ФА Г. Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институты Язма hэм музыкаль мирас узэге, 53 ф., 4 тасв., 19 эш, 61 кгз.
9 апрель 1930 ел
Музей идарэсенец 1929 ел 23 сентябрендэ тараткан анкетасына давап язган идем. Минем давапларыма каршы музей идарэсенец [19]30 ел 9 гыйнварында 232 сан белэн дибэргэн мерэдэгатен мин бары 27 мартта гына алдым. Шунлыктан бу хатымны соцлап язган ечен мине гафу итегез!
1. Хэзерге кендэ минем Y3 кулымда булган тарихи материаллар, бары язма эсэрлэр генэ. Шулар естенэ халыкныц эдэби фольклоры hэм тарихи гореф-гадэтлэре, шаманизм хорафэтлэре, кайбер тарихи вакыйгалар. Аларныц содержаниелэрен килэчэктэ язармын. Хэзергэ Yрнэк ечен кулымда булган материаллардан Yзэк музей-га дурт кисэк нэрсэ дибэрдем:
1) Сали ага калэме белэн язылган «Исмэгыйль сэяхэтен» эченэ алган I санлы дыентык.
2) Мулла Гыйрфан калэме белэн язылган «Мершидэи Хэмидэ» мэрсиясен 1 эченэ алган II санлы дыентык.
3) «Мэула Колыйны» язучы Вильдан мулла калэме белэн язылган III санлы дыентык.
4) «Француз сугышы бэете» 1858 елгы язманыц копиясе.
Боларныц кайчан кайдан табылулары, кайчан кем тарафыннан язылулары Ьэм эчлэрендэге материалларныц содержаниелэре, hэркайсы дыентыкныц уз янына информация рэвешендэ язылып теркэлгэн.
Болар барысы да татар тарихы Ьэм татар эдэбияты тарихы ечен артык кыйммэтле материаллар. Музей идарэсе аларны узе ечен эЬэмиятле санаса, билгеле мица бераз хак тулэр. Кирэксез санаса, кайтарып бирер, югалтмас. Мин боларга ышанып калам.
2. Бегелмэ музеенда булып та, таралган тарихи эйберлэр Ьэм коллекциялэре турында мэгълумат дыям, тэмам иту белэн язармын.
3. Бегелмэ кантоныныц тарихи урыннарын Ьэм тарихларын тикшерудэ дэвам итэм. Аларны системалы рэвештэ язуны дэйге ял вакытына калдырырга мэдбурмен. Алар Ьэм анда табылган эйберлэр турында язармын. Революция тарихына бэйле булган «Солдат вакыйгалары» Кама елгасы буеннан табылган мамонт сеяклэре, Мачкара елгасы башыннан табылган асигэй-айбалталар8. Ул. мэсьэлэлэр естендэ эшлэуне сорыйлар эле. Мин ул юлда эшлэп материаллар дыеп ятам. Ьэм байтак кына нэрсэлэр ачылып баралар.
4. Мин Узэк музейныц вэкиле булып эшлэргэ каршы тугел. Телэсэгез, сезнец ечен кирэкле кеше саналсам, тулэрсез.
Ж^эйге ял чорында урыннарга чыгып йереп тикшерергэ, кайбер тарихи материаллар ечен иялэренэ дэ акча тулэргэ кирэк була. Мин май, июнь айларында буш торам. Менэ шул чакларымнан файдаланырга телэсэгез, бераз акча дибэрэ алыр-сыз. Ж^илкэмдэ 8 кешелек гаилэм булганлыктан, уз кесэмнэн бер тиен дэ тартырга телэмим. Ул. чакта мин бар тапкан материалларны системага салып, тезеп музейга илтеп бирэ алырмын.
5. Башка кантоннарда мондый эшлэр белэн кызыксынучыны хэзергэ курсэтэ алмыйм. Ул исэпкэ тешкэнем юк иде эле. Сорашып тапсам, курсэтермен. Уфадан Эхэд Вильдановны курсэтергэ була. Башкорт тарихына бэйле материаллардан аныц
кулында байтак нэрсэ бар иде. Лэкин куп еллардан кургэнем юк, адресын белмим. Ул Башкортстанны ейрэну дэмгыятендэ эшли булырга кирэк. Бегелмэ, Ленин урамы, 131 йорт.
ТР ФА Г. Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институты Язма hэм музыкаль мирас узэге, 53 ф., 4 тасв., 19 эш, 72 кгз.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Хатлар гарэп графикасыннан кириллицага кучерелеп бирелэ. Тел-стиль узенчэлеклэре чыганактагыча калдырылды. Тыныш билгелэре бугенге кен пунктуация кагыйдэлэре буенча куелды.
2. Ж^емлэдэн - шул исэптэн.
3. Кантон булып торган - туктап торган мэгънэсендэ.
4. Садагы - дэя Ьэм ук савыты.
5. МегаЬэдэсе - килешуе.
6. Болалары - фетнэлэре, кузгалышлары.
7. Мэрсиянец дерес исеме: «Мэрсияи Хэмидэ зэудэте Габдерэхим Болгари».
8. Асигэй - секира (айбалта - борынгы корал).
Сведения об авторе
Галимзянова Эльмера Махмутовна, кандидат филологических наук, ведущий научный сотрудник отдела текстологии Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: elmera.galimzyanova@maiI.ru
About the author
Elmera M. Galimzyanova, Candidate of Philological Sciences, Leading Researcher at Department of Textology of G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: elmera.galimzyanova@mail.ru
В редакцию статья поступила 11.02.2021, опубликована:
Галимщанова Э. М. Халкыбызга хезмэт итеп (Ф. Туйкинныц С. Вахидигэ язган хатлары) // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2021. - № 1. - С. 95-101.
Submitted on 11.02.2021, published:
Galimzyanova E. M. Halkybyzga hezmеt itep (F. Tuykinnyn S. Vahidige yazgan hatlary) [In the service of the nation (F. Tuykin's letters to S. Vakhidi)]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2021, no. 1, рр. 95-101.
