CC BY
10Аннотация
В статье освещена жизнедеятельность историка, педагога, писателя, переводчика и общественного деятеля Г. Лутфи, который внес значительный вклад в изучение истории татарского народа, в частности, - краеведения и жизнедеятельности видных деятелей, ученых своего народа. Данное исследование базируется на материалах личного фонда Г. Лутфи в Центре письменного и музыкального наследия Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан, которые включают в себя сказки, стихи, статьи, рецензии, автографы, письма, документы, фотографии ученого. Особого внимания заслуживают его труды по истории татарского краеведения, основанные на конкретных исследовательских заметках по отдельным деревням и мусульманским учебным заведениям. Эти материалы Г. Лутфи отражают сложную и противоречивую картину состояния татарского просвещения советского периода. Большой исследовательский интерес вызывают письма ученого, адресованные С. Хакиму, Г. Баширову, Г. Ахунову, М. Усманову, Т. Миннуллину, М. Магдееву и другим представителям татарской научной просветительской мысли.
Abstract
The article deals with the activities of the daily life of a historian, teacher, writer, translator, and public figure G. Lutfi who significantly contributed to the study of the Tatar people history, particularly, the study of the local history and lives of prominent figures, Tatar scholars. The present study is based on the archival materials from G. Lutfi's private collection in the Centre of Written and Musical Heritage of G. Ibragi-mov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Ta-tarstan. The materials include fairy-tales, poems, articles, reviews, autographs, letters, documents and photos of the scholar. Special attention should be paid to his works on the history of the Tatar regional studies based on specific research notes on certain villages and Muslim schools. These materials of G. Lutfi reflect the complex and controversial picture of Tatar education
Уткэннэн хатирэлэр (язучы Г. Лотфиныц шэхси архивыннан)
Л. Ш. Гарипова,
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибракимов исемендэге тел, эдэбият hsM сэнгать институты, Казан шэЬ, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Memories of the past (from writer G. Lutfi's private archive)
L. Sh. Garipova
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
during the Soviet period. The scholar's letters addressed to S. Khakim, G. Bashirov, G. Akhunov, M. Usmanov, T. Minnullin, M. Magdeev and other representatives of the Tatar scientific thought are of great research interest.
Ключевые слова
Г. Лутфи, краеведение, история, Кшкарское медресе, Большой Менгер. Keywords
G. Lutfi, local history studies, history, Kshckar madrasah, Bolshoy Menger.
Язучы, педагог Гасыйм Лотфи (1900-1991) -милли cy3 сэнгатебезне баетуга зур елеш керткэн, тарихныц тирэн катламнарына кереп, аерым алган-да, тебэк тарихын барлауда, ейрэнYДэ зур хезмэт куйган, татарньщ KYренекле улларыньщ тэрдемэи хэллэрен, эшлэрен яктыртып, аларны халкына таныткан шэхес.
Г. Лотфи Татарстанныц хэзерге Этнэ районы Иске Эдем авылында туып, башлангыч hэм урта белемне мэдрэсэлэрдэ ала, мэктэплэргэ укытучылар эзерлэY курсларын утеп, укытучы да, совет мэктэплэре ачу, оештыру эшенэ даваплы кеше буларак та хезмэт юлын башлый. Казан кенчыгыш педагогия институтыныц филология факультетын тэмамлап, 1937-1941 елларда Казан университетыныц география факультетында укый. 1943-1949 елларда мэгариф системасында эшли, кYп еллар дэвамында «Совет мэктэбе» журналын-да педагогика бYлеген дитэкли.
Г. Лотфиныц эдэби идат эшчэнлеге 1928 елда башлана. Ул. балалар ечен хикэялэр, экиятлэр, шигырьлэр яза. Аныц тарафыннан К. Насыйриныц «ЭбYгалисина» эсэре балалар ечен махсус эшкэртелеп бастырыла. Г. Лотфи татар бала-лар эдэбияты проблемалары, татар эдэбияты дэреслеклэрен яхшырту, укыту методикасын яцарту буенча фэнни-практик эчтэлекле мэкалэлэр яза. Шулай ук татар теленэ эдэби эсэрлэр тэрдемэ итY елкэсендэ дэ KYп хезмэт куя. Ул татар мэгарифе тарихы ечен зур кыйммэткэ ия булган «Кышкар мэдрэ-сэсе» дигэн KYЛэмле хезмэт язып калдыра1.
Язучыныц вафатыннан соц, аныц архив материалларын кызы Дилбэр Хэбибуллина 1991 елныц октябрендэ Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибраhимов исемендэге тел, эдэбият hэм сэнгать институтыныц Язма hэм музыкаль мирас Yзэгенэ тапшыра. Кулъязмалар арасында эдипнец хикэя-шигырьлэре, мэкалэлэре, рецензиялэре hэм истэлеклэре саклана. Шулай ук Ш. Мэрдани, Г. Максудига hэм башка зур шэхеслэребезгэ кагылышлы язмалары, документлары да игътибарга лаек. Ьэр язмасын пехтэлэп теркэгэн, hэрберсенец язылу вакытын, кайда чыгуын, кайда басылганын, кайларга басылырга бирелгэнен
Г. Лотфи. 1957 елныц сентябре. Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. ИбраЫмов исемендэге тел, эдэбият hэм сэнгать институтыныц Язма hэм музыкаль мирас узэге, 138 ф.,
3 тасв., 7 эш. G. Lutfi. September 1957. The Centre of Written and Musical Heritage of G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, fond 138, series 3, file 7.
билгелэп барган бу тынгысыз шэхеснец мирасы зур зЬзмияткз ия. Аларда куп кенз авылларныц тарихы да, куренекле шзхеслзрнец тзрдемзи хзллзре, бугенге кендз билгесез булган, тарихи яктан зЬзмиятле, гыйбрзтле вакыйгалар да урын ала. Шулай ук здипнец зле деньяга чыкмый калган мзкалз-истзлеклзре, здзби зсзрлзре дз бар. Мзсзлзн, Кышкар мздрзсзсе хакындагы «Атаклы мздрзсзнец соцгы елла-ры» исемле истзлеге аеруча игътибарга лаек. Аныц бер елеше «Казан утлары» журналыныц 1980 елгы апрель санында «Соцгы еллар» исеме белзн кыскартылып бастырыла, 1992 елда «Мздрзсзлзрдз китап киштзсе» дыентыгында да урын ала. Татарныц мзшЬур кешелзре Габделдаббар Кандалый, Гатаулла Баязитов, Камил Мотыйгый-Техфзтуллин, Фатих Халиди Ьзм башкалар укыган, Казан, Пенза, Оренбург, Рязань губернасыннан да шзкертлзр кабул иткзн, чын мзгънзсендз атаклы булган злеге мздрзсзнец соцгы еллары турында, узе дз шунда гыйлем алган Гасыйм Лотфи язмасында дентеклзп тасвирлана. «Ике айлык курс (ж;зй кене оештырылган рус теле курслары. - Л. Г.) тзмамлангач, Мамыштан2 алып кайткан зйберлзрне илтеп тапшырып, мздрзсзнец ишек-тзрзззлзрен кадаклап Ьзм мзшЬур уку йорты белзн мзцгегз саубуллашып, ейлзргз таралыштык... Атаклы уку елын тзмамлаганда безгз, кулдан гына язып булса да, таныклык та бирделзр», - дип яза ул3. «Хесзения» мздрзсзсенец беренче, Кышкар мздрзсзсенец соцгы дамелласы булган ШаЬимзрдзн Эхмзтша улы Yтзгзновныц тормышы хакында да бу истзлек кыйммзтле чыганак булып тора: «Авылда колхозлашу хзрзкзте башлангач, 1930 елда йорт-дирен калдырып, ул Казандагы кызына кучеп килгзн Ьзм 72 яшендз
Укытучылар коллективы. Сулдан уцга: утыралар -Г. Лотфи, Г. Габитов; басып торалар - Х. Утэгэнев, А. Горшенева. 1926 елныц 25 мае. Татарстан Республи-касы Фэннэр академиясенец Г. Ибраhимов исемендэге тел, эдэбият hsM сэнгатъ институтыныц Язма hsM музыкалъ мирас Yззге, 138 ф., 3 тасв., 2 эш.
Teaching staff. From left to right: sitting - G. Lutfi, G. Gabitov, standing -Kh. Utyaganev, A. Gorsheneva. May 25, 1926. The Centre of Written and Musical Heritage of G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, fond 138, series 3, file 2.
денья куйган»4. Тарихчы галим М. Усманов Г. Лотфига язган бер хатында «тарихы-быз ечен бик тэ файдалы хезмэт эзсез югала кYрмзсен иде» дип, борчуын да белдерэ5. Гомумэн, мэдрэсэлэр тарихы турындагы мондый истэлеклэр халкыбызныц мэга-риф елкэсендэге катлаулы-каршылыклы Yсешен кYзалларга ярдэм итэ. Г. Бэширов, С. Хэким белэн язышкан хатларында Г. Лотфи истэлеклэренец, мэкалэлэренец бик нык кыскартылып бирелYенэ эрнYен дэ белдерэ. Кыскартылулар, бер яктан, газета-журналлар талэплэренэ бэйле булса, икенче яктан, ул, элбэттэ, шул дэвернец идео-логик карашлары ж;эhэтеннэн эшлэнгэн. 1962 елдан «Коммунизмга» исемендэ чыга башлаган (1991 елдан «Арча хэбэрлэре») Арча район газетасында да Г. Лотфи актив яза, аныц даими хэбэрчесе була. Газетада басылган куп мэкалэлэренец кисентелэре архивта саклана. Мэсэлэн, 1976 елда аныц «Yткэннец онытылмас хатирэлэре» дип аталган Олы Мэцгэр авылы6 турындагы истэлеге басы-лып чыга. Истэлек шулай ук кыскартылып, редакциялэп бирелгэн. Язучы архивын-да Г. Лотфиныц куренекле татар язучысы, Татарстан Республикасыныц Г. Тукай исемендэге ДЭYЛЭT премиясе лауреаты Г. Бэшировка язылган, лэкин дибэрелми калган хатлары саклана. Г. Лотфи аларны «Гомэр Бэширгэ адресланып, фэлсэфэ бик озынга киткэнлектэн, дибэрелми калган экземплярлар» дип тамгалый. Шул хатларныц берсендэ язучы югарыда атап утелгэн Олы Мэцгэр авылында мэктэп ачу елларыныц авыр да, тынгысыз да булуы турында яза. Бу, бер яктан, мэктэп тарихы - аныц беренче еллары, беренче укытучылар, укучылар - турында булса, икенчедэн, эдипнец укытучылык хезмэтенец башлангыч елларыныц хатирэлэре дэ. Мэктэплэр ечен совет мегаллимнэре эзерлэY максатында район-авылларда оештырылган тизлэтелгэн (2-3 айлык) педагогик курсларда, 1920-1921 елларда Казан шэhэрендэ бер еллык курсларда укып, Гасыйм Лотфи укыту эшенэ керешэ. Аннан Олы Мэцгэр авылында башлангыч мэктэпне аякка бастыру, бераз соцрак колхоз яшьлэре мэктэбе оештыру да аныц дилкэсендэ була. Шул рэвешле, бер баскычтан икенчесенэ кутэрелеп, белемгэ омтылган егет-кызларны гына тугел, «тормыш тебендэ калган, калырга язган» кешелэрне дэ табып, аякка бастырган, Yстергэн, Y3 мэктэбен булдырган Г. Лотфиныц эшчэнлеге истэлеклэрдэ ачык чагы-ла: «Атасыз-анасыз бер Yсмерне (Гыйльми Рэхимовны) Кышкар авылыныц кара-выл ееннэн табып алып, мэктэпкэ тарту ечен, канткомол ярдэме белэн айга 20 сум персональ стипендия билгелэргэ туры килде»7. Укучыларыныц алдагы язмыш-ларына да битараф булмаган Г. Лотфи Гыйльми Рэхимовныц соцыннан, югары белем алып, сэYДЭ елкэсендэ хезмэт куюын да терки. Хат-истэлек милли мэдэният, мэгариф тарихы ечен зур кыйммэткэ ия, тарихи документ ролен дэ ути. ТYбэндэ элеге истэлек авторныц тел-стилен саклаган хэлдэ, текстныц эчтэлегенэ зыян китермэгэн Yзгэреш hэм кыскартуларсыз бирелде, ул Г. Лотфиныц Г. Бэшировка дибэргэн хатына ж;авап рэвешендэ язылган. Язучы архивында Г. Бэшировныц хатлары да саклана.
Г. Лотфиныц hэр истэлеге, хатлары тарихи чынбарлыкны ача, аларда татар-ныц куренекле шэхеслэре хакында бай hэм гаять кызыклы мэгълумат тупланган. Мэсэлэн, язучы М. Мэhдиевкэ язган бер хатында Г. Лотфи 1928нче елда сэнгать белгече П. М. Дульский8 белэн Гали Рэхимнец Этнэ районы авылы зиратларында кабер ташларын ейрэнеп йерYЛэрен, П. Дульскийныц авыл кешелэреннэн кызыл башлы селгелэр дэ сатып алуы турында яза9. Г. Лотфиныц шэхси архивы эдэбия-тыбыз, мэдэниятебез тарихын ейрэнYДЭ меhим яца фактлар, мэгълуматларны саклый hэм, гомумэн, истэлеклэр, хатлар тарихыбызны ейрэнудэ кыйммэтле чыганак булып хезмэт итэлэр. Бугенге кендэ архивларда, шэхси кулларда
сакланып калган сирэк фоторэсемнэр, тарихныц теге яки бу чорын ^залларга, дэмгыятебезнец, илебезнец Yсешенэ сизелерлек елеш керткэн шэхеслэрен дэ ачыкларга, танытырга мемкинлек бирэ.
Г. Лотфиныц Г. Бэшировка язган хаты
Хермэтле кордаш hэм якташ Гомэр Бэшир углы! Сезне (хатыныгыз, иптэшегез димим) эКлиягез белэн берлектэ, инде килеп дитеп, Yзенец хокукларына ия булыр-га омтыла башлаган Яца 1986нчы ел декабрьдэ язган мэктYп шэрифегез мица Яца елныц 2нче кенендэ килеп дитте hэм мин шул кеннец кичендэ Yк хатка каршы хат язарга утырдым. Кайчан язылып бетэр, кайчан китэр дэ кайчан барып дитэр -элегэ чамалау кыен! Ченки KYптэн ташырга дыенган вулкан ташып китмэсен дип куркам! Ни ечен дисэгез, сезнец матур ал кэгазьгэ дыйнак кына, пехтэ генэ итеп басылган хатыгызны алу миндэ аныц авторына карата элек тэ дитэрлек булган ихтирамымны арттырды, Yземне KYптэн килгэн кайбер тееннэрне чишYДЭ аныц ярдэмен сорау телэге тудырды.
«Yзем карт кеше булмасам да», дип язасыз. Дерестер бу! Мин дэ сезнец турыда шундый фикердэ. Кем эйтмешли, hm тэ картлык хис итмичэ, тагын бик озак яшэргэ насыйп булсын сезгэ! 9 мин картайдым, бик картайдым инде. Мин гомеремдэ берничэ кат картайдым, бусы соцгысы булмаса ярар иде!
Мактанып эйтYем TYгел - без эш (хезмэт) ечен туган кешелэр. Хезмэттэн аерылдыкмы, безнец яшэYнец мэгънэсе дэ, кирэге дэ калмый. Лэкин хезмэт Yзецнец даныца ятышлы булса гына яшэY чыганагы булып хезмэт итэ ала, телэсэ нинди, туры килгэн бер хезмэт TYгел. ЯшэY эликсиры булырлык хезмэт!
Мица андый хезмэтлэр берничэ туры килде. 9мма аларда Y3 ирегемнэн башка аерылу кыенлыкларын да кичергэлэдем. Андый чакларда башкаларныц ярдэменэ мохтад булу очраклары да булгалады. 9 ярдэмчелэр табылды.
Мин Беек революцияне иц иске мэдрэсэлэрдэн берсе булган Кышкар мэдрэсэсендэ каршы алдым. Шэкерт булып. Табигый, революцияне дэ, аныц кая таба алып барачагын да ацламый идем. Ченки без газета-журнал укымый идек. Кышкарда вак-теяк сэYДЭ белэн Казанга йереп торучы «Казанчы Шэфикъ» дигэн кеше бар иде. «Патшага каршы студентлар чуала икэн», «Крестауник заводы эшчелэре баш кутэргэн» кебеклэрне безгэ энэ шул кеше китереп тора иде. 9 безгэ hэр яцалык кызык. Алай гына да TYгел, инде берничэ ел дэвам иткэн сугыш безне дэ туйдырган булса кирэк, без инде «патша мэлгуньнец муены сынганын» чын куцелдэн тели идек.
Менэ февраль революциясе булды. 9ле анда, эле монда кайнар речьлэр белэн дыелышлар башланды. Безнец, гомумэн, бик мокыт хэлфэлэр генэ тугел, дамел-лабыз да «кайнар революционерлар»га эверелделэр. Алар артыннан бездэ атна саен дыелыш, докладлар, рефератлар, мантыйк дэреслеклэрендэге кебек бэхэслэр, моназарэлэр. [...]
1917нче елныц дэендэ Кышкар мэчетендэ «Голяма дыелышы». Тирэ-юнь муллалары, байлары дыелып, мэктэп-мэдрэсэлэргэ реформа мэсьэлэсен, алпа-вытлар билэмэсендэ булган дирне алырга туры килэ икэн, элбэттэ, акча TYЛЭп алу мэсьэлэсен тикшерэлэр. Ул арада «солдатский комитет»тан килгэн вэкил Гариф Сэйфуллин дигэн кеше икмэк монополиясе мэсьэлэсен кутэреп чыга.
9 анда, мэдрэсэнец кухнясы артында, шул арада гына кайдандыр килеп чыккан Сабир Аягузи дигэн кеше унлап крестьян уртасына баскан да, «коткы»
таpата: «Мэчеттэ, - ди yA, - мyллалаp, байлаp жыелган да, ж^ мзcьзлзcен - гезнец мэаэлэне тикшеpзAзp. 9 cез мoнда авыз томып йepиcез. Баотп кеpегез мэчеткэ. Эйтегез узегезнец CYзегезне [...]». Унлап кpеcтьян мэчеткэ баcып кеpгэндэ, нэкъ Сэйфуллин ceйлэп яткан вакыт бyла. Ул Yзе аннан-мoннан шл^п алган Kopъэн аятьAэpен китеpеп (Сэйфуллин шyлай ceйлэpгэ яpата иде), эш башындагы кешеAэpгэ (димэк, Вакытлы xeкYмэткэ) б^^шь^а чакыфа.
Гoмеpе бyе гыйбадэт ypыны бyAган таш мэчеттэ иц яман ызгышлы каpавыл eендэге кебек гауга кyба. [...J
Иpтэгеcен Aшыт базаpы. hэpкем базаpга ашыга. AAаcы эйбеp-cэйбеp юк, кYpгэн яцалыклаpны башкаAаpга ceйлэp eчен, ихтимал бyAган башка яцалык-лаpныц шаЬиде булу eчен, без дэ б чакpымдагы Aшыт базаpына тэпи-тэпи юл тoтабыз.
9 базаp эAегpэк аяк киенгэн, гoляма жыелышы xэбэpAэpе баpыcыныц да кoAагында:
Йocыф мyллаcы Yзен эйлэндеpеп алган мужикка беpаз маcая тeшеп:
- Moннан гац, пoплаpга биpеAгэн кебек, мecелман гаAимнэpенэ дэ дэYAэттэн вазыйфа-жалoванье TYAЭнэчэкl - дип ычкындыpды. [...]
Тлиа «гoляма жыелышы»нда булган бай Мэм^нец манyфактypчы бае MexэммэдгаAи кибетенэ юнэлэ. Бэхеткэ каpшы, ул, отзенеп, кибетен ябып, eенэ ычкынып eлгеpгэн була.
1917-[19]18 уку елы башыннан K^^p мэдpэcэcе дэ яца пpoгpамма белэн эшли башлады. Элекке укыту пpедметлаpы ecтенэ ана теле, pиязият10, жэгъpафия, гыйльме эшья11 - физика, гыйльме тэшpиx12 кебек яца пpедметлаp ecтэлде. Яца пpедметлаpны укыту eчен Уфадан «Mэдpэcэи Г^мания^эн Фэтхелбэян теемле беp укытучы чакы^ылды.
Xэзеpге клаccлаp ypынына элекке K^^p мэдpэcэcендэ «xан»наp атамаcы (теагужихан, гакаидхан) атамаcы йepcэ, xэзеp «peшдиl», «игъдади», «гали» теpминнаpы ypнашты. Без - инде мэдpэcэдэ бишенче елын укучы егетлэp, элеккечэ бyлcа, «гакаид xаннаp» дип аталыф идек, xэзеp «игъдади икенче» шэкеpтлэpгэ эвеpелдек.
Mэдpэcэдэ тагын беp яцалык - шэкеpтлэp oешмаcы. Aныц атна cаен булган жыелышлаpында дoкладлаp була, pефеpатлаp укыла, хэтта язга таба cпектакль дэ куйдык - «Kызлаp кызык итэлэp» дигэн пьеcа куелды.
Укыту планы буенча бездэ pyc теле кypcы да бyлыpга тиеш иде, кыш шне бyлдыpа алмадылаp. Aныц каpавы жэйге ике айда маxcyc учитель яллап, бу кимче-лекне тут^^ы^.
Мин 1914 елныц жэендэ xocycый учительгэ йepеп (айга 3 c^ тYЛэп), 2 ай pycча укыган идем. Mэдpэcэгэ кадэpге белем багажын иcэпкэ алмаcак, гаделлек бyлмаc иде: мин Yзебезнец авылда чагыштыpмача яцаpак метoд белэн укытыла тopган башлангыч мэктэпне тэмамлап баpган идем.
Шул каpаш, шул багаж белэн 1918нче елныц кeзендэ гавет мэктэбе укыту-чыcы булып киттем. Педагогика да юк, методика да, белем дэ чамалы гына. 9 мэктэп гади мэктэп кенэ тYгел, coвет эш мэктэбеl Coвет xeкYмэте гафyp да, pэxим дэ, хэлим дэ булды. Шул бик яpлы багажыбыз белэн зyp eлкэгэ кеpтеп жибэpде, башыбыздан cыйпап, чэчебездэн таpтып, аpа-тиpэ кабыpгага да тepткэлэп, безне Ycтеpеpгэ тoтынды: 1919нчы елныц жэендэ Kимедэ13 ике айлык кypc, аннан 1920-1921нче елда (ачлык еллаp) Kазанда беp еллык педагoгика кypcлаp уткэч, мин Yземне «иц белемле», «иц белдекле» кеше [итеп] хте итэ башладым. Мин генэ
Г. Лотфи тэгълим-тэрбия курсларында (беренче рэт, сулдан беренче). Казан, 1921 елныц мае. Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. ИбраЫмов исемендэге тел, эдэбият hэм сэнгатъ институтыныц Язма hэм музыкаль мирас Y-зэге,
138 ф., 3 тасв., 7 эш.
G. Lutfi at training courses (first row, first from the left). Kazan, May 1921. The Centre of Written and Musical Heritage of G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, fond 138, series 3, file 7.
TYreA, ^рэсец, башкалар да шулай карагандыр, мине Кышлау волостендагы беренче Ьзм бердэнбер «терэк мэктэп»кэ укытучы Ьзм медир итеп билгелэделэр. Ул гына ж;итмэгэн, волостьта ж;эмэгать инструкторы вазыйфасын йеклэделэр.
Шуныц естенэ эле волость театрында артист та. Бусы тагын да кечлерэк булып чыкты: 1919нчы ел[ныц] кезендэ булган зур мобилизация вакытында барлык укытучыларга отсрочка соралган, мица, сез эйткэн «тэртэ гаебе» белэн отсрочка сорамаганнар. Фронтка озатылучылар ечен куелган спектакльлэр, ^рэсец, ролем-не уцышлы башкару аркасында мине дэ тотып калалар. Нэкъ экияттэге кебек!
1924нче елныц кезендэ (безнец волостьлар ТАССР составына кушыл-гач) мине Олы Мэцгэр авылы башлангыч мэктэбенэ укытучы итеп кучерделэр. «Мэцгэрнец йорты зэцгэрле» дип ж;ырласалар да, авылда элекке байларныц буяу-лы зур-зур йортлары KYп булса да, авыл мэктэбенец рэтле бинасы да юк. Гатаулла байныц зур йортына больница урнашкан, Бакировлар йортында - балалар йорты, Шаяхмэт бай йортында «ташландык» балалар йорты - дом младенца. Авыл мэктэбе берничэ хосусый кысан ейлэрдэ урнашкан.
Мэцгэр дэ элек-электэн 15-20 шэкерт ж;ыеп, муллалыкка хэзерли торган мэдрэсэ дэ булган-булуын. Аныц да рэтле бинасы булмаган. Соцгы елларда еч бYлeклe бер бина салганнар, эмма революция булып, шэкертлэр таралу аркасында ул елгертелми калган. Минем ^з кыза бу бинага, лэкин аны ничек аякка бастырырга?!
Без ирле-хатынлы башлангыч мэктэп укытучысы булып эшлибез. Айлык вазыйфа 32шэр сум иде бугай. Бер бала бар. Димэк, бала караучы тотарга кирэк.
Шаяхмзт байныц «контора ее»ндз фатир бирделзр. Аны дылытырга кирзк. НЭП чоры, зйберлзр артык кыйммзт тугел. Шулай да акча дитенкерзми.
Мзцгзрдз зур гына потребительлзр кооперативы бар. Аныц исзп-хисап эшлзрен Сомов дигзн бер карт рус алып бара икзн. Улы больницада врач. Менз шул врач Сомовны икенче больницага кучерергз булганнар. Счетовод Сомов та аннан кала алмый. Эзлилзр, эзлилзр, счетоводлыкка кеше таба алмыйлар. «Совместительство белзн син алына алмассыцмы?» - дип, мица мерздзгать иттелзр. Айлыгы 50 сум.
«Яшь чак, дзртле чак» дигзндзй, куп уйлап тормадым, Сомов бабай белзн кичлзрен утырып, бухгалтериядзге «двойная американская система»ны ейрзндем дз, главный подсобный дзфтзрлзрне кабул итеп, счетовод булып калдым. Берзр айдан Татсоюздан килеп, эшемне тикшереп карадылар, «почерк шзп тугел»дзн башка гаеп тапмадылар.
Менз шулай итеп, злеге ярты юлда калган бинаны урта мзхзллз мзчете каршы-на, тау естенз кучереп, аякка бастырдык. Кездзн анда дылы, якты еч булмздз еч класс укый башлады.
1925нче елныц декабрендз мине Арчага конога (кантон мзгариф булеге) чакырып алдылар: «Сездз крестьян яшьлзре (соцыннан колхоз яшьлзре) мзктзбе ачыла. Шуны оештырып дибзру сица тапшырыла. Укучы тап, укытучы тап, бина тап, дир участогы тап...» - дип тезеп киттелзр.
Элегз штатта бары 4 укытучы (шулардан берсе - мзктзп медире), бер завхоз, бер сторож каралган, укучылар саны - 40. Купчелеге ярлы, батрак балалары, урта хзллелзр. Укучылар бетен волость авылларыннан кабул ителз. Мзктзп бинасы мзсьзлзсе асат хзл ителз: тау башында калкып утырган мзЬабзт бина тагын 40 укучыны гына сыйдырмасмыни?
Мзцгзрдз Шаяхмзт бай сараеныц «атасыз» балалар йорты бинасыныц бер булмзсендз минем квартира. Ишегалды каралтылары (амбарлар, лапаслар) бетенлзй буш тора. Колхоз яшьлзре мзктзбе ечен менз дигзн мемкинлек. Яшь балалар йортын Казанга кучереп, куп каралтылары белзн бергз зур бинаны безгз бирделзр. Бина мзсьзлзсе хзл ителде. Укучылар узлзре дз килделзр: 15-16 яшьлек егетлзр, 20 яшьлек егетлзр, кызлар. Кубрзк урта хзлле крестьян балалары, югары катлаулар. Ярлы-батрак балалары куренми. Мица, шундыйларны эзлзп, волость авылларына чыгарга туры килде. [...]
Укучылар мзсьзлзсе хзл ителде. Укырга телзучелзр белзн зцгзмз уткэреп, узебезгз дитзрлек кадзрен сайлап алдык. Укытучылар туплау да дицел булмады: нибары дурт укытучы, шулар уннан артык фзн буенча укытырга тиешлзр. Димзк, кайсы булса да бер фзн белгече булу дитми, универсаль булу кирзк. 9 ул елларда зле кайсы булса да бер фзн буенча тулы хокуклы [укытучы] дип танылырлык кешелзр дз бармак белзн санарлык иде. Хзтта ана теле дзреслзрен дз алып барырга да махсус белемле кешелзр юк дзрздзсендз! Анда-монда хзбзр салып карадык, берничз фзн укытырга беркем дз алынмый. Казаннан бер укытучы дибзрделзр - Мидхзт ТаЬиров. Ул: «Мин немец теле белгече, мица уз предметымны бирегез. Атнага ике сзгать кенз арифметика укытырга алынсам-алынырмын», - дип, кырт кисте. Аца:
- Безгз зле татар Ьзм рус телендз рзтлерзк ацларга, исзп-хисапта ялгышмас-ка, бзрзцге устерергз сзлзтле кешелзр ззерлзргз кирзк. Немец теле аннан соц! -дигзч, ул сатулашып тормады, Казанына кайтып китте.
Кул кушырып утырып булмый, шулай да эшне башларга кирзк! Мин, медирлек (укыту булеге медире дз, секретарь, хисапчы да булу) естенз, ана теле, дзмгыять белеме, авыл худалыгы предметларын алдым.
Тэжрибэле педагог кирэк иде. Андый педагог бар: революциягз кадзр учительская школа тэмамлаган, Кышкарда берничэ ел учитель булып торган Габдулла Габидов. Yз эшенец чын остасы. Ул. инде Кышкарда тэмам теплэнгэн. КYчеп йерергэ артык телэге дэ юк. Шулай да аца «алтын таулар» курсэтеп булса да, куп яучылый торгач, кYчэргэ, рус теле естенэ башлангыч арифметика дэреслэрен дэ алырга риза булды.
Комсомол эшлэрен оештырыр, русча практик эшлэр алып барыр дип, Арча 9 еллык мэктэбен тэмамлаган Анна Гаршенева дигэн комсомолканы бирделэр.
Ул елларда эле, билгеле, югары мэктэп дип эйтмик, махсус урта мэктэп бетергэн кешелэр дэ юк дэрэдэсендэ иде. Физика, биология фэннэрен дэ купчелек укытучылар узлэре ейрэнэ-ейрэнэ алып бардылар. Безгэ иц авыры бу ике предметны бергэ алып барырлык бер батыр табу булды. Куп эзлэнэ, уйлана торгач, минем куцелем бер кешегэ тукталды: минем элекке шэригем, Кышкар дамелла улы Хэсэн Yтэгэновка. Ул мэдрэсэдэ укыганда ук рус теле белэн кызыксына, терле фэннэр буенча русча китаплар моталэга кыла иде. Совет чорында ул, ничектер, университет рабфагына барып керэ. Икенче уку елын тэмамлар алдыннан, социаль чыгы-шы сэбэпле, аны рабфактан куалар. Ул авылга кайта да, игенчелек эшенэ тотына. Шуныц кылын тартырга булдым. Кышкарга бардым. Yземнец йомышымны эйтеп биргэч, ул, бик дэберсенгэн тавыш белэн:
- Сез дэ мине мыскыл итэргэ дыенасызмы, Гасыйм!.. - диде, кузендэ яшь бертеклэре куренде. - Мине, Кышкарныц Шаhимэрдэн мулла малаен, рабфактан куылган кешене совет мэктэбенэ укытучы итеп кем куйсын...
Хэсэнне ышандыру ечен мица байтак сейлэшергэ туры килде. Ул риза булгач, коно hэм канткомолга барып, барысын да бэйнэ-бэйнэ сейлэп бирдем. «Хэсэн Шаhимэрдэн улы Yтэгэнов Олы Мэцгэр авылында ачылачак крестьян яшьлэре мэктэбенэ укытучы итеп билгелэнгэн» дигэн язуны тотып баргач, егетем кечкенэ бала кебек куз яшьлэре белэн уксеп-уксеп елаудан тыела алмады. Деньяда узецне хокуксыз санаудан да авыр хэсрэт юк курэсец...
1926нчы елныц 20нче январендэ, ниhаять, Олы Мэцгэр авылы крестьян яшьлэре мэктэбен ул-бу тантаналарсыз гына ачып дибэрдек: тау башында кукрэк киереп утырган бинада тешкэ кадэр авыл балалары укый, тештэн соц ике класска буленгэн ШКМ укучылары. [...]
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибраhимов исемендэге тел, эдэбият hэм сэнгать институтыныц Язма hэм музыкаль мирас узэге,
138 ф., 2 тасв., 62 эш, 1-25 кгз.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Гасыйм Лотфи. Электрон ресурс. Керу режимы: http://matbugat.ru/enc/lotfi-gasyym-1434 (04.05.2018).
2. Мамыш авылы - хэзер Татарстан Республикасыныц Этнэ районына карый.
3. Лотфи Г. Соцгы еллар // Казан утлары. - 1980. - № 4. - Б. 167.
4. Шунда ук. - Б. 168.
5. Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. ИбраЬимов исемендэге тел, эдэбият hэм сэнгать институтыныц Язма hэм музыкаль мирас узэге, 138 ф., 2 тасв., 234 эш.
6. Олы Мэцгэр авылы - хэзер Татарстан Республикасыныц Этнэ районына карый.
7. Лотфи Г. Уткэннец онытылмас хатирэлэре // Коммунизмга. - 1976. - № 10. - Б. 3.
8. Петр Максимилианович Дульский (1879-1956) - сэнгать белгече, нашир, педагог.
9. Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибраhимов исемендэге тел, эдэбият
haM сэнгать институтыныц Язма haM музыкаль мирас узэге, 139 ф., 3 тасв., 211 эш.
10. Риязият - математика.
11. Гыйльме эшья - физика, табигать белеме.
12. Гыйльме тэшрих - анатомия.
13. Киме авылы - хэзер Татарстан Республикасыньщ Этнэ районына карый. Сведения об авторе
Гарипова Лейля Шамиловна, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Центра письменного и музыкального наследия Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: leilyashamilevna@mail.ru.
About the author
Leyla Sh. Garipova, Candidate of Philological Sciences, Senior Researcher at the Centre ofWritten and Musical Heritage of G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: leilyashamilevna@mail.ru.
В редакцию статья поступила 18.01.2019, опубликована:
Гарипова Л. Ш. Yткэннэн хатирэлэр (язучы Г. Лотфиныц шэхси архивыннан) // Гасырлар авазы -Эхо веков. - 2019. - № 1. - С. 120-129.
Submitted on 18.01.2019, published:
Garipova L. Sh. Utkennen hatireler (yazuchy G. Lotfinyn shehsi arhivynnan) [Memories of the past (from writer G. Lutfi's private archive)]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2019, no. 1, pp. 120-129.
