СИРАҗЕТДИН ХәЗРәТ ШәҗәРәСЕНДә ГАБДУЛЛА ТУКАЙ ЭЗЛәРЕ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

Габдилла Тукай эзлэре

Куцел Тукайга тора-тора кайта...

Ф. Бэшир

KYцел Тукайга тора-тора кайта. Хак CYЗ. Габдулла Тукай белэн бэйле булган hэрбер вакыйга, кечкенэ генэ факт та безне читтэ кал-дыра алмый.

Минем Yземне соцгы елларда «Би-ектау районы Ямаширмэ авылы зира-тында Г. Тукай апасыныц кабере бар икэн» — дигэн хэбэр кYптэн кызыксы-ну уяткан иде. Шул уйлар кабат авыл тарихын ейрэнергэ, зираттагы эпита-фик hэйкэллэрне барларга этэрде1.

Авылныц теньяк-кенчыгышында урнашкан Ямаширмэ зираты бик бо-рынгы, мэйданы ^иде гектар ^ирне билэп тора. Тыштан тимер койма белэн корып алынган, чистартылып торыла. Керэ торган капка янында «Исэннэрнец кадерен бел, Yлгэннэрнец каберен бел» дигэн CYЗлэр язып куел-ган такта да бар.

1950 елныц май аенда галим Ьарун Иосыпов тарафыннан зиратныц бо-рынгы чорына караган болгар-татар эпиграфикасы ейрэнелгэн иде. Бу мэгълYматлар, Татарстан Республика-сы Фэннэр академиясе Г. Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать

институтыныц язма hэм музыкаль мирасы Yзэгенец Ьарун Иосыпов фон-дында (ф. 72) саклана2 hэм галим бу хакта «Введение в булгаро-татарскую эпиграфику» дигэн хезмэтендэ язып та калдырган3. Ни кызганыч, бYгенге кендэ бу ташбилгелэрнец бетенлэй югалу куркынычы бар.

2013 елныц май аенда, туганнарымныц каберлэрен зиярат кылырга дип кайткач, авылдашла-рымнан «Тукайныц апасы» каберен кYрсэтYлэрен Yтендем. Яшь кенэ бу-луына карамастан, Р. Р. Ногманов мица чардугансыз, аерым гына бастырып ку-елган бер кабер ташын кYрсэтте*. Мин ташбилгене фотога тешереп алдым hэм анда язылганнарны ташбилгелэрне ейрэнYче галимнэр белэн берлектэ укырга насыйп булды.

ТикшеренYлэр нэти^эсендэ кабер ташы 1844-1883 елларда Ямаширмэ

* Шунысы куанычлы, кабат кайтуымда (2013 елныц июнь аенда) А. Х. Галиев (1994-1997 елларда Ямаширмэ авылында колхоз председателе булып эшлэгэн, тумышы белэн Апас якларыннан) кабер ташын матур итеп чардуган белэн эйлэндереп алып, зэцгэр буяу белэн буяган иде. Авыл халкы исеменнэн аца бик зур рэхмэтебезне ирештерэбез.

Мулла Сиражртдин Нэжметдин улыныц кызы Биб^эдиягэ (1858-1913) куелган кабер ташыныц алгы ягы. Биектау районы Ямаширмэ авылы зираты, 2013 ел. Автор фотосы.

авылында беренче мэхэллэ имамы булып торган Сира^етдин мулла Нэжметдин улыныц кызы БибиЬэдиягэ (1858-1913) ^эмэгате меэзин Фазлыэхмэт Хэмзин (1860-1926) тара-фыннан куелганы ачыкланды.

Ташбилге, известь таштан кисеп, пирамидаль формада эшлэнгэн. Эпи-тафик текст ташбилгенец еч ягына да уеп язылган. Ьэрбер ягында текст биш кисэккэ бYленеп, Ьэрбер кисэк уеп сы-зылган сызыклар рэвешендэ бYленгэн. Ташбилгенец Yлчэмнэре: биеклеге — 107 см, нигез ягыннан кицлеге — 40 см, еске ягыннан кицлеге — 32 см, калынлыгы — 32 см.

Тимпанында* бизэкле язма бар Ьэм аныц естенэ архитектур деталь дэ куелган. Ташбилгенец тYбэсендэ мифо-логик «^ан кошы» килеп кабер ташы-на кунса, аца эчэргэ су ^ыела торган чокыр да уелган. Бу татар халкыныц

борынгы мифологик ышанулары белэн бэйле ^ренеш. М. Эхмэт^анов кYЗЭTYлэре буенча мондый детальлэр Казан арты, Оренбург (Каргалы) зи-ратларында очрыйлар4.

Инде эйткэнебезчэ, ташбилгенец саклану дэрэ^эсе эйбэт тYгел: бик нык ашалып, ^п урыннары укый алмаслык хэлгэ килгэн. Шул сэбэпле барлык язу-ларын да укып булмады. Кайчандыр кара буяу белэн хэрефлэр естеннэн йертелеп чыкканлыгы кYренэ. Зэцгэр буяу белэн буялган урыннары да бар. Язмалар елешчэ уылганнар. Алгы ягында: «hYЭ АллаhY эл-бакый мэрхYмэ... дия бинте мулла Сира^етдин миладия берлэ сэнэ 1912нче... сэнэ 1331нче маЬи мехэррэм 3ндэ Ьи^рия берлэ; икен-че ягында: Фазлыйэхмэд меэзиннец эЬлияи... Иртихаль эйлэде рэхимэЬи АллаhY Тэгалэ рэхмэтэн васигатэн эмин; еченче ягында: ... шэргыя-не ка-мал... берлэн тэгълим эйлэмеш... улды» дип язылган.

Эпитафик Ьэйкэл тарихи-инфор-матив мэгълYматларга бай. Таштагы язудан мэрхYмэнец Сира^етдин мулла кызы, «Фазлыйэхмэд меэзиннец эЬлияи», ягъни хатыны булуы ачык кYренэ. БибиЬэдиянец белемле укыту-чы, остабикэ булганлыгы да «тэгълим эйлэмеш...» (укымышлы) ацлашыла.

БибиЬэдия 1858 елда мулла Сира^етдин Нэжметдин улы (1813/171883) Ьэм Мехиб^амал Ягъфар кызы (1822-?) гаилэсендэ Ямаширмэ авылында туган. Этисе вафатыннан соц, Кармыш волосте Янали пYчинкэсе мулласы Фазлыэхмэт Хафиз улы-на кияYгэ биргэннэр. Сира^етдин мулланыц ир балалары булмау сэбэпле, теп нигезгэ Фазлыэхмэт Хэмзин килеп теплэнгэн булуы ихтимал. Ямаширмэ авылы метрика кенэгэсендэ тYбэндэге язма сакланган: «Казан еязе Чыпчык волосте Ямаширмэ авылыныц олуг мэхэллэдэн указной имам Сира^етдин мулла Нэжметдин углыныц кызы БибиЬэдия Кармыш волосте Казан-баш** авылыныц мулласы Фазлыэхмэт

* Ташбилге йезлегенец еске елеше. Гадэттэ тимпанда кыска гына ислам догалары языла.

** Кайбер чыганакларда Фазлыэхмэт Хэмзин Казан-баш, Кармыш-Казанбаш авылыннан дип курсэтелгэн. Туу турындагы язманыц кучермэсеннэн куренгэнчэ, ул Янали пучинкэсендэ (хэзерге Кече Тернэле авылы) Хафаз Хэмзин гаилэсендэ туган (кара: ТР МА, 2 ф.,

УЧ В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2014

мулла Хафиз углына никахландырыл-ды. Кыз 25 яшендэ, егет 23 яшендэ. Ьэр икесе пакизэлэр (моцарчы никах-лары булмаган. — Х. Б.). 30 май 1883 ел*. Кыз тарафыннан кардэше, мулла Шэрэфетдин бине Фэхретдин углы вэли (опекун. — Х. Б.) вэлид булды, кияY тарафыннан тугма карендэше мулла Мехэммэтсадыйк бине Хафиз углы вэли вэкил берлэн зэYЖЭЙен (ир белэн хатын. — Х. Б.) Сэгъди Эюп углы, Гарифулла Вэлид углы. Мэhэр 150 сум. Ямаширмэ кечкенэ мэхэллэдэн имам мулла Хэбибулла Хэмид улы никах хетбэсен укыдым»5.

Фазлыэхмэт Хафиз улы Хэмзин (указ № 6618) 1883 елныц 2 июнендэ Ямаширмэ авылы беренче мэхэллэ халкы мулла итеп сайлап куйганнан алып вафатына кадэр хезмэт иткэн6. Ул педагог-реформатор, мэгърифэтче буларак та мэгълYм7.

1903 елда, земство тарафыннан Казан еязендэ ачылган икенче рус-татар училищесы да Фазлыэхмэт имам ты-рышлыгы нэти^эсе. Ул училищеныц попечителе (вэли) булган, дин фэннэрен укыткан hэм еенец бер елешен сыйныф бинасы ечен арендага биреп торган8. Яцача уку-укыту, тэрбия бирYне яклаучы буларак ул авыл хал-кына да училищеныц кирэклеген ацлата алган. Казан татар укытучылар мэктэбен тэмамлап укытучы булып килгэн Селэйман Искэндэров, земство идарэсенэ язган рапортында, авыл халкыныц мэктэп эшендэ каршылык-лар кYрсэтмэвен ассызыклап узган9.

Фазлыэхмэт белэн Бибиhэдиянец ун баласы булган. Шуларныц еч пары — игезэклэр. Тик ^бесе туу белэн вафат булганнар. Малайлары Кэшфелэсрар (Кэшфи) мулла (18901942) — сэяси репрессия корбаны. «Аныц алты баласы булган, товар бел-гече, склад эшчесе, "Главметаллсбыт" берлэшмэсе (элек мулла булып торган), 1919-1934 елларда ВКП(б) эгъзасы, Ка-занда яшэгэн. 1941 елныц 4 ноябрендэ

2 тасв., 2590 эш, 7-8 кгз.). О Кармыш-Казанбаш (хэзере Арча районы Казанбаш авылы) авылында аныц берту-ган агалары дин эhеллэре булып торганнар.

* Метрика язмаларыныц икенче нехсэсендэ 13 июнь

дип курсэтелгэн (кара: ТР МА, 204 ф., 177 тасв., 231 эш, 163 кгз.).

кулга алынган, ^К 58-10 (2 бYл.), 58-11 матдэсе буенча гаеплэY белдерелгэн. Казан шэhэренец, термэ психик авы-рулар хастаханэсендэ, тикшерY вакы-тында вафат булган. 10.08.1995 елында акланган»10. Менэ татар язмышыныц тагын бер фа^игасе.

1913 елныц 6 январенда Биб^эдия 55 яшьтэ чахоткадан вафат булган. Имам Фазлыэхмэт Хэмзин тарафын-нан Ямаширмэдэ ^мелгэн11.

Бибиhэдия вафатыннан соц Фазлыэхмэт хэзрэт Мэрьям (Мэрьямбикэ) исемле — имам хатыйп Мехэммэтсадыйк кызына ейлэнгэн. Аларныц Нэзимэ (1916)12, Нэкыя (1918)13, Айинэ (1924)14 исемле кызлары туганнар. Нуриаздан улы Рестэм Ис-ламгалиев** истэлеклэрендэ болай дип яза: «Фазлыэхмэт хэзрэтнец минем яшьлэрдэге ШэYкэт исемле малае, Са-биха исемле кызы барлыгын хэтерлим. Хэзрэт Yзе 1926 елныц ^эендэ hэлак булды. Аны Арчага чакырганнар, ул шуннан кайтышлый кинэттэн Yлэ. КYрэсец, аны бик каты куркытканнар hэм кыйнаган булганнар. Хэзрэтне зурлап кYMYлэре минем кYЗ алдында тора. Кен матур, кояшлы иде»15. Метрика кенэгэлэренец барлык еллары да сакланып калмау сэбэпле, Сабиха белэн ШэYкэтнец туу турында язылган белешмэсен таба алмадык. Аларныц туган еллары 1919-1923 еллар арасын-да булырга тиеш. Хэзрэт Yлгэннэн соц, шэхес культы елларында Мэрьям Хэмзинаны сергенгэ сергэннэр. Арча районы Ямаширмэ авылында сайлау хокуклары булмаганнар исемлегенец 26нчы санында Хэмзина Мэрьям — мулла хатыны теркэлгэн16.

Хэзер инде Сира^етдин Нэж;-метдин улыныц нэсел шэ^эрэсенэ кYЗ салыйк. МэгълYм булганча, VIII-XIX гасырларда авыл халкыныц саны, исемнэре, яшьлэре hэм тагын кYптерле мэгълYмат, салым щыю ечен, Россия хекYмэте тарафыннан даими рэвештэ уздырылып килгэн, халык санын исэпкэ алу кенэгэлэрендэ, ягъни реви** Исламгалиев Р. Н. (1918-?) Казанда яшэгэн. Аныц бабасы Сэгъдиев Исламгали революциягэ кадэр Ямаширмэ авылында бер комплекслы училище бинасы салдырган (кара: ТР МА, 119 ф., 1 тасв., 780 эш, 121 кгз.).

С'ИРА'ЖЕТДИН ХЭЗРЭТ ШЭЖЭРЭСЕНДЭ ГАБДУЛЛА ТУКАИ ^

ЭЗЛЭРЕ

249

Сираж;етдин кызы Биб^эдиянец нэсел шэ^эрэсе. ТeзYчесе Х. Баhаветдинова.

зия материалларында теркэлгэн. Ревизия кенэгэлэрен ейрэну нэти^эсендэ Сира^етдин мулла нэселенец бай та-рихлы булуы ачыкланды. Бу нэсел тамырлары белэн Казан губернасы Дебъяз еязе Лашман волосте Каратмэн авылына (хэзерге Яшел Yзэн районы) барып тоташа. Этисе Нэ^метдин Сэйфулла улы 1792-1849 елларда, энисе Хебэйбэ ГабделваЬап кызы (1793/94-?) соцгы Х ревизия вакытында 64 яшьтэ булган17. Сира^етдин Нэ^метдин улы 1844 елньщ 25 августында Ямаширмэ авылына указлы мулла булып сай-ланып куела (указ № 6291)18 Ьэм гомеренец соцгы кеннэренэ кадэр бе-ренче мэхэллэ ^эмигъ мэчетенец имамы вазыйфасын башкарган. 1883 елныц 5 маенда 70 яшьтэ тир зэхмэтеннэн вафат булган19. Туган елын ревизия кенэгэлэрендэ язылган вакыттан са-насак, Сира^етдин хэзрэткэ улгэн ва-

кытта 66 яшь (1817-1883) кенэ булыр-га тиеш. Курэсец, ниндидер сэбэплэр аркасында, ревизия материалла-рына соцрак язылгандыр. Метрика кенэгэлэрендэге улу турындагы язма-дан чыгып хисапласак, аныц туган елы 1813 елга туры килэ.

Мэгълум булганча, Габдулла Тукайныц этисе Мехэммэтгариф хэзрэтнец (1842/43-1886) беренче ха-тыны Бибигафифэ (Гафифэ) (1840/411885) шушы Сира^етдин мулланыц олы кызы булган. Татарстан Респу-бликасы Милли архивында сакланган Ямаширмэ авылыныц 1865 елгы метрика кенэгэсендэ тубэндэге язма бар: «Казан еязе Мулла иле волосте указной имам Сира^етдин ибне Нэ^метдин кызы Бибигафифэне Мэцгэр волостеныц Кушлавыч авылында указной имам Мехэммэтгариф указной имам Мехэммэтгалим улына гакды

50.

В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫМ КАЛЕЙДОСКОП «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2014

никax укылды. Maй 24eндэ. Кыз тapa-фыннaн Myллa илe вoлocтe Ямaшиpмэ aвылыньщ oлyг мэxэллэceндэ yкaзнoй имaм эб (этиce. — Х. Б.) Cиpa^eтдин ибнe Нэ^мeтдин вэли вэкил вэ eгeт тapaфыннaн Кyшлaвыч aвылын-дa yкaзнoй имaм Mexэммэтгaлим ибж Шэмceтдин вэкил. ЗэYЖЭЙeн pизaлыгыньщ шahитлapы ДэYлэтшah ибнe Рэфикъ кулым куйдым, Эюп Сeбxaнкoл углы тaмгaм caлдым. Mэhэp мecэммэce (кYлэмe. — Х. Б.) ите йeз тэцкэ, xэзep ^итмeш тэцкэ, галган-ны мэзкYP (югapыдa эйтeлгэн. — Х. Б.) Бибигафифэ copaгaндa биpэчэк булып, югapыдa мэзкYP Кyшлaвыч aвылындa yкaзнoй имaм Mexэммэтгaлим мул-лa Шэмceтдин улы кулым куйдым. Кызым Бибигафифэжц pexcэтe бeлэн югapыдa мэзкYP шapткa paзый булып Ямaшиpмэ yкaзнoй имaм Cиpa^eтдин ибнe Нэ^мeтдин кулым куйдым»20. Никax xeтбэceн кызныц этиce угаз-лы мyллa Cиpa^eтдин Нэ^мeтдин улы укыган. Бибигaфифэ, Кyшлaвыч aвылындa яшэп, Mexэммэтгapиф мул-лaдaн Mexэммэтшэpиф (1873-1890) иceмлe иp бaлa21 (17 яшeндэ ютэл aвы-pyыннaн вaфaт бyлгaн, Кyшлaвычтa ж^лэ^эн) Ьэм Бибигaзизэ (Гaзизэ) (1877-1963) иceмлe кыз бaлa22 дeньягa китepэ Ьэм 1885 eлныц 28 aпpeлeндэ (42 яшьтэ) бaлa тyдыpгaндa ган ки-тeп вaфaт бyлa23. Бeзнeц yйлaвыбыз-чa, Бибигaфифэгэ вaфaт бyлгaндa 44 яшь бyлыpгa тиeш. 1850 eлныц 20 oктябpeндэ aлынгaн IX peвизия мa-тepиaллapы бyeнчa Бибигафифэгэ ул вaкыттa 1024, 1858 eлныц 31 мapтын-дa X peвизия вaкытындa 17 яшь25 дип кYpcэтeлгэн. TYбэндэгe мэгълYмaтлap нэти^эceндэ Бибигафифэжц туган eлы 1840/41 eллapгa тypы килэ.

Бибигазизэжц улы Xecэeн Зэбиpoв иcтэлeклэpeндэ бoлaй дип кYpcэтэ: «^ин, — дип ^йли идe эни, — 1877 eлдa Кyшлaвычтa тудым. Эндам Гaфифэ Yлгэч, этиeм Mexэммэтгapиф MэмдYДЭ дигэн кызгa eйлэндe. 1886 eлдa энeм Гaбдyллa туды*. ЯЩ эни — MэмдYДЭ эни минe яxшы тэpбиялэдe.

* Гaбдyллa^aн Mexэммэтгapиф улы (^б^лга Tyкaй) 1886 eлныц 14 (26) aпpeлeндэ "rya (биpeдэ Ьэм aлгa тaбa кepeш мэкaлэ abTOpbi иcкэpмэлэpe).

Mин yйнapгa чыккaч, бaшкa кызлap Yзлэpeнeц энeлэpeн, ceцeллэpeн йэ кYтэpeп, йэ нэни apбaгa тapтып ypaм-гa aлып чыгaлap, шул бэбилэp бeлэн мэш килэлэp идe. Mин aлapгa бик кы-зыга идeм. Кyлдa тoтapлык бyлгaч, эни мивд Гaбдyллaны билэп тepeп б^э бaшлaды. Mин бик шaтлaнып бэби кYтэpeп элeгe бaлa бaгyчылap яныш бapaм. Aвылныц яшeл чиpэмлe ypa-мынa ^ьшлып yтыpып, бeз бэби rapbrn идeк. Mин Гaбдyллaны бик яpaтa идeм.

Лэкин энeм Гaбдyллaгa биш aй дa тулып ^итмэдe", бeзнeц этиeбeз Mexэммэтгapиф Yлeп кш"ге. Бepaз вa-кыттaн coq этижц энece***, aннaн эни-жц Кaзaндa яши тopгaн ceцлece"" ми-ж Yзлэpeнэ acpaмaгa aлдылap. Э эжм Гaбдyллaны, эниce Yлгэч, вчилe aвы-лындaгы Зиннэтyллa бaбacынa ra^ap-гaннap.

Шyлaй итeп, мин энeм Гaбдyллaдaн oзaккa aepылдым»26.

1892 eлдaн aлып Гaзизэ ^aeк (xэзepгe Уpaльcк) шэhэpeндэ яшэгэн Ьэм aлap кaбaт Тугай бeлэн шyндa oh-paшкaннap. БYгeнгe кeндэ a^iq кaбepe Кaзaн шэhэpeнeц тaтap зиpaтындa ca^ лaнa.

Cиpa^eтдин мyллaныц икeнчe кызы Шэмceкaмaл 1852 eлдa тyгaн. A^IR тypындa бaшкa мэгълYмaтлap oчpaмaды. КYpэceц, яшьли вaфaт бул-гaндыp.

Югapыдa иcкэ aлынгaн Cиpa^eтдин кызы Бибиxэдичэ 1856 eлдa Ямaшиpмэ aвылындa тyгaн. 1878 eлныц 16 янвa-peндa Apчa вoлocтe Кэчe aвылыньщ oлyг мэxэллэce имaмы Mexэммэтгapиф мyллa Гaбдeллaтыйф yлынa никaxлaн-дыpылa. Ул вaкыттa кызгa 18, eгeткэ 22 яшь бyлгaн27. Никaxлaшy язмacы бyeн-чa Бибиxэдичэнeц туган eлы 1860 eлгa тypы килэ. Бу дepec тYгeл. Чeнки 1858 eлдa yздыpылгaн X peвизия вaкытындa aqa 2 яшь дип кYpcэтeлгэн28. Шyлaй бул-гaч Бибиxэдичэ 1856 eлдa тyгaн бульф-гa тдаш. Бэлки, ^^ap^iR тyгaн eллa-pbrn яшэpтeп кYpcэтY киpэк бyлгaндыp.

** Этиce улгэн вaкыттa Гaбдyллa 4 añ яpымлык бyлa.

*** Кyшлaвыч aвылы кpecтьяны Шaкиp^aн Mexэммэтгaлим улы.

**** Ямaшиpмэ aвылы мyллacы Cnpa^e^HK Нэ^мeтдинсвныц кызы Xэдичэ. Ул Kasa^qa «есл-дaтлap мyллaеы» дип йepтeлгэн Гapиф xэзpэтнeц ^эмэгaтe бyлa.

С'ИРА'ЖЕТДИН ХЭЗРЭТ ШЭ^ЭРЭСЕНДЭ ГАБДУЛЛА ТУКАЙ ^

ЭЗЛЭРЕ

251

Х. Зэбиров истэлеклэрендэ телгэ алын-ган Газизэнец Казанда яшэгэн сецлесе шушы Хэдичэ (Бибихэдичэ) була инде.

Сира^етдин мулланыц 1857 елда Бибиган исемле кызы туган. Рус чы-ганакларында татар исемнэрен дерес язмауларын исэпкэ алып, Бибиган — Биби^иЬан исемле булгандыр дип фа-разлыйбыз.

Аннан соц безнец тарафтан ейрэнелгэн ташбилгенец иясе — БибиЬэдия (1858-1913), Бибифатыйма

(1859-1875) деньяга килгэннэр. Бибифатыйма 16 яшендэ вафат булган29.

Сира^етдин мулланыц икенче хатыны Бибидэн (исеме тулысынча курсэтелмэгэн) Гелбану (1867-1868) исемле кызлары туган30.

Килэчэктэ дэ авыл тарихына, шэхеслэргэ бэйле яца документлар та-былыр Ьэм зираттагы ташбилгелэрне эзлэп табып, белгечлэр тирэнтен ейрэнеп фэнни эйлэнешкэ кертерлэр дип еметлэнеп калабыз.

ИСКЭРМЭЛЭР:

1. Баhаветдинова Х. Ямаширмэ авылы тарихыннан // Материалы итоговой конференции Института истории им. Ш. Марджани АН РТ за 2006 год по отделу средневековой истории. - Казань, 2008. -С. 19-25; Шул ук. Ямаширмэ авылында дин hэм мэгърифэт торышы (Х1Х-ХХ гасыр башы) // Гасыр-лар авазы - Эхо веков. - № 1. - 2009. - Б. 190-194.

2. ТР ФА Г. ИбраЪимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институтыныц язма hэм музыкаль ми-расы Yзэге, 72 ф., 1 тасв., 338 сакл. бер.

3. Юсупов Г. В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. - М.-Л., 1960. - Табл. 44.

4. Эхмэт^анов М. И. Татар археографиясе. Татар эпиграфикасын ейрэну дэверендэ тупланган зират культурасы хакындагы кайбер материаллар. Беренче кисэк. - Казан, 2013. - Б. 77.

5. ТР МА, 204 ф., 6 тасв. естэмэ, 147 эш, 198 кгз.

6. Шунда ук, 2 ф., 2 тасв., 2590 эш, 2-4 кгз.

7. Салихов Р. Р., Хайрутдинов Р. Р. История мусульманских приходов Высокогорского района // Очерки истории Высокогорского района Республики Татарстан. - Казань, 1999. - С. 205.

8. ТР МА, 119 ф., 1 тасв., 780 эш, 33, 72 кгз.

9. Шунда ук, 26 кгз.

10. Сэяси репрессия корбаннарыныц Хэтер китабы. - Казан, 2005. - 15 т. «Х», «Ц», «Ч». - Б. 130.

11. ТР МА, 204 ф., 177 тасв., 1230 эш, 122 кгз. арткы ягы.

12. Шунда ук, Р-2780 ф., 1 тасв., 60 эш, 12 кгз. арткы ягы.

13. Шунда ук, 69 эш, 76 кгз. арткы ягы.

14. Шунда ук, 18 кгз. арткы ягы.

15. Шакир^анов Р. Э. Ямаширмэ мэктэбе — мэгърифэт чишмэсе. Татар мэгарифенец Yсеш юлла-ры.- Казан, 2005. - Б. 39.

16. ТР МА, Р-2849 ф., 5 тасв., 11 эш, 93 кгз. арткы ягы.

17. Шунда ук, 3 ф., 2 тасв., 309 эш, 218 арткы ягы.-219 кгз.

18. Шунда ук, 2 ф., 2 тасв., 8 эш, 79 кгз.

19. Шунда ук, 204 ф., 177 тасв., 231 эш, 160 кгз.

20. Шунда ук, 164 эш, 140 кгз.

21. Шунда ук, 204 ф., 177 тасв., 151 эш, 356 кгз. арткы ягы; 364 эш, 417 кгз. арткы ягы.

22. Рэсулева З. Тукай эзлэреннэн. - Казан, 1985. - Б. 11.

23. ТР МА, 204 ф., 177 тасв., 234 эш, 26 кгз.

24. Шунда ук, 3 ф., 2 тасв., 181 эш, 157 арткы ягы-158 кгз.

25. Шунда ук, 309 эш, 218 арткы ягы-219 кгз.

26. Зэбиров Х. Газизэ // З. Рэсулева. Тукай эзлэреннэн. - Казан, 1985. - Б. 13.

27. ТР МА, 204 ф., 177 тасв., 159 эш, 28 кгз. арткы ягы.

28. Шунда ук, 3 ф., 2 тасв., 309 эш, 218 кгз. арткы ягы-219.

29. Шунда ук, 204 ф., 6 тасв. естэмэ, 69 эш, 41 кгз.

30. Шунда ук, 5 эш, 165 кгз.

Халидэ Баhаветдинова

5£

В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2014