БУА ШәһәРЕНЕң "ГАБДЕЛМАЛИК" ИСЕМЕНДәГЕ БЕРЕНЧЕ җәМИГЪ МәЧЕТЕ ТАРИХЫ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

2018

165

УДК 371

Буа шэhэренец «Габделмалик» исемендэге Беренче ^эмигъ мэчете тарихы

Р. И. Маликов,

Казан федераль университеты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе

History of the first jameh mosque "Gabdulmalik" in Buinsk city

R. I. Malikov,

Kazan Federal University, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation

Аннотация

Данная статья раскрывает историю первой соборной мечети «Габдульмалик» г. Буинска. Это единственная дореволюционная мечеть города. В разные годы приход возглавляли видные религиозные деятели: Габдулла Галиахба-ров, Вафа Хамидуллин, Мухаметзян Гафаров, Габдельмалик Мулюков, Камил Бикмухаметов и др. Первым имамом мечети и инициатором открытия медресе при мечети «Гильмия» был Абдулла хазрат Губайдуллин. В работе также затронут период организации деятельности при мечети имама Габдельмалика Мулюкова, который (1987-1988) несмотря на административное давление представителей местной власти добился возвращения мечети прихожанам города и даже изыскал средства на ее реконструкцию. В работе использованы архивные документы из фондов Государственного архива Ульяновской области, Государственного архива Республики Татарстан, материалы периодической печати и личного архива автора.

Abstract

The article describes the history of the first jameh mosque in Buinsk named "Gabdulmalik". It is the only pre-revolutionary mosque in the city. In different years famous religious leaders were in charge of it, namely: Gabdulla Galiakhbarov, Vafa Khamidullin, Mukhametzyan Gafarov, Gabdelmalik Mulyukov, Kamil Bikmukhametov and others. The first imam of the mosque and the initiator of the opening of "Gilmiya" mosque's madrasah was Abdulla khazrat Gubaydullin. Besides, the present work touches upon the period of activity of the mosque's imam Gabdelmalik Mulyukov (1987-1988) who, despite the administrative pressure of the local authorities, managed to give the mosque back to worshipers of the city and even raised money for its reconstruction. During the study archival documents from the fonds of Ulyanovsk region State Archive, the State Archive of the Republic of Tatarstan, periodical press materials, and the author's private archive were used.

Ключевые слова

Мечеть, медресе, имам, абыстай, приход, религиозные деятели, отношение власти к религии.

166

1918

Keywords

Mosque, madrasah, imam, abystay (clergyman's wife), parish, religious leaders, attitude of government towards religion.

Буа шэhэренец Ефремов урамында урнаш-кан Беренче дэмигъ мэчете «Габделмалик»ныц тарихы революциягз кадэрге чордан башла-на. Мзчет 1905 елда мзхзллз халкы hsM дирле татар байлары акчасына салына1. Ул Буада икен-че мзчет була. Аньщ тeзелYендэ hэм Икенче мэхэллэнец барлыкка килYендэ еяз Yзэгендэге татарларныц саны арту (1905 елны 243 йортта якынча 1 372 кеше, шуларныц 719 ир-атлар, 653 хатын-кызлар)2, шуныц нэтидэсендэ халыкныц беренче мзчеткз сыя алмавы дитди сзбзп була. Моньщ естенз Буаньщ беренче мэчетенэ 500лэп , ч

Буа мздрзсзсе шэкертлэре дз йери3.

Икенче мзхзллз мэчетен тезу эшлэре 1901 елныцмаенда башлана. ШзЬзр меселманнарыныц бер елеше Хайбулла Бакаев Ьзм Хисаметдин

Хэсэнов дитэкчелегендэ мэчетне тeзYгэ кирэкле М&леков Габделмшшк Гариф улы.

документлар эзерлилэр. Анда алар KYпчелек ел'

„г 1 Gabdelmalik Garifovich Mulyukov.

меселманнар, гыйоадэт кылганда, шэпэрдэ jggg

булган мэчеткэ сыя алмаганлыктан, урамда

калырга мэж^р булганлыгы хакында язалар: «яз, кез hэм кыш кеннэрендэ кешелэр дэмэгать намазларын урамда укырга мэдбYP булганлыктан салкын тидерэлэр, бигрэк тэ елкэн яшьтэгелэр hэм балалар». Шулай ук, «аеруча кышын мэчеткэ йеручелэрнец саны шэhэрдэге Буа мэдрэсэсенэ укырга килгэн шэкертлэр аркасын-да арта», дигэн ацлатмалар белэн, яца мэчет салырга рехсэт бирYне сорап, Сембер губерна идарэсенэ, Буа шэhэре думасына, Уфа диния нэзарэтенэ мерэдэгать итэлэр. Баштарак губерна дитэкчелеге Сембер рухи консисториясенец 1896 елны Буа еязеннэн (шул исэптэн Буаныц Yзеннэн) KYплэгэн керэшеннэрнец Изге синод-ка килеп, ислам диненэ кучэргэ рехсэт сорап мерэдэгать итYлэрен (рехсэтсез ислам диненэ KYЧY закон буенча тыелган) дэлил итеп hэм Буада тагын бер мэчетнец ачылуы шэhэрдэге керэшен татарларына «начар йогынты» ясар дип каршы килэ. Моца да карамастан, шэhэр меселманнары 1904 елга хэтле KYп мэртэбэ хекумэт оешмаларына мерэдэгать итэлэр. Эмма аларныц талэплэре hэрвакыт кире кагыла4. Ниhаять, 1905 елныц апрелендэ, православие дини дитэкчелегенец каршылыгына карамастан, Сембер губерниясе губернаторы князь Л. В. Яшвиле Буа шэhэрендэ яца мэхэллэ мэчетен тeзYгэ рехсэт бирэ5. Меселманнар шатланып эшкэ керешэлэр hэм бер ел эчендэ Казан (хэзерге Ефремов) hэм Троицкий (хэзерге Энгельс) урам-нары чатында мэчетне салып та куялар. Яца тезелгэн мэчет бер катлы, ике заллы, биек булмаган цоколь этажлы, милли татар мэчетлэре стилендэге агач бина була. Мэчетнец озынлыгы - 20, кицлеге - 8 м, э эчке дивар биеклеге - 3,30 м. Вальмалы TYбэнец Yзэгеннэн мэхэллэ халкын намазга чакыру ечен билгелэнгэн 10 метрлы манара куела. Бина алдында кеньяк фасадта ике кыеклы TYбэ астында турыпочма-клы михраб чыгып тора, э артта керY ечен агачтан янкорма салына. Мэчет бина-сы биш бYЛмэдэн торган. Беренчесе теп зал - намаз уку залы, икенчесе - худалык

2018

167

ит^ сеннэт бYлмзсе, еченчесе - имам бYлмзсе, ДYртенчесе hэм бишенчесе, ярым подвалда урнашканы - худалык итY бYЛмзлзре. Бина ДYрт голланд миче белзн дылытылган hэм керосин лампалары белзн яктыртылган6.

1905 елньщ октябрендз яца дзмигъ мзчетнец беренче мулласы Гобзйдуллин Габдулла Гобзйдулла улы дитзкчелегендз мзчеттз беренче намаз укыла7. Ул. Казандагы «Мехзммздия» мздрзсзсен тзмамлаган Карлы авылыныц беренче мзчете мулласы Гобзйдулла Рзхмзтуллинныц улы була8. Мзчетнец беренче мззине буларак Иске Шзйморза авылыннан Габдулла Гафар улы Гализхбзров сайлана (1923 елны вафат)9. Баштарак шзhзр татарларына яца мзхзллзгз KYЧY авыр була. 1906 елларда халык бер мзхзллздзн икенче мзхзллзгз берничз тапкыр KYчз10. Нзтидздз икенче мзчетнец мзхзллзсе 333 кеше тзшкил итз11.

1907 елда злеге мзчет каршында ир балалар ечен мздрзсз ачыла12. Ул. «Гыйльмия» исемен йертз13. Уку йорты мзчеттз hзм мзчет янында махсус салын-ган агач биналарда урнаша (ул биналар бYгенге кендз сакланмаган). Мздрзсзнец беренче медзррисе Габдулла хззрзт Yзе була. «Гыйльмия» мздрзсзсе еч бYлектзн тора: башлангыч (ибтидаия), урта (решди) hзм югары (игъдадия). Анда шзhзрдзн тыш еязнец терле тебзклзреннзн шзкертлзр килеп дини белем алалар. 1913 елны биредз 150 шзкерт терле сыйныфларга бYленеп укыган14. Аларга диде укытучы дин дзреслзре белзн бергз деньяви белем дз бирергз тырышканнар15. Моныц белзн бергз алар укытыла торган предметныц даирзсен яцартып, яцаларын гамзлгз кертеп, укучыларга деньяга кицрзк караш бирергз омтылганнар16. Шзкертлзрне укытуда яца терле ысулларны куллану шзhзр халкында «Гыйльмия» мздрзсзсенз карата хермзт уята. Эйтик, «Мзктзп» журналыныц 1913 елгы 5 май ае санын-да язылганча, 7 апрель кенне мздрзсздз имтиханнарныц уцышлы тзмамлануы уцаеннан дыелган йезгз якын кеше, укытучылар хезмзтенз лаеклы бзя биреп, халыкныц рзхмзтен белдерзлзр17.

Мздрзсздз укулар октябрьдз башланган18. Уку атнаныц шимбз кенендз башла-нып пзндешзмбе кенне тзмамлана торган була. Жрмга кене гомум ял кене була. Терле бзйрзмнзр вакытында да шулай ук укучыларга ял кеннзре бирелгзн. Укулар язын имтиханнар бирY белзн тзмамланган. Мисал ечен, 1913 елны имтиханнар 30 мартта башланып, 5 апрельда тзмам булган. «Гыйльмия» мздрзсзсе, гомумзн алганда, шзкертлзрнец зти-знилзре, мзхзллз халкы hзм дирле меселман байлары хисабына тотылган. Мзчетне hзм аныц мздрзсзсен мзхзллз Yзидарзсендз оешкан, махсус сайланган попечительлзр кицзшмзсе дз карап торган. 1909 елны ул ике кешедзн торган. Бу мещаннар (шзhзр кешелзре) Садыйк Газиев hзм Исмзгыйль Идрисов. Аларныц бурычы мзчет, мздрзсз биналарыныц тезеклеген, шзhзр идарзсеннзн мзчетне дылытуга бирелгзн утыннарны урнаштыру hзм керемнзрне кабул итY булган19.

Ульяновск архивы мзгълуматлары буенча Буаныц «Гыйльмия» мздрзсзсендз 1918 елныц гыйнварында укыткан кайбер укытучыларныц исемлеге билгеле. Болар: Галиев Гарифулла Взлиулла улы, Бикашев Фатыйх Мехзммзтрзкыйп улы hзм Борhанетдинов Билалетдин20.

Мзхзллздзге хатын-кызлар ечен абыстайныц21 ролен зйтмичз узып булмый. Ул хатын-кызларныц дини дитзкчесе булган. Башка хатын-кызлардан гыйлемлеге hзм дзрздзсе белзн аерылып торган. Абыстай еендз мзхзллздзге кыз балалар укыр-га-язарга ейрзнгзннзр, башлангыч дини белем алганнар. Шундый абыстайлардан Габдулла хззрзтнец хатыны Шзмсия абыстай Гобзйдуллинаны зйтеп Yтз алабыз22.

168

1918

1917 елны хакимияткэ большевиклар килгэч, илдз диннзргз карата сзясзт Yзгэрэ башлый. 1918 елныц 23 гыйнварында РСФСР Халык комиссарлары советы «Об отделении церкви от государства и школы от церкви» дигэн декреты белэн дэYЛЭTнец дингз кагылмавы вэгъдэ ителсз дэ, 2-3 ел эчендэ «Мехэммэдия» (Казан), «Хесэения» (Оренбург), «Галия», «Госмания» (Уфа), «Расулия» (Троицк) кебек югары hэм урта дини белем бируче мэдрэсэлэр терле совет уку йортларына эйлэндерелэ. Шул исэптэн Буаньщ «Гыйльмия» мэдрэсэсе дэ 1919 елны беренче баскычлы икенче Буа совет ДYрт еллык меселман мэктэбе итеп Yзгэртелэ23. Биредэ укыту программасы кубесенчэ деньяви фэннэрдэн тора. Дини фэннэрдэн Коръэн, Хэдис (Мехэммэд пэйгамбэрнец эйткэннэре hэм эшлэгэннэре), Пэйгамбэрлэр тарихы, Гакыйдэ (Исламныц деньяга карашы), Фикых (Меселман хокукы), НэхY (Гарэп теле кагыйдэлэре), Тэдвид (Коръэнне дерес уку кагыйдэлэре) кебек дэреслэр укытылган24. Архив мэгълYматлары буенча 1921 елныц гыйнварында мэдрэсэдэ биш сыйныфка бYленеп 78 укучы укыган. Аларны биш укытучы укыт-кан. Болар Элмехэммэтов Ярулла, Хэсэнов Ждмал, Минкин Кэрим, Эбдрэшитов Сэет, Мехэммэдьярова Зэйнэп. Барлык укытучылар диярлек Буа мэдрэсэсен тэмамлаган hэм элеге мэхэллэдэ яшэуче яшьлэр булалар25.

Укулар кезге эшлэр тэмамланганнан соц октябрь ахырларында, ноябрь башында башланган. Дэреслэр атнасына 29 сэгать бирелгэн26. Уку атнасы шулай ук, шимбэ кенне башланып, пэндешэмбе кенне тэмамлана торган була27. Уку йорты KYбесенчэ ДЭYЛЭT хисабына тотылган hэм аны тэмамлаучылар ДЭYЛЭT таныклыгын алганнар28. Мэктэпнец Y3 китапханэсе дэ булган.

Алдагы елларда элеге совет меселман мэктэбен тэмамлаучы яшьлэрнец KYбесе яца оештырылган мэктэплэрдэ укытучылар, укый-яза белмэучелекне бетерY

Буа шэhэренец беренче щэмигъ мэчете. 1988 ел. The first jameh mosque in Buinsk. 1988.

2018

169

буенча елкэн яшьтзгелзр арасында эш алып баручы мздзният хезмэткэрлэренэ зйлзнзлзр29.

Мэктэпнец эшчзнлеге 1921-1923 еллардагы Идел буендагы, шул исзптзн Буада булып узган коточкыч ачлык елларына туры килэ. Аныц сэбэбе булып совет хе^мэтенец гражданнар сугышында какшаган икътисадын KYTэрY йезеннэн халыктан кечлэп бетен игенне тартып алуы hэм шул елларга туры килгэн коры-лыклар тора. Моныц нэтидэсендэ республикада ачлык афэтенэ ике миллионнан артык кеше дучар ителэ30. Халык ачлыктан бар булган мал-туарын ашап бетерэ. Этлэр, мэчелэр дэ калмый. Урыннары белэн кеше ашау очраклары да теркэлэ. Ачлык Yзе белэн тиф, дизентерия, малярия кебек йогышлы авырулар алып килэ31. Нэтидэдэ ике ел эчендэ Татарстанда ярты миллионга якын кеше ачтан Yлэ, 200 мецлэп кеше бYTЭн регионнарга KYчэ, икътисадка бик зур зыян салына32. Бу шарт-ларда Буа кантонындагы 133 беренче баскычлы мэктэпнец бары 20се (15 %) генэ эшли33. Элеге мэктэпнец ничек эшлэгэнлеге билгесез. Ачлык ДЭYЛЭT hэм чит ил хэйрия оешмалары («Межрабпом», «АРА») ярдэме белэн туктатыла34.

1923 елныц 13 октябрендэ Икенче мэхэллэ мэчетенец беренче мулласы Габдулла хэзрэт Гобэйдуллин вафат була35. Аныц урынына 1852нче елгы Хэмидуллин Вафа Хэмидулла улы сайлана36.

1923 елныц 27 апрелендэ РСФСР Халык комиссариаты юстициясе hэм РСФСР Эчке эшлэр халык комиссариаты «О порядке регистрации религиозных обществ» дигэн инструкция кабул итэ. Аныц буенча hэр дини дэмгыять теркэлY узарга hэм Y3 эшчэнлегенэ рехсэт алырга тиеш була. Республикада ул шул ук елныц 11 маенда гамэлгэ кертелэ. ТеркэлY буенча дини дэмэгать махсус инструкция нигезендэ Буа шэhэр советы белэн килешY тези, уставын билгели, учредительлэр исемлеген KYрсэтэ. Эч ай эчендэ дини дэмэгать теркэлмэгэн очракта закон нигезендэ аныц эшчэнлеге туктатылган, мэчете ябылган37. Мэхэллэлэрне теркэY еч ел саен уздырылган. 1926 елда Икенче мэхэллэ халкы теркэлYне 23 гыйнварда уза. Андагы килешYДЭ мондый CYЗЛэр бар: «Без килешYгэ кул куйган Икенче мэхэллэ гражданнары TYбэндэгелэрне эшлэргэ тиеш булабыз:

- ДЭYЛЭT милке булган мэчетне бары тик дини ихтыядларда гына кулланырга;

- совет хекумэтенэ каршы булган сэяси дыелышлар уткэрмэскэ;

- совет хекумэтенэ каршы китаплар, брошюралар, кэгазьлэр таратмаска;

- совет хекумэтенэ каршы вэгазьлэр hэм CYЗЛэр сейлэмэскэ;

- совет хе^мэте законнарына тулысынча буйсынырга, мэчетнец бетен салымнарын TYЛэргэ,•

- шэhэр советы хезмэткэрлэрен мэчетне тикшерергэ тоткарлыксыз кертергэ;

- килешYне тотмаган яки бозган очракта шэhэр советына эйтергэ hэм бетен катгыйлыгы белэн революцион закон каршында давап бирергэ h. б.38».

Мондый килешYЛэр белэн коммунистлар партиясе закон нигезендэ мэчетне, аныц милкен hэм мэчет халкын хокукый яктан Yзенэ тулысынча буйсындыра. Бу вакытта да мэчетнец мулласы булып Хэмидуллин Вафа Хэмидулла улы тора. Аца 1924 елныц 11нче ноябреннэн икенче мулла буларак Яца Чукал авылында (ЧYпрэле районы) озак еллар мулла булып эшлэгэн Гафаров Мехэммэтдан Вэлиулла улы ярдэм итэ39.

1925-1926 уку елы тэмамланганнан соц, халыкныц каршылыгына карамастан, ДЭYЛЭT органнары беренче баскычлы мэктэпне яба. Халык дирле идарэ оешмала-рына дини мэктэпне ачарга рехсэт сорап ^п тапкыр мерэдэгать итэ40. Нэтидэдэ, Буа кантон башкарма комитеты бик нык чиклэнгэн рэвештэ hэм зур контроль

170

1918

астында 1927 елныц 24 гыйнварында аны дини курслар буларак ачарга рехсэт бирэ41. Атнага ике тапкыр берэр сзгать теркемнзргз бYленмичэ дини фэннэрне, Бетенроссия y33k башкарма комитеты ныц 1924 елгы тугызынчы номерлы карары нигезендэ, мэчеттэ генэ укыту рехсэт ителэ. Ир балалар белэн кыз балалар бергэ укырга тиеш була. Рехсэт алу алдыннан мэчет идарэсе тарафыннан 1926 елныц декабрендэ кирэкле документлар эзерлэнэ, курсларда укырга телэгэн укучыларныц тулы исемлеге тезелэ (15 бала)42. Укучылар беренче баскыч мэктэпне тэмамлаган яки 14 яшь тулган булырга тиеш була43. Укытучы, мегаллим итеп мэчетнец икен-че мулласы 1866 елгы Гафаров Мехэммэтжан Вэлиулла улы билгелэнэ44. Укулар, шулай итеп, зур авырлык белэн башланып китэ. Дэреслэр Диния нэзарэте тарафыннан эзерлэнгэн ДYрт еллык махсус программа нигезендэ алып барыла. Анда Коръэн, тэжвид, фикых, гакыйдэ, хэдис, пэйгамбэрлэр тарихы укытыла45. Дэреслэр Коръэн, Тэфсир, Фэн тэжвид, Гыйльме хэл 1, 2, 3, Мехтасар, Гакыйдэ, Мец дэ бер хэдис, Тэhарэт, Намаз, Руза, Зэкэт, Хаж, Тарихуль нэбийэ кебек китаплардан алып

барыла46.

Алга таба Икенче мэхэллэ халкы соравы буенча мэчеттэ Буа кантон башкарма комитеты атнасына ДYрт тапкыр икешэр сэгать дин дэреслэрен укырга hэм естэмэ ун кешене кабул итэргэ рехсэт бирэ47. Шул елны ахун Габдесамат Шаhидуллин житэкчелегендэге Буа мехтэсибэте48 аерым дин эhеллэре эзерли торган уку йорты - мэдрэсэ ачу буенча эш башлый. Эмма аларныц Буа кантон идарэсенэ рехсэт бируне сорап кYп тапкыр мерэжэгать итYлэре нэтижэсез кала49.

Бу вакытта совет хекYмэте экренлэп дини сэясэттэ тагын да катгыйлана. Башка диннэр белэн беррэттэн ислам динен тамырдан юкка чыгару юлына кучэ. Ченки дин, Советлар Союзында социализм тезY hэм яца типтагы коммунистик карашлы кешелэрне тэрбиялэY планнарына туры килми. Моныц нэтижэсендэ 1929 елны бетен ил кулэмендэ динне укыту тыела. РСФСР Бетенроссия Yзэк башкарма комитеты hэм Халык комиссарлары советыныц 1929 елныц 8 апрелендэ кабул ителгэн «О религиозных объединениях» дигэн карары бары Халык комиссариаты эчке эшлэре hэм Yзэк сайлау комиссиясе рехсэт иткэн махсус курсларда гына динне укытырга рехсэт итэ. Тиздэн анысы да бетерелэ. Татарларда мец елдан артык куллануда булган гарэп язуы латин язуына Yзгэртелэ (анысы да 1939 елны кириллицага эйлэндерелэ)50.

Шул рэвешле, Буа шэhэренец икенче мэхэллэ мэчетендэ динне укыту тулы-сынча туктатыла. Меселманнарныц жирле дэYлэт оешмаларына кYп мэртэбэ мерэжэгать итYЛэре нэтижэсез кала. Шулай итеп, шэhэрдэге hэм эйлэнэ-тирэ авыл-лардагы Yсеп килуче буынны мэгърифэтле, тэрбияле итYДЭ, халыкныц ац-белемен, иманын яцартуда меhим роль уйнаган Икенче жэмигъ мэчет каршындагы таныл-ган «Гыйльмия» мэдрэсэсе, аныц дэвамчысы булган икенче, беренче баскычлы, Буа совет меселман мэктэбе (икенче, беренче баскычлы татар мэктэбе) hэм, ниhаять, дини курсларныц эше туктатыла. Бу совет хекумэтенец дини уку йортла-рына каршы, гомумэн, дингэ каршы этаплап алып барылган максатчан сэясэтенец нэтижэсе була.

Алга таба мэчет зур авырлыклар белэн Yзенец эшчэнлеген дэвам итэ. 1929 елны аныц мэхэллэсе кыенлыклар белэн теркэлу уза. 1930 елныц гыйнварында, Беренче мэхэллэ мэчете ябылгач, ул шэhэрдэ бердэнбер эшли торган мэчеткэ эйлэнэ51. Буа меселманнары мэчеткэ hэм мэчетнец имамына ДЭYЛЭT тарафыннан махсус куел-ган естэмэ зур салымнарны, Y3 естенэ алып, жыелышып TYЛЭп барырга мэжбYP

2018

171

була. Ченки TYЛЭмэгэн очракта мэчет ябылырга тиеш була. Бу вакытта аныц соцгы имамы булып Гафаров Мехэммэтдан Вэлиулла улы (1866-1944) тора52.

Алга таба тагын да авыррак заманнар дитэ - репрессиялэр башлана. Тоталитар режимныц сэясэте нэтидэсендэ миллионлаган кешенец язмышы сына (беренче чиратта зыялыларныц, дин эhеллэренец, урта хэлле крестьяннарныц). Элеге репрессиялэр Буа халкына да кагыла. Бу авыр вакытларда да мэчет эшлэвен дэвам итэ. Халык комиссариаты эчке эшлэре хезмэткэрлэре Мехэммэтдан хэзрэт Гафаровка олы яшьтэ (71 яшь) булганлыктан тимилэр. Эмма тиздэн 1939 елны Халык комиссариаты эчке эшлэр боерыгы буенча бер теркем атеистлар, дыелган KYпсанлы халык алдында мэчет манарасын кисэ hэм мэчетне тулысынча яба53. Бу вакытта меселманнарныц мэчетне саклап калырлык кечлэре булмый. ТАССР авыл-ларында hэм шэhэрлэрендэге барлык мэчетлэр дэ диярлек иртэме, соцмы шундый ук язмышка дучар ителэ.

Шулай итеп, совет хе^мэте 1920-1930 еллар дэвамында сэяси, икътисади, хокукый, административ юллар белэн дин эhеллэрен юкка чыгаруга hэм мэчет, мэдрэсэлэрне ябуга ирешэ. Моныц нэтидэсендэ илдэ ислам диненец Yсешенэ бик

54

зур зыян китерелэ, дини традициялэр езелэ54.

Алдагы елларда мэчет бинасы бушап тормый, ул ДЭYЛЭT тарафыннан Вахитов мэктэбе тулай торагы буларак файдаланыла, анда елкэн сыйныфларда укучы авыл балалары яши. Беек Ватан сугышы башлангач, Буа шэhэренэ Свияжск - Сызрань тимер юлы тезелешенэ Идел буе немецларыныц бер елешен китерэлэр hэм ашыгыч рэвештэ мэчет бинасына урнаштыралар. Алар анда тезелеш тэмамлаганчы, ягъни 1942 елныц ахырына кадэр яшилэр. Аннары элеге бина 1943 елдан 1980 елларга кадэр, районда урта белем бирэ торган мэктэплэр ачыла башлаганчы, яцадан Вахитов мэктэбе тулай торагы буларак файдаланыла55. Соцрак, 1987 елга кадэр мэчет бина-сында халыкка кенкYреш хезмэте KYрсэтY буенча дэYЛэт оешмасы урнаша. Анда диз эйберлэр, тимер рэшэткэлэр hэм кенкYрештэ кирэкле башка эйберлэр ясала.

Эйтергэ кирэк, Татарстанныц Идел аръягы зонасында бер генэ дэ гамэлдэ эшлэгэн мэчет булмый. Меселманнар дини гыйбадэтлэрне YraY ечен яшерен рэвештэ билгеле бер ейлэрдэ, зиратларда дыелырга мэдбYр булалар. 80нче елларда Буаныц терле елешлэрендэ меселман дэмэгатен берлэштергэн шундый биш вакыт намаз уку йорты гамэлдэ була. Элбэттэ, элеге дэмэгатьлэргэ елкэн буын вэкиллэре генэ йери (яшь hэм урта буынныц йермэве илдэге коммунистлар партиясе алып барган сэясэткэ бэйле). Ьэр дэмэгатьнец YЗ дини дитэкчелэре, имамнары була. Алар барысы да яшертен эшли hэм халыкныц традицион дини йолаларын утэргэ тырыша (исем кушу, никах, KYMY, ечлэрен, диделэрен уткэрY h. б.).

1939 елдан 1987 елга хэтле мэчет бинасы тезеклэндерYсез hэм тиешенчэ каралмаган килеш файдаланыла. Халык KYЗ алдында ул экренлэп димерелэ башлый. Район башкарма комитетыныц димерелY хэлендэ булган бинаны сутY буенча комиссиясе оештырыла. Бу хактагы хэбэрлэр меселманнарны каты борчуга сала. 1923 елда туган Мелеков Габделмалик Гариф улы мэчетне халыкка кире кайта-ру артыннан йери башлый. Иц беренче шэhэр халкыннан мэчетне кире кайтару файдасына мецнэн артык имза туплый. Аннары дирле хакимият оешмаларына бик ^п мерэдэгать итэ. Лэкин алар hэрчак кире кагыла.

1987 елны хакимиятнец каршылыгына карамастан, Габделмалик Мелеков дусты, фикердэше Имам Сэлахов белэн Буа шэhэре халкы исеменнэн кирэкле доку-ментларны дыеп, Казанга дин эшлэре буенча совет рэисенэ барырга дыеналар. Эгэр анда каршы булсалар, МэскэYгэ китэргэ исэплэре була. Бэхеткэ, Казанда МэскэYДЭн

172

1918

«Габделмалик» исемендэге Буа шэhэренец беренче щэмигъ мэчете. 2017 ел. The first jameh mosque in Buinsk,"Gabdelmalik". 2017.

килгэн СССРныц Министрлар советы каршындагы дин эшлэре буенча советы рэисе К. М. Харщевны очраталар. Ул аларны кабул итэ, документлар белэн таныш-кач, уцай давап бирэ. Рехсэт алганнан соц, алар, бик сеенеп Буага кайталар hэм тиз арада эшкэ керешэлэр. Башта меселман дэмэгате тарафыннан мэчетнец мэхэллэсе hэм метэвэлияты оештырыла. Ул Уфада СССРныц Европа елеше hэм Себер диния нэзарэтендэ 132 номеры астында теркэлэ (31 март, 1988)56. Метэвэлият рэисе итеп бертавыштан Мелеков Габделмалик Гариф улы сайлана.

Мэчет бинасы оешмалардан бушатылгач, Габделмалик бабай, зур тырышлык KYрсэтеп, халыкныц актив ярдэме белэн мэчетне торгыза башлый. Булышучылар арасында Имам Сэлахов, Касыйм Усманов, Мирза Габбазов, Габдрахман Эхмэтов, Нэдип Хэмзин hэм башка ихлас KYцелле кешелэр була. Халыктан дыелган акча-га тезелеш материаллары сатып алына. Бина чистартыла, аны тезеклэндерY hэм торгызу эшлэре башлана. Реконструкция вакытында мэчетнец буралы диварлары такта белэн, э эчке ягы, калын фанер белэн тышланып, яшел hэм ак теслэргэ буяла57. 1937 елда сутелгэн ун метрлы агач манара да торгызыла. Ул вальмлы TYбэ уртасын-да, куб рэвешле нигезгэ ике яруслы сигез кырлы итеп элеккеге хэленэ кайтарыла58. Халыкныц hэм кайбер дирле оешмаларныц актив ярдэме белэн кыска срокта, бер елдан аз гына KYбрэк вакыт эчендэ, элеге мэчет торгызыла hэм реставрациялэнэ. Мэчетнец язмышына битараф булмаган hэркем - кайсы акча белэн, кайсы эчкерсез хезмэте белэн терлечэ ярдэм итэ.

Ниhаять, KYптэн кетелгэн тантаналы кен - 1988 елныц 8 ноябре дитэ. Бу -манарага ярымайны кую hэм мэчетне ачу кене. Мэчет манарасына ярымай урнаш-тырылгач, 50 ел буе зарыгып кетелгэн азан яцгырый. Аны Мелеков Габделмалик Гариф улы эйтэ. Элеге вакыйганы куреп, KYплэп дыелган шэhэрлелэр hэм KYрше авыллардан килгэн халык шатлана, KYбесе елый. Алар арасында шушы мэчетнец манарасын кискэнне куручелэр дэ була.

Бу вакыйга шэhэрдэ генэ тугел, бетен якын-тирэ татар авыллары тарихында зур бэйрэм була, ченки элеге мэчет - Советлар Союзы таралып барган чорда Буа

2018

173

районында ачылган мэчетлэрнец иц беренчесе. Яцадан ачылган мэчет элеккегечэ эшли башлый. Метэвэлиятнец гомуми дыелышында мэчетнец вакытлыча имамы сайлана hэм мэзин итеп Ж^элэлов Гомэр Абзалетдин улы билгелэнэ.

1989 елныц дэендэ Буа шэhэренэ мефти Тэлгать Тадетдин килэ. Аныц килYе Беренче дэмигъ мэчете тарихында зур вакыйга була. Ул мэчетне торгызуда барлык катнашучыларга зур рэхмэтен белдерэ. Мэчетнец рэисе Габделмалик Гариф улына Рэхмэт хаты hэм кыйммэтле Коръэн бYЛЭк итэ. Аныц тарафыннан еч указлы мулла да билгелэнэ: Бикмехэммэтов Камил Шакирдан улы (1922-2000), Сенгатуллин Расыйх Сенгатулла улы (1903-1995), Усманов Касыйм Гыйльфанетдин улы (1910-2007).

Мэчетнец ачылуы кешелэрнец ацында зур роль уйный. Халыкныц дин белэн кызыксынуы арта. Аца елкэннэр hэм балалар йери башлый. Дини укулар-ны оештыру мэсьэлэсе кискен тес ала. 1989 елныц 7 ноябрендэ мэчеттэ беренче дини якшэмбе мэктэбе эшли башлый. Анда йерергэ телэучелэр ^п була. Аларны дин нигезлэренэ hэм гарэп графикасына Рестэм Вэлиуллин hэм Равия Сэлахова ейрэтэ59.

Бугенге кендэ Буаныц беренче мэхэллэ мэчете халыкка хезмэт итYен дэвам итэ. Элкэн имамнарга алмашка дини белемле, «Мехэммэдия» мэдрэсэсен тэмэмлаган яшьлэр килэ. Болар - 2000 елны - Шэрэфетдинов Мэхмрт Рузалих улы (хэзер Казандагы «Шамил» мэчете имамы), 2000 елныц ахырыннан бYгенге кенгэ хэтле - Хэйбуллин Рестэм Газиз улы (2011-2014 елларны Буа районы мехтэсибе). Аца икенче имам Ж^элэлов Гали Абзалетдин улы ярдэм итэ (1995-1997 елларны Буа районы мехтэсибе60). Мэчеттэ якшэмбе мэктэбе дэ эшлэвен дэвам итэ. Анда дин дэреслэрен яшьлэргэ мэчетнец имамы Рестэм Хэйбуллин, э олыларга 15 елдан артык Хава Ж^элэлова алып бара61. 2005 елны метэвэлият карары белэн Габделмалик Мелековка хермэт hэм рэхмэт йезеннэн мэхэллэ халкы -^нече белэн мэчеткэ «Габделмалик» исеме бирелэ.

ПРИМЕЧАНИЯ:

1. УЛьян елкэсе дэулэт архивы, 88 ф., 4 тасв., 227 эш, 57 кгз.

2. Шунда ук, 1 тасв., 1385 эш, 23 кгз.

3. Салихов Р. Р., Хайрутдинов Р. Р. Мусульманская община г. Буинска и Буинского уезда на рубеже XIX - начала XX в. // Мечети в духовной культуре татарского народа (XVII в. -1917 г.). Материалы Всероссийской научно-практической конференции (25 апреля 2006 г., г. Казань). - Казань, 2006. - С. 241.

4. Там же. - С. 242.

5. Там же.

6. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, Р-3682 ф., 3л тасв., 449 эш, 23 кгз.

7. Салихов Р. Р., Хайрутдинов Р. Р. Указ соч. - С. 242.

8. Ульян елкэсе дэулэт архивы, 99 ф., 4 тасв., 209 эш, 84 кгз., Буа ягым - тау ягым. - Казан, 2000. - Б. 14.

9. Шунда ук, 88 ф., 4 тасв., 227 эш, 57 кгз.

10. Шунда ук, 1 тасв., 1385 эш, 26 кгз.

11. Шунда ук, 4 тасв., 227 эш, 57 кгз.

12. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, Р-3682 ф., 3л тасв., 449 эш, 23 кгз.

13. Татарстан Республикасыныц тарихи Ьэм мэдэни Ьэйкэллэр дыелмасы. - Т. I: Админи-стратив районнар. - Казан, 2002. - Б. 168.

14. Буа мэдрэсэлэре // Мэктэп. - Казан. - 1913. - № 5.

174

1918

15. Салихов Р., Хэйретдинов Р. Татарстан де]^урияте: Татар халкыныц тарихи hэм мэдэни hэйкэллэре (XVIII гасыр ахыры - XX гасыр башы). - Казан, 1995. - Б. 200.

16. Буа ягым - тау ягым. - Казан, 2000. - Б. 14.

17. Буа мэдрэсэлэре // Мэктэп - Казан, 1913. - № 5.

18. Шунда ук.

19. Ульян елкэсе дэулэт архивы, 88 ф., 4 тасв., 209 эш, 275 кгз.

20. Шунда ук, Р-190 ф., 2 тасв., 8 эш, 16 кгз.

21. Ислам на Европейском Востоке. Энциклопедический словарь. - Казань, 2004. - С. 7.

22. Ульян елкэсе дэулэт архивы, Р-190 ф., 2 тасв., 8 эш, 16 кгз.

23. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, Р-3682 ф., 3л тасв., 449 эш., 23 кгз.

24. Шунда ук, 24 кгз. арткы ягы.

25. Шунда ук.

26. Шунда ук, Р-143 ф., 1 тасв., 402 эш, 72 кгз.

27. Шунда ук, Р-2482 ф., 1 тасв, 63 эш, 125 кгз.

28. Шунда ук.

29. Байрак. - Буа. - 1990. - № 47.

30. Татар энциклопедия сузлеге. - Казан, 2002. - Б. 53.

31. Буа ягым - тау ягым. - Казан, 2000. - Б. 91.

32. История Татарстана: учеб. пособ. для основной школы. - Казань, 2001. - С. 347.

33. Аблязов К. А. Система народного просвещения в деревне Татарстана в 1920 гг. - Казань, 2004. - С. 32.

34. Татар энциклопедия сузлеге. - Казан, 2002. - Б. 53.

35. Башкортстан Республикасыныц узэк дэулэт тарих архивы, И-295 ф., 2 тасв., 1 эш, 26 кгз.

36. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, Р-143 ф., 1 тасв., 402 эш, 7 кгз.

37. Мухаметзянов А. А., Миннуллин И. Р. Трансформация институтов мусульманской общины Татарстана (1920-1930-е годы). - Н. Новгород, 2008. - С. 37.

38. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, Р-143 ф., 1 тасв., 402 эш, 70 кгз.

39. Шунда ук, Р-2482 ф., 1 тасв., 104 эш, 182 кгз.

40. Шунда ук, Р-143 ф., 1 тасв., 402 эш, 39 кгз.

41. Шунда ук, 24 кгз.

42. Шунда ук, 11 кгз.

43. Шунда ук, П-15 ф., 2 тасв., 172 эш, 111 кгз.

44. Шунда ук, Р-143 ф., 1 тасв., 402 эш, 16 кгз.

45. Шунда ук, Р-2482 ф., 1 тасв., 104 эш, 184 кгз.

46. Шунда ук.

47. Шунда ук, Р-143 ф., 1 тасв., 402 эш, 16 кгз.

48. Мехтэсиб - меселманнарныц дини мэсьэлэлэр буенча дитэкчесе.

49. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, Р-2482 ф., 1 тасв., 104 эш, 184 кгз.; Миннуллин И. Р. Мусульманское духовенство и власть в Татарстане (1920-1930 гг.). - Казань, 2006. - С. 191.

50. Миннуллин И. Р. Указ. соч. - С. 165.

51. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, Р-732 ф., 6 тасв., 31 эш, 150 кгз.

52. Шунда ук, Р-5263 ф., 1 тасв., 2 эш, 20 кгз.

53. Шунда ук, Р-873 ф., 2 тасв., 14 эш, 25 кгз.

54. Миннуллин И. Р. Указ. соч. - С. 165.

55. Байрак. - Буа. - 1990. - № 47.

2018

175

56. Шунда ук. - 1992. - № 48.

57. Шунда ук.

58. Надырова X. Г., Салихов Р. Р., Хайрутдинов Р. Р. Мечети Татарстана. - Казань, 2000. -С. 126.

59. Байрак. - Буа. - 1990. - № 74.

60. Шунда ук. - 1995. - № 87.

61. Шунда ук. - 2008. - № 38, 83.

Список литературы

Буаягым - тауягым. - Казан, 2000. - Б. 91.

Салихов Р., Хэйретдинов Р. Татарстан я^емЬурияте: Татар халкыньщ тарихи Ьэм мэдэни Ьэйкэллэре (XVIII гасыр ахыры -XXгасыр башы). - Казан, 1995. - Б. 200.

Салихов Р. Р., Хайрутдинов Р. Р. Мусульманская община г. Буинска и Буинского уезда на рубеже XIX - начала XX в. // Мечети в духовной культуре татарского народа (XVII в. -1917 г.). Материалы Всероссийской научно-практической конференции (25 апреля 2006 г., г. Казань). - Казань, 2006. - С. 241.

References

Buayagym - tauyagym [Native Buinsk shore]. Kazan, 2000, p. 91.

Salikhov R., Khayretdinov R. Tatarstan Zhomhyriyate: Tatar halkynyn tarihi hem medeni heykellere (XVIII gasyr ahyry - XX bashy) [Hie Republic of Tatarstan: historical and cultural sites of Tatars (late 18th - early 20th century], Kazan, 1995, p. 200.

Salikhov R. R., Khayrutdinov R. R. Musulmanskaya obshchina g Buinska i Buinskogo uez-da na rubezhe XIX - nachala XX v. [Hie Muslim community of Buinsk and Buinsk uyezd on the cusp of 19th and 20th centuries]. IN: Mecheti v dukhovnoy kulture tatarskogo naroda (XVII v. - 1917 g). Materialy Vserossiyskoy nauchno-prakticheskoy konferentsii (25 aprelya 2006 g, g Kazan) [Mosques in the spiritual culture of Tatars (17th century - 1917). Materials of the All-Russian scientific and practical conference (April 25,2006, Kazan)]. Kazan, 2006, p. 241.

Фотолар авторньщ шэхси архивыннан. Photos from the author s private archive.

Сведения об авторе

Маликов Рашид Ильязович, кандидат исторических наук, соискатель кафедры истории Татарстана, археологии и этнологии Института международных отношений, истории и востоковедения Казанского федерального университета, e-mail: rashidbua(3>mail.ru.

About the author

Rashid I. Malikov, Candidate of Historical Sciences, Doctoral Candidate at Department of Tatarstan History, Archeology and Ethnology; Institute of International Relations, History and Oriental Studies, Kazan Federal University, e-mail: rashidbua(3>mail.ru.

В редакцию статья поступила 06.07.2018, опубликована:

Маликов Р. И. Буа шэЬэренец «Габделмалик» исемендэге Беренче ж;эмигъ мэчете тарихы // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2018. - № 3. - С. 165-175.

Submitted on 06.07.2018, published:

Malikov R. I. Bua sheherenen "Gabdelmalik" isemendege Berenche zhemig mechete tarihy [History of the first jameh mosque "Gabdulmalik" in Buinsk city], IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2018, no. 3, pp. 165-175