CC BY
15Аннотация
Город Буинск исторически сложился как один из значимых мусульманских религиозных центров Поволжья. До революции здесь проживало более двух тысяч татар-мусульман, действовали две соборные мечети и два крупных медресе, где работали видные религиозные деятели. Татарское население полностью исповедовало ислам. Среди них были богатые купцы, которые финансировали строительство и содержание мечетей и медресе. В советский период все мечети и медресе были закрыты, уничтожена многовековая религиозная литература, репрессированы и изгнаны религиозные деятели, благотворители. Народ воспитывался в духе коммунистических идей, формировался идеал советского гражданина, далекого от религии и религиозных традиций. Несмотря на насильственное навязывание атеистических взглядов, часть татарского населения г. Буинска сумела сохранить верность своим религиозным убеждениям, национальной культуре и традициям. В этом большую роль сыграли неофициальные религиозные деятели: имамы и абыстаи. С распадом в 1991 г. СССР и образованием Российской Федерации, началась новая эпоха постепенного возрождения ислама. В настоящее время в Буин-ске действуют шесть мечетей и одно медресе. Цель данной работы раскрыть историю ислама в г. Буинске. Данная тема долгое время оставалась неизвестной, поэтому ее изучение актуально для исторического краеведения. Работа выполнена с использованием широкого круга источников (документы Государственного архива Республики Татарстан, Государственного архива Ульяновской области, Национального архива Республики Башкортостан), материалов периодической печати, научной литературы и личного архива автора.
Abstract
The city of Buinsk historically emerged as one of the significant Muslim religious centres of the Volga region. Prior to the revolution, more than 2000 Muslim Tatars lived there, two cathedral mosques and two large madrasahs were functioning having prominent religious figures among
ДК 371
Буа шэhэрендэ ислам дине тарихы
Р. И. Маликов,
Казан федераль университеты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Islamic history of Buinsk city
R. I. Malikov,
Kazan Federal University, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
their staff. The Tatar population completely professed the Islamic faith, including rich merchants who financed the construction and maintenance of mosques and madrasahs. During the Soviet period all the mosques and madrasahs were closed, centuries-old religious literature was destroyed, religious leaders and benefactors were subjected to repression and purged. People were indoctrinated with red ideas, the ideal of the Soviet citizen far from religion and religious traditions was formed. Despite the violent intrusion of atheistic views, a part of the Tatar population of Buinsk managed to remain faithful to their religious convictions, national culture and traditions connected with Islam. Informal religious leaders like imams and abystays played a significant role in it. With the collapse of the USSR and formation of the Russian Federation a new era of gradual revival of Islam began. At present 6 mosques and 1 madrasah work in Buinsk. However, among 14 470 Tatars living in the city only about 7 % are considered religious practicing. The purpose ofthis work is to provide insight into the history of Islam in Buinsk. This topic has remained unknown for long, therefore the study of this topic is relevant to historical regional studies. The work is carried out using a wide range of sources (documents of the State Archive of the Republic of Tatarstan, the State Archive of Ulyanovsk region, National Archive of the Republic of Bashkortostan), periodicals, scientific literature and the author's private archive.
Ключевые слова
История г. Буинска, мечеть, медресе, имам, абыстай, мусульмане, благотворители, отношение власти к религии.
Keywords
History of Buinsk, mosque, madrasah, imam, abystay, Muslims, benefactors, attitude of authorities towards religion.
Буа Татарстанньщ кеньяк-кенбатышында Карлы елгасы буенда (Зея елгасы кисешендэ) Казаннан 137 км, Ульяннан 80 км ераклыкта урнашкан зур булмаган шэhэр. Ш^эрнец исеме «Буа», плотина CYзеннэн алынган. Тарихтан мэгълум булганча Идел буе Болгар дэулэте чорында болгар авыллары Буа дирлегендэ дэ булган1, э соцрак Казан ханлыгы вакытында бу урында зур булмаган шэhэр барлыкка килгэн2.
Революциягэ кадэрге чорда ислам дине
Буа шэhэре гомер-гомергэ аеруча дини тебэк буларак башка тебэклэрдэн аерылып торган. Бигрэк тэ революциягэ кадэр бу мэчетлэрнец, мэктэп-мэдрэсэлэрнец куплегендэ, халыкныц дини булуында, гыйлемле, кечле дин эЬеллэренец фидакарь эшчэнлегендэ куренгэн.
Тарихи мэгълуматларга караганда, Рус дэYлэтнец 250 ел барган кечлэп чукындыру сэясэте туктатылгач 1788 елны Оренбург елкэсе меселманнар Диния нэзарэте тезелэ hэм мэчетлэр салырга рехсэт бирелэ. Шул вакытларда Буада да, ниЬаять, агач мэчет тезелэ. 1805 елны аныц каршында мэдрэсэ ачыла3. Ул вакыттагы мэдрэсэ дитэкчелэре, имамнары Фазыл бине Нигмэтулла эл-Буави, Хесэен бин Хеснетдин эл-Буавый, 1836-1852 елларда Габделвахид бине Габдеррахман бине Колый эл-Буавый (1808-1852) була.
1852-1886 елларда Буа мэдрэсэсен Габдуннасыйр хэзрэт Мехэммэтэминов (1806-1886) дитэкли. Бу кеше галим кешелэрдэн булып куп гомерен ислам дине усешенэ, гыйлем биругэ, куркэм шэкертлэр, имамнар тэрбиялэугэ сарыф итэ. Аныц вакытында мэдрэсэнец даны еракларга тарала. Ул мэшhYр галим Ш^абетдин
Мзрж;ани белэн дус булып, кызы 3ehp9He аца кияYгз бирз. Замандашлары аныц хакында ошбу сузлзрне язып калдырганнар: «Габденнасыр хззрзт фзкыйрьлек белзн Исзк, Бзрзскз, Бохара мздрзсзлзрендз укып, тырышлык сзбзпле зур гыйлемнзр алды. Ьзрвакыт гади тормыш алып барды кайбер галимнзр, шзйхлзр кебек байлык ж;ыймады. Бу денья малына бзйле тугел иде. Купме акча килсз, шуны куллана, булганына канзгать булып яши иде. Вафат булганда бар акчасы 100 сумнан артык булмады. Суфый Ьзм захид иде. Куркзм холыклы булып телен генаЬлардан мемкин кадзр саклый иде, теле белзн, язуы белзн бер кешенец хзтерен калдырмады. Бетен вакытын шзкертлзргз гыйлем биругз hзм куркзм зхлаклы шзхеслзр тзрбиялзугз сарыф итте»4.
1882 елныц 20 августында Буада, кечле янгын чыгып, татар бистзсе, шул исзптзн мзчет hзм Буа мздрзсзсе биналары тулысынча янып бетз5. 1883 елныц язында Буада ике кибет тотучы икенче гильдия сзудзгзре Шзрип Гобзйдулла улы Муллинныц акчасына 200 кеше сыйдырышлы, кирпеч белзн тышланган матур агач мзчет салына6. Шунда ук мздрзсзнец кирпеч Ьзм агач биналарын салу алып барыла7. Бу кеше алга таба мздрзсзнец эшчзнлегенз, Буа еязендз мзчетлзр салуда узенец куп малларын сарыф итз.
Буа мздрзсзсенец чзчзк ату еллары XIX гасыр ахырына - XX гасыр башына туры килз. Ул вакытта аныц дитзкчесе, медзррисе булып ахун, ишан Нургали Хзсзн зл-Буавый тора. Ул. 1852 елныц ноябрендз Татарстанныц бугенге Апас районын-дагы Морзалар авылында мулла гаилзсендз туа. Кечкенздзн Казанда Исхаковлар мздрзсзсендз укый8. Соцрак Бохара шзЬзрендз «Мир - Араб» югары меселман дини мздрзсзсен тзмамлый Ьзм зур гыйльми дзрзж;злзргз ирешз9. 1886 елныц 12 декабрендз ул Буа мзчете Ьзм мздрзсзсенз имам-хатыйб, медзррис итеп сайлана10. Аныц узе язып калдырган ж;иде китабы бугенге кенгз кадзр сакланган.
Ульян влкэсе дэYлэт архивы, 88 ф., 2 тасв., 1904 эш, 5 кгз. The State Archive of Ulyanovsk region, fond 88, series 2, file 1904, p. 5.
Y3 эшчэнлеге елларында Нургали хэзрэт дитди дини уку йорты оештыруга ирешэ. Мздрзсз еч бул.ектэн торган: башлангыч (ибтидаия), урта (решди) Ьэм югары (игъдадия). Анда Буа еязенец булачак дин эЬеллэренец 60-70 % гына тугел, илнец ерак елкэлэре, хэтта Эстерхан губерниясеннэн шэкертлэр килеп тирэн дини белем ала11. Укучыларньщ болай агылышы кицэйтелгэн укыту программалары Ьэм мэдрэсэнец электэн килгэн даны белэн ацлатыла12. 1913 елны гына биредэ 12 укыту-чы ярдэмендэ 300дэн артык шэкерт укый13. Бу максатта мэдрэсэдэ бай китапханэ дэ була.
Нургали хэзрэт дирле татар халкыныц ац-белемле, дини, эхлаклы булуы ечен кицкырлы эшчэнлек алып бара. 1906 елда хад сэфэрендэ булып Стамбулда солтан Габделхэмид II белэн курешэ Ьэм беренче дэрэдэдэге «Османлы» медале белэн булэклэнэ. Шулай ук император Николай 11нец «Тырышлыгы ечен» дигэн алтын Ьэм кемеш медальлэр белэн булэклэнэ14.
Нургали хэзрэт вакытында Буа мэдрэсэсендэ татар халкыныц куп кенэ таныл-
ган дин эЬеллэре, мэдэният, мэгариф Ьэм фэн эшлеклелэре укый. Болар арасын-
да Ьади Атласи, Зариф Бэшири, Гомэр Толымбай, Бакый Халидов, Габдрахман
ТаЬирданов, ИбраЬим Ьэм Касыйм
Биккуловлар, ШиЬабетдин Эхмэрев,
Ярулла Вэлиев, Кэрим Сэгидев,
Гарифдан Вэлиди, Шакир Мехэммэдиев,
Фатыйх Мортазин, Камаретдин Салихов
Ь. б. Шуца да ул заманында иц танылган
мэдрэсэлэрдэн була15. Шунысы кызыклы,
ул вакытта мэдрэсэдэ ислам динен кабул
иткэн чувашларныц балалары да укый16.
Буа мэдрэсэсе укучыларныц
эти-энилэре, мэхэллэ халкы шэхси
хэйриясе Ьэм вакф маллары ярдэме
хисабына тотылган17. 1910 елныц
15 декабрендэ оешкан «Буа еязе
меселманнары хэйрия дэмгыяте » дэ уку
йортыныц куп кенэ чыгымнарын каплау-
да ярдэм итэ. Бу хэйрия оешмасы шулай ук
еяздэ яца мэчет-мэдрэсэлэр тезелешендэ,
аларны тээмин итудэ, ятим, ярлы,
мохтадларга, авыруларга, тол калган-
нарга булышуда, бурычка акча биреп
торуда, меселманнар арасында берэрсе
сэYДэ эшен башлаганда, янып йорт-
сыз калганнарга, мохтад шэкертлэргэ,
гомумэн, еяз меселманнарына бетен
яклап ярдэм итYгэ юнэлтелгэн була.
Оешмага акчалар еяз татар байларыныц
еллык ззкзт сздакаларыннан Ьэм
Габдуннасыйр хэзрэт оешма эгъзаларыныц эгъзалык ечен
Мвхэммэтэминовныц кабер ташы. / \
Буа шэИ 2016 ел тулэулэрдэн (членский взнос) дыелган.
Акчалар, Буа шэЬэр банкында сакланып,
The tomb of Gabdunnasyr khazrat Mukhammataminov. Buinsk, 2016.
махсус сайланган комиссия тарафын-нан хэл ителеп, кирэкле урыннарга бирелгэн18.
Буада кечлэп чукындыру сэясэтенец нэтидэсе буларак 30лап керэшен гаилэсе яши19. Алар шэhэрнец Троицкий чиркэвенэ беркетелгэн була. Формаль рэвештэ христиан динендэ булсалар да, чынлыкта ислам дине кануннары белэн яшилэр. Ирлэре мэчеткэ йери, ир балалары мэдрэсэдэ укый, кызлары абыстайдан белем ала. Баштарак аларньщ хокукый, формаль яктан да ислам диненэ кYчэргэ рехсэт сораган мерэдэгатьлэре Сембер рухи консисториясе тарафын-нан кире кагылса да, 1905 елгы Беренче революция аркасында, Русиядэ веддан hэм дин иреге турында закон кабул ителуе нэтидэсендэ, алар барсы да хокукый яктан меселман дип атала башлый-лар. Эяздэге куп татар авылларында да шундый ук хэл кабатлана.
Буада меселманнарныц артуы сэбэпле, 1905 елны халык hэм дирле татар байлары акчасына икенче мэчет ачыла. Аныц имамы итеп Габдулла хэзрэт Гобэйдуллин сайлана20. Ул Карлы авылыныц имамы Гобэйдулла ишан Рэхмэтуллинныц улы була21. Казанда галим ШиЬабетдин Мэрданидэ Ьэм «Мехэммэдия» мэдрэсэсендэ укып зур гыйлемнэр алган кеше.
1907 елны мэчет каршында махсус бина салынып «Хыйльмия» исемле дэдиди башлангыч мэдрэсэ ачыла22. Анда диде укытучы (хэлфэ) мэхэллэдэге hэм якын-тирэ авылларныц ир балаларына дини Ьэм деньяви белем биргэннэр23. 1913 елны биредэ 150лэп шэкерт терле сыйныфларга буленеп укыган24. Габдулла хэзрэт ац белем таралуына, ислам дине усешенэ зур тырышлык куйган. Хатыны Шэмсия абыстай Гобэйдуллина кыз балаларны укыткан.
Буа шэЬэре элек-электэн суфыйчылык узэклэреннэн саналган. ХХ гасыр башын-да Нургали хэзрэт Ьэм Габдулла хэзрэт зур ишаннар булып куп кенэ меридлэр, куркэм шэхеслэр тэрбиялэгэн. Аларныц тырышлыгы белэн шэЬэрдэ, якын-тирэдэ яшэYче халык бик дини булган.
1919 елныц 19 маенда Беренче мэчет имамы Буа мэдрэсэсе дитэкчесе Нургали хэзрэт Хэсэнов вафат була. Аныц эшен уллары Гаязетдин хэзрэт (1889-1937) Ьэм ИбраЬим хэзрэт Хэсэновлар (1895-1937) алып бара.
Совет чорында ислам дине
1918 елны хакимиятне большевиклар алгач, илдэге диннэргэ карата сэясэт узгэрэ башлый. 1918 елныц 23 гыйнварында СНК РСФСР «Об отделении церкви от государства и школы от церкви» дигэн декреты белэн дэулэтнец дингэ кагылмавы
Нургали хэзрэт Хэсэнов. Якынча 1907нче еллар.
^щаИ khazrat Khasanov. Round 1907.
Буа шэhэренец Икенче щэмигъ мэчете. 1988 ел.
The second cathedral mosque of Buinsk. 1988.
взгъдз ителсз дз, 1919 елны шзЬзрдзге Икенче мзчет каршындагы мздрзсз совет меселман мзктзбенз зйлзндерелз, 1926 елларда бетенлзй дин укыту бетерелз. Алар гади совет мзктзбенз узгзртелз.
Буада 1921-1923 еллардагы коточкыч ачлык куп кешенец гомерен езз. 1923 елныц 13 октябрендз Икенче мзхзллз мзчетенец имамы Габдулла хззрзт Гобзйдуллин тиф авыруыннан вафат була25. Аныц урынында имам булып 1923-1930нчы елларда Вафа хззрзт Хзмидуллин, 1930-1939 елларда Мехзммзтдан хззрзт Гафаров хезмзт итзлзр26.
1927 елны Буа еязе ахуны, мехтзсибе27 Габдесамат Шаhидуллин яцадан мздрзсз ачу буенча йери. Эмма Буа кантон идарзсенз рехсзт бируне сорап куп тапкыр мерзж;згать итYлзре нзтиж;зсез кала28. Алга таба дингз каршы кечле пропаганда башлана. 1927 елныц гыйнварында Буа шзhзрендз дз Алласызлар союзыныц оешма-сы ачыла (1930 елларда Сугышчан алласызлар союзына Yзгзртелз)29. Ул дингз каршы керзшуче, атеизм таратучы кечле дзулзт оешмасы була. Аныц республикадагы Ьзр авылда диярлек клуб, мзктзп каршында уз ячейкалары була. Ул уз эшенз кубесенчз яшьлзрне ж;злеп итз. Оешма тарафыннан дингз каршы китап, гззит-журналлар таратыла, махсус спектакльлзр куела, мзктзплзрдз фзнни-атеистик тугзрзклзр
«Госман» M34eme. Буа шэh., 2015 eл.
Gosman mosque. Buinsk, 2015.
oeштыpылa, тepлe ж;иpлэpдэ «AAAa бapмы?», «Иcлaм hзм кoммyнизм», «Иcлaм haH xa^m-^^», «Фэнни Yceш haH дин» Re5eR тeмaлapгa дoклaд, лeкциялзp yкылa, мздзният кичзAзpe Yткзpeлз h. б.
1930 eлньщ 1 гыйнвapындa, мeceлмaннapньщ кapшылыгынa кapaмacтaн, Бepeнчe мзxзAлз мэчeтe «зaкoнлы нигeздз» ябылa30. Mзчeт мaнapacы киceлY бeлэн, гaди coвeт мэктэбeнэ зйAзндepeлз31. Meceлмaннapньщ ж;иpAe ДЗYAЗT oeшмaлapынa кYп мэpтэбэ мepэж;эгaть итYAэpe фaйдacыз бyAa32. Шул eллapны мэчeтнeц corç™ имaмы Ибpahим xэзpэт Xэcэнoвньщ ^p^^npe тapтып aлынa. Ул зyp гaилэce бeAэн кeшeдэн кeшeгэ кYчeп йepи. Axыpдaн бep йopтньщ пoдвaAындa тopaлap. Aчы xэcpэттэн 1937 eAны йepэгe тoтып вaфaт бyAa. 9 Икeнчe мэxэллэ мэчeтe 1939 eAны мaнapacы киceлeп ябыAa33. Ул M. Вaxитoв мэктэбe тyAaй тopaгы бyAapaк фaйдaлa-ны^, aндa eAкэн cыйныфAapдa укучы aвыл бaAaAapы яши.
ШyAaй rne^ Coвeт xeкYмэтe 1920-1930 eллap дэвaмындa cэяcи, икътиcaди, xo^^m, aдминиcтpaтив юллap бeлэн дин эheллэpeн юккa чыгapyгa hэм мэчeт, мэдpэcэAэpнe ябyгa иpeшэ. Momirç нэтиж;эceндэ илдэ иcAaм ди^^ц Yceшeнэ бик зyp зыян китepeлэ, xaAыкньщ дини тpaдицияAэpe eзeAэ34.
Meceлмaннap дини гыйбaдэтлэpнe YTЭY eчeн яшepeн pэвeштэ билгeлe бep eйAэpдэ, гaeт нaмaзынa тaтap зиpaтындa ж^^ы^та мэж;бYP бyAaAap. 80нчe eллapдa Бyaныц тepлe eAeшAэpeндэ мeceAмaн ж;эмэгaтeн бepAэштepгэн шундый биш вaкыт нaмaз уку йopтлapы гaмэAдэ бyAa (К. Mapкc yp., 91, KoAxoз yp., 51, К. Либкнexт yp., 66, Maякoвcкий yp., 36 h. б.). 9лбэттэ, элeгe ж;эмэгaтьAэpгэ eAKэн буын вэкиллэpe генэ йepи (яшь hэм ypтa буынныц йepмэвe иAДэгe кoммyниcтAap пapтияce aлып бapгaн cэяcэткэ бэйлe). hэp ж;эмэгaтьнeц Y3 дини ж;итэкчeлэpe, имaмнapы бyлa. БoAap: Mexэммэтж;aн xэзpэт Гaфapoв (1886-1944), Гaбдeлкaдыp xэзpэт Нoгмaнoв (1880-1952), Зaxидэ aбыcтaй ИдиятyлAинa (1874-1945), Фэизэ aбыcтaй XaAикoвa (1906-1980), Шэpифж;aн xэзpэт Низaмeтдинoв (1878-1952), ИcмaгыйAь xэзpэт Идpиcoв, Шaкиpж;aн xэзpэт Бикмexэммэтoв (1879-1971), ГыЙAмикaмaA aбыcтaй Бикмexэммэтoвa (1897-1985), Kaмил xэзpэт Бикмexэммэтoв (1922-2000), Ибpahим xэзpэт Xэмидyллин (1912-1984), Гapифж;aн xэзpэт Гыймaлтдинoв (1910-1998),
Ждмалетдин хэзрэт Фэизов (1887-1975), Фатыйх хэзрэт Фэтхуллов (1903-1989), Фэизэ абыстай Ногманова (1900-1987), Бибирэхимэ (Рэхимэ) абыстай ^аббарова (1908-2007), Расых хэзрэт Сенгатуллин (1903-1995) Ьэм башкалар35. Алар бары-сы да, куркыныч булуга карамастан, халкыбызныц динен саклауга зур тырышлык куялар. Халыкныц меЬим традицион дини йолаларын утилэр (исем кушу, никах, куму, ечлэрен, диделэрен уткэру Ь. б.).
1987 елны Икенче мэчетне меселманнарга кайтару ечен Мелеков Малик Гариф улы фикердэшлэре белэн йери башлый. Куп юлларны утеп, зур авырлыклар куреп СССРныц Министрлар советы каршындагы дин эшлэре буенча советыннан мэчетне кайтаруга ирешэлэр. Кыска вакытта реконструкция ясалып - 1988 елныц 8 ноябрендэ тантаналы рэвештэ ачыла Ьэм тулы кеченэ эшли башлый. 1989 елныц дэендэ Буа шэЬэренэ мефти Тэлгать Тадетдин килеп рэсми имамнарын билгели. Бугенге кендэ ул мэчет «Габделмалик» исемен йертэ.
Совет хекумэте елларында дингэ, милли мэдэнияткэ бик зур зыян салына. 0ч буын диннэн ерак усэ. Моныц нэтидэсендэ дэмгыятьне упкынга илтуче купсанлы дитди эхлакый-социаль проблемалар барлыкка килэ.
БYгенге кендэ Буада ислам дине
1991 елны Совет хекумэте таркалып Россия Федерациясе, Татарстан Республикасы барлыкка килгэч Буада ислам диненец яцадан экренлэп кутэрелу чоры башлана. 1994 елны Имам Ьэм Равия Салаховлар оештыруы белэн «Госман» исемендэге Икенче дэмигъ мэчете ачыла, 1995 елны «Тэкъва»мэчете тезелэ. 1996 елны Малик Мелеков тырышлыгы белэн Буа мэдрэсэсе биналары кайтары-лып яцадан эшли башлый. 2003 елны «Энилэр» мэчете, 2008 елны «Хадилар» мэчете, 2015 елны «Камилэ» мэчете ачыла. Аларныц Ьэрберсендэ дини белемле имамнар бар.
2017 елгы статистика буенча Буа шэЬэрендэ 20 905 мец кеше яши. Шуларныц 14 470 меце татарлар36. Якынча 7 % ислам динен гамэлдэ тотып яши. Билгеле ислам дине Yсеше ечен кечле кадрлар, матди чыганак, нэтидэле зур хезмэт Ьэм вакыт кирэк. Боларныц барсыда булдырылса, Буа шэЬэре элеккеге вакыттагы кебек татар халкыныц кечле дини, милли узэклэренец берсе булыр дип еметлэнеп калабыз.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Буа ягым - тау ягым. - Казан, 2000. - Б. 34.
2. Русский энциклопедический словарь / Гл. ред. И. Н. Березин. - СПб.: Тип. т-ва «Общественная польза», 1873-1879. - Т. 4. - С. 404.
3. Ульян елкэсенец дэулэт архивы, 99 ф., 1 тасв., 1275 эш, 67 кгз. арткы ягы.
4. Шунда ук. - Б. 138.
5. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, 542 ф., 1 тасв., 12 эш, 10 кгз.; Байрак. - 2008. - № 65.
6. Ульян елкэсе дэулэт архивы, 88 ф., 1 тасв., 123 эш, 53 кгз.; Байрак. - 2008. - № 65.
7. Салихов Р. Р., Хайрутдинов Р. Р. Мусульманская община г. Буинска и Буинского уезда на рубеже XIX - начала XX в. // Мечети в духовной культуре татарского народа (XVII в. -1917 г.). Материалы Всероссийской научно-практической конференции (25 апреля 2006 г., г. Казань). - Казань, 2006. - С. 240.
8. Ульян елкэсе дэулэт архивы, 76 ф., 7 тасв., 99 эш, 86 кгз. арткы ягы.
9. Шунда ук, 99 ф., 1 тасв., 1182 эш, 42 кгз.
10. Шунда ук, 76 ф., 7 тасв., 909 эш, 121 кгз.
11. Шунда ук, 99 ф., 1 тасв., 1182 эш, 42 кгз.
12. Шунда ук.
13. Буа мэдрэсэлэре // Мэктэп. - Казан, 1913. - № 5; Ульян елкэсе дэулэт архивы, 99 ф., 1 тасв., 1182 эш, 42 кгз.
14. Нургали бин шейх Хасан ал-Казани. Ал-гауатыф ал-хамидия фиссаяхати нурия. - Казань: Братья Каримовы. - 1907. - С. 21-26; Нургали бин Хасан аль Казани, аль Мирзави. Жаулан. - Оренбург: Дин ва магыйшат. - 1910. - С. 25.
15. Маликов Р. И. История Буинского медресе. - Казань: Изд-во Казан. университета, 2015. - С. 4.
16. Ульян елкэсе дэулэт архивы, 88 ф., 1 тасв., 1930 эш, 109 кгз.
17. Шунда ук, 99 ф., 1 тасв., 1182 эш, 42 кгз.
18. Буа уезды меселманнары «дэмгыять хэйрия»сенец низамнамэсе. - Казан, 1910; Буа еязе меселманнары «дэмгыять хэйрия»сенец отчеты. 1910-1911нче ел ечен. - Казан, 1912.
19. Ульян елкэсе дэулэт архивы, 134 ф., 7 тасв., 807 эш, 76 кгз.; 619 эш, 181 кгз.
20. Шунда ук, 88 ф., 4 тасв., 227 эш, 57 кгз.
21. Шунда ук, 99 ф., 4 тасв., 209 эш, 84 кгз; Буа ягым - тау ягым. - Казан, 2000. - Б. 14.
22. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, Р-3682 ф., 3 л тасв., 449 эш, 23 кгз.; Татарстан Республикасыныц тарихи Ьэм мэдэни Ьэйкэллэр дыелмасы. - Т. I: Административ район-нар. - Казан, 2002. - Б. 168.
23. Салихов Р., Хэйретдинов Р. Татарстан демЬурияте: Татар халкыныц тарихи Ьэм мэдэни Ьэйкэллэре (XVIII гасыр ахыры - XX башы). - Казан, 1995. - Б. 200.
24. Буа мэдрэсэлэре // Мэктэп. - Казан. - 1913. - № 5.
25. Башкортстан Республикасы милли архивы, И-295 ф., 2 тасв., 1 эш, 26 кгз.
26. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, Р-2482 ф., 1 тасв., 104 эш, 182 кгз.
27. Мехтэсиб - меселманнарныц дини мэсьэлэлэре буенча дитэкчесе.
28. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, Р-2482 ф., 1 тасв, 104 эш, 44 кгз.; Миннул-лин И. Р. Мусульманское духовенство и власть в Татарстане (1920-1930 гг.). - Казань, 2006. - С. 191.
29. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, Р-5263 ф., 1 кгз., 16 эш, 8 кгз.
30. Шунда ук, Р-732 ф., 6 тасв., 31 эш, 150 кгз.
31. Шунда ук, Р-873, 2 тасв., 14 эш, 25 кгз. арткы ягы.
32. Шунда ук, Р-143, 1 тасв., 633 эш, 61 кгз.
33. Шунда ук, Р-873, 2 тасв., 14 эш, 25 кгз.
34. Миннуллин И. Р. Мусульманское духовенство и власть в Татарстане (1920-1930 гг.). -Казань, 2006. - С. 165.
35. Маликов Р. И. Буа шэЬэренец меселман гыйбадэтханэлэре тарихы. - Казан: «Идел-Пресс», 2009 - С. 24.
36. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 г. Электрорнный ресурс. Режим доступа: Ьй:р$://ги.'тк1ре&а.о^/'тк1/Бу-инск (Татарстан).
Эдэбият исемлеге
Буа ягым - тау ягым. - Казан: Идел-пресс, 2000 - Б. 34.
Миннуллин И. Р. Мусульманское духовенство и власть в Татарстане (1920-1930 гг.). -Казань, 2006. - С. 165.
Салихов Р., Хэйретдинов Р. Татарстан демЬурияте: Татар халкыныц тарихи Ьэм мэдэни Ьэйкэллэре (XVIII гасыр ахыры - XX башы). - Казан, 1995. - Б. 200.
References
Bua yagym - tau yagym [Buinsk, my wide spread of country]. Kazan, Idel-press publ., 2000, p. 34.
Minnullin I. R. Musulmanskoe duhovenstvo i vlast v Tatarstane (1920-1930 gg.) [Muslim clergy and the authorities in Tatarstan (1920-1930ss)]. Kazan, 2006, p. 191.
Salikhov R., Khayrutdinov R. Tatarstan zhomhuriyate: Tatar halkynyn tarihi hem medeni heikellere (XVIII gasyr ahyry - XX bashy) [The Republic of Tatarstan: historical and cultural monuments of Tatars (late 18th - early 20th century.)]. Kazan, 1995, p. 200.
Фотолар, курсзтелгзннзн кала, авторныц шзхси архивыннан. Photos from the author's privatel archive.
Сведения об авторе
Маликов Рашид Ильязович, кандидат исторических наук, старший научный сотрудник Института международных отношений Казанского федерального университета, e-mail: [email protected].
Аbout the author
Rashid I. Malikov, Candidate of Historical Sciences, Senior Researcher at Institute of International Relations, Kazan Federal University, e-mail: [email protected].
В редакцию статья поступила 09.01.2019, опубликована:
Маликов Р. И. Буа шэ1мрендэ ислам дине тарихы // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2019. - № 3. -С. 183-192.
Submitted on 09.01.2019, published:
Malikov R. I. Bua sheherende Islam dine tarihy [Islamic history of Buinsk city]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2019, no. 3, pp. 183-192.
