Ш. МәРҗАНИ ЧОРЫНДА ЮНЫСОВ МәХәЛЛәСЕ (МЕТРИКА ЯЗМАЛАРЫ НИГЕЗЕНДә) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

Аннотация

Первая соборная мечеть, ныне носящая имя выдающегося религиозного деятеля Шига-буддина Марджани, является одной из самых древних и первых в г. Казани каменных мечетей, построенных после покорения Казанского ханства. В XIX в. в народе приход этой мечети стал называться Юнусовской махал-лей, по фамилии И. Юнусова, который стал неформальным главой первой казанской общины. Ш. Марджани, выпускник знаменитых медресе в Бухаре и Самарканде, по приглашению И. Юнусова поступает на престижную должность имам-хатыба и мударриса Первой соборной мечети. Целью данного исследования является изучение Юнусовской махалли и малоизвестных фактов из жизни ученого в период его проживания и службы в Старотатарской слободе на материалах метрических книг. Впервые в подобных исследованиях метрические книги привлекаются как исторические источники. В статье рассматривается состояние и жизнь прихода в годы службы Ш. Марджани имамом Юнусовской мечети. Автор дает информацию об истории и развитии Юнусовского прихода, показывает социальный статус жителей, выделяет имена знатных родов. На материалах метрических книг приводится статистический материал о родившихся и умерших данного прихода с 1863 по 1889 г. Материалы метрических книг позволили выявить неизвестные факты жизни Ш. Марджани и его близких, которые впервые представлены в данной публикации.

Abstract

The first cathedral mosque, currently named after the outstanding religious leader Shigabutdin Mardzhani, is one of the first and oldest stone mosques in Kazan built after the conquest of the Kazan Khanate. In the 19th century, the parish of this mosque was called Yunusov's Mahalla derived from the name of I. Yunusov who became the informal leader of the first Kazan community. Sh. Mardzhani, being a graduate of the famous madrasahs in Bukhara and Samarkand, was invited by I. Yunusov to get appointed to the prestigious position of Imam khatib and mudarris

УДК 929

Ш. Мэрж;ани чорында Юнысов мэхэллэсе (метрика язмалары нигезендэ)

Э. К. Сзлахова,

Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Ш. Мэрщани исемендзге

Тарих институты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе

Yunusov's Mahalla of Kazan during Sh. Mardzhani's era (based on the materials of registries)

E. К. Salakhova,

Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences

of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation

of the First Cathedral Mosque. The purpose of this work is to study Yunusov's Mahalla and little-known facts from the life of the scholar during his residence and work in the Starotatarskaya settlement based on the materials of registries. For the first time registries are represented as historical sources. The article considers the state and life of the parish during Sh. Mardzhani's serving as Imam at the Yunusov Mosque. The author provides information on the history and development of the Yunusov's parish, shows the social status of the inhabitants, and identifies the names of noble dynasties. Based on the materials of registries, the statistics of births and deaths in the parish from 1863 to 1889 is represented. Materials of registries allowed us to provide insight into the unknown facts of the biographies of Sh. Mardzhani and his relatives which are presented in the publication for the first time.

Ключевые слова

Ш. Марджани, история татарского народа, мусульманский приход, мечеть, метрические книги, религиозные деятели татарского народа, Первая соборная мечеть.

Keywords

Sh. Mardzhani, history of Tatars, Muslim parish, mosque, registries, Tatar religious figures, First Cathedral Mosque.

Казан ханлыгы Y3 местэкыйльлеген югалтканнан соц, халыкньщ рухи тормышы белэн бэйле булган оешмалары, мэчет, мэктэплэре дэ юкка чыга. Хэзерге вакытта Ш^абетдин Мэрдани исемен йерткэн мэчет татар халкы дэулэтчелеген югалтканнан соц Казан шэЬэрендэ тезелгэн иц борынгы мэчетлэренец берсе. Ул узенец тарихын 1767 елдан башлый, императрица Екатерина II рехсэте белэн тезелгэн бу мэчет Казан татар дэмгыятенец узэгенэ эверелэ.

XIX йездэ халык телендэ Юнысовлар мэхэллэсе буларак билгеле булган мэхэллэнец тарихы гаять кызыклы hэм шул чор Казан татар дэмгыятенец яшэу халэтен ачыкларга мемкинлек бирэ. Бу мэхэллэдэ билгеле кешелэр, нигездэ, бай катлам вэкиллэре яшэгэн. Ш. Мэрдани анда имам итеп билгелэнгэч, Юнысовлар мэхэллэсе татар дэмгыятенец рухи, гыйлемлелек узэгенэ эйлэнэ. Мэкалэнец макса-ты - Ш. Мэрдани имамлык иткэндэ Юнысов мэхэллэсенец халэте, халкыныц яшэешен KYрсэтY, социаль катламын ейрэнY hэм Шиhабетдин Мэрдани тормышын-дагы яца билгеле булмаган фактларны ачыклау. Бу хезмэтнец Yзенчэлеге - элегэ кадэр фэнни эйлэнештэ актив кулланылмаган чыганаклар - Беренче дэмигъ мэчете метрика кенэгэлэре нигезендэ эшлэнэ hэм шул материалларга таянып ясалган нэтидэлэрне чагылдыра. Ш. Мэрдани тормышы, аныц эшчэнлеге белэн бэйле яцадан-яца фактлар ачыклану - Мэрдани идатын ейрэну, аныц белэн бергэ татар дэмгыяте тарихын ейрэну ечен кыйммэтле материаллар булып тора. Аныц актуальлеге дэ шуныц белэн билгелэнэ.

Метрика кенэгэлэре - hэр мэхэллэ каршында алып барылган теркэY кенэгэлэре. Бу кенэгэлэргэ мэхэллэдэ туган hэм Yлгэн барлык кешелэр дэ язылып барган, укылган никахлар, кылынган талаклар да шул кенэгэнец бер сэхифэсе итеп теркэлеп барган1. Бер яктан бары тик фактларны гына туплаган бу кенэгэлэр мэгълумат ягыннан шактый коры кебек тоелсалар да, комплекслы тикшергэн вакытта, чагыштырма метод алымнарын кулланып эш иткэндэ шул чорныц тулы картинасын ача.

Ш. Мэрданинец Казанда имамлык иту чорын, аныц аралашу даирэсен чагылдыра торган уникаль беренчел чыганаклар булып Казанныц Беренче дэмигъ мэчете документлары тора. Иске таш мэчет Казанныц яше ягыннан иц олы hэм дэ иц абруй-лы мэчетлэренец берсе була. Бу мэчеттэ заманыныц абруйлы руханилары имамлык икэн. Беренче имамнарыннан (1762 елда билгелэнэ) чыгышы белэн Иске Татар

бистэсеннэн булган 96Y6aKep Ибраhимов (96Y6aKep бине Ибраhим бине Йосыф бине Ишбулат бине Ишморат), аныц вафатыннан соц вакытлыча имамлык вази-фасын утзгзн тумышы белзн Тэтеш еязе ТашкичY авылыннан булган Солтангали Акаев билгеле. 1794 елдан башлап тепле дини белем иясе, мэчет каршында зур мэдрэсэ булдырган ИбраЬим Хузяш, аныц вафатыннан соц элеге мэчет имамы булып Мостафа Мусин (Мостафа бине Муса бине Иманкол бине Иманай бине Котлыгъ бине Yзбэк бине Илкэй эл-Казани) шэЬэрнец еченче мэхэллэсеннэн кучеп килэ. Ислам деньясыныц узэклэре Бохарада, Кабулда белем естэгэн, халык арасында Коръэн хафиз буларак танылган бу хэзрэт вафатыннан соц, имамлыкка чыгышы белэн Казан арты Бэрэскэ авылыннан булган Сэгыйдь бине Хэмид бине Солтан сайлана.

XIX гасыр башында шактый баеп киткэн сэудэгэр Юнысовлар нэселе мэхэллэне Y3 кулына ала. Алар мэчетне тезэтY, бинаны яцарту, мэдрэсэ чыгымнары ечен дэ, имам, меэззиннэр, мегаллимнэргэ дэ акча бирэлэр, расходларны кутэрэлэр2. Элбэттэ инде, акча биргэч, аларныц халык арасында авторитетлары да кутэрелэ. Бу гамэллэре нигезендэ мэхэллэ эшлэрен кейлэу, аныц белэн идарэ итудэ дэ аларныц тээсире имамныкына караганда да зуррак була.

Шуца бу чордан башлап халык арасында мэхэллэ - Юнысовлар мэхэллэсе буларак таныла. Мэчет, имамлык, мэдрэсэ эшлэренэ дэ тыкшыну башлана. Шул хэлне кабул итэ алмыйча, мулла Сэгыйдь бине Хэмит имамлыктан ваз кичеп, 1848 елда хаж сэфэренэ чыгып китэ. Имамсыз калган мэчеткэ имам сайлау, аны табуны

Мэрж;ани мзчете. Рзссам И. Айдаров. The Mardzhani Mosque. Painter I. Aydarov.

Ибраhим бине Гобэйдулла Юнысов (халык арасындагы исеме - Озын Ибрай) Y3 кулы-на ала. Аныц фикере буенча, мзхзллзгз иц белемле галим, медэррис булырлык кеше куелырга тиеш була. Таныш байлар аша Бохарадан эле генэ белем альт кайткан егет турында ишетеп, Ибраhим Юнысов аны - Шиhабетдин Мэрданине голямалар

мэдлесенэ чакыра. Бу мэдлестэ Yзен галим итеп кYрсэтэ алган ШиЬабетдин хэзрэт ИбраЬим Юнысов мэхэллэсендэ 1849 елныц 28 ноябрендэ берен-че домга намазын укыта3. Ул 1850 елныц 19 февралендэ Диния нэзарэтеннэн имам-лык шэhадэтнамэсе ала. Ш. Мэрдани имамлык иткэн мэхэллэ Казанныц узэгендэ урнашу белэн генэ TYгел, э иц абруйлы мэхэллэ булу белэн дэ шул чорныц бай, абруйлы катламын уз эченэ алган. Мэхэллэнец метрика кита-пларыннан билгеле булганча, биредэ теркэлгэннэрнец зур купчелеген мещан, сэудэгэр катламыннан булган кешелэр тэшкил иткэн. Бу мэхэллэ метрикасы битлэрендэ атаклы нэселлэрдэн Эдемев, Апанаев, Аппаков, Галиев, Аитов, Айтуганов, Ишиев, Ямашев, Бакиров, Рэфиков, Залушев, Кашаев, Бикшиев, Балаков, Аблаев, Рахманколов, Ямашев Ьэм башка фамилиялэр бар.

Казанныц сэудэгэр hэм мещан катламыннан кала бу мэхэллэдэ Казан губернасыныц терле еязлэреннэн килгэн кешелэр дэ гомер иткэн. Шул чор Казан шэЬэренец татар дэмгыятенец Yзэге булган - Иске Татар бистэсенэ бай, мелкэтле авыл кешелэре кученеп килгэннэр. Купчелекне, элбэттэ, Казан шэhэренэ якын урнашкан, Казан еязе авылларыннан чыгучылар тэшкил итэ, болардан кала чыгыш-лары белэн Тэтеш, Мамадыш, Лаеш еязлэреннэн булган кешелэр дэ сан ягыннан шактый. Чистай, Царевококшайск еязе авылларыннан да берничэ кешенец бу мэхэллэгэ каравы метрика язмаларында чагыла. Шулай ук Буа сэYДэгэре Гайнулла бине Вэлиулла, Малмыж сэYДЭгэре Гали бине Шакир Y3 балаларыныц тууларын бу мэхэллэдэ теркэткэн4.

■^■^вичвяи^ввиии MB

/' -> -J Л v^j ei, Ji J^I

S__r ^yi 1 j bf /Jyl

tf

UJ 1

r-JI-^t 1

•J H t^ir11-^ - t

- f.

Я ■ о—--cb^^^tWoi-J^-J' 2WJ r

L. •¿It» r ■

> s_sVu —^ ^l.'vj-liley.i^lr^t/i/^tf^Jj •jrtbi — -

f С OUf-'-f

Kr"

10X1. <J

i , «-Oil

If - *

r i^Jb!/ —vjstfjutitfJiy-J, iui^sU

щ WCJ - 1

_J—Uj^J^j^l^jiji e^fUl» iii'l/ ^—- -

/1

- •

? f

1! - 1,

"4 I '-"^УУ"* UiX^ t^J ¡it^i » о - 1

i._>\;-- •-i/M It.

ii 10 - 1

'-/J J"-1 -

С» II

OiW-J

1 «- ^fljj - j

F 3 . fi'iil -

IMS'. ■i^-rfc-ii -

V- и

^^i-^lr^__-li'j ^ 1 J, / ^ I ^ «' ^ ^UJ _J » t -

Ш. Мэрщани кулы белэн тутырылган метрика

кенэгэсе. 1881 ел. Татарстан Республикасы ДэYлэт архивы, 204 ф. 180 тасв., 2 эш, 428 кгз.

The metric filled in by Sh. Mardzhani. 1881. The State Archive of the Republic of Tatarstan, fond 204, series 180, file 2, p. 428.

Юнысовлар мэхэллэсендэ туу, никах, талак hэм вафат булучылар хакында мэгълумат*

Дата (ел) Туган балалар Никах Талак Вафат булучылар

Ир балалар Кыз балалар Ир-атлар Хатын-кызлар

1863 20 27 14 2 16 16

1864 16 15 17 1 20 22

1865 16 19 13 3 16 30

1866 15 13 12 2 32 42

1867 15 21 11 5 12 17

1868 27 17 15 0 23 22

1869 21 15 18 3 39 15

1870 20 16 22 4 25 17

1871 19 18 16 5 12 17

1872 14 14 17 2 22 19

1873 21 16 21 3 16 14

1874 22 15 18 4 13 19

1875 24 26 12 2 27 23

1876 20 16 14 4 19 11

1877 22 26 9 4 21 18

1878 10 16 20 3 32 34

1879 26 22 17 0 11 21

1880 26 20 16 1 19 14

1881 20 11 11 0 25 27

1882 22 14 9 1 19 25

1883 16 22 18 2 16 13

1884 21 20 25 7 20 21

1885 21 27 24 4 22 25

1886 15 17 16 4 15 29

1887 20 22 20 1 21 16

1888 29 26 15 2 19 22

1889 23 16 20 6 23 21

Беренче дэмигъ мзчете мзхзллз халкыныц саны, анда барган демографик халэт таблицада ачык чагыла. Саннардан ^ренгэнчэ, XIX йезнец икенче яртысында, Ш. Мэрдани имамлык иткэн елларда, мэхэллэ зур булган. Мэхэллэнец зурлыгын бу мэчет метрика саннарында теркэлгэн никахлар саны белэн билгелэп була. Никах саны куп булу - мэхэллэнец данлылыгын, зурлыгын курсэтэ торган фактор. Шулай ук никах белэн талак саннарыныц чагыштырмасы да никах файдасына шактый зур булуы - мэхэллэ халэтенец тотрыклык курсэткече. Монда мэхэллэнец рухи тормышы, аныц рухи тормышында имамыныц роле барлыгын танырга кирэк.

Ш. Мэрдани бу мэхэллэдэ 1850 елдан башлап, вафатына чаклы, 1889 ел башына кадэр имамлык итэ. Шушы еллар аралыгында 1854 елныц 21 августыннан яше тулма-ган кызга никах укыган дигэн шикаять нигезендэ аныц Указы алына, имамлыктан hэм мэдрэсэдэ дэрес бирудэн читлэштерелэ. Замандашлары сузлэре буенча, бу эштэ

* Беренче Таш мэчет метрика кенэгэлэре нигезендэ эшлэнде (кара: Татарстан Республикасы ДэYлэт архивы, 204 ф., 180 тасв., 2 эш).

мэхэллэнец элекке имамы хад сэфэреннэн кайткан Сэгыйдь хэзрэт катнашы булган булырга тиеш, шулай ук Казан шэЬэренец башка имамнарыныц да гыйлемле хэзрэткэ кенчелеге зур була. Бу чор - мэхэллэнец, бигрэк тэ Ш. Мэрдани мэдрэсэсенец хэлен авырлаштыра, шэкертлэр укуларын ташлый башлыйлар. Шул заманда полицмейстр вазыйфасында булган ШаЬиэхмэд Алкинныц зур ярдэме белэн яцадан тикшерY нэтидэсендэ, ягылган яга кире кагылып, 1855 елныц 17 июлендэ Ш. Мэрданигэ Указы кайтарыла5. Эмма метрика язмаларын алып бару турындагы Синод указын-нан соц тутырылган бу мэхэллэ метрика язмалары безнец кеннэргэ кадэр килеп дитмэгэн. Бу мэхэллэнец сакланган метрика язмалары бары тик 1863 елдан гына башлана. Ш. Мэрдани эшчэнлеге белэн бэйле булган чыганаклар - метрика язмаларын 1863-1889 еллар аралыгында карый алабыз. Лэкин ШиЬабетдин хэзрэт бары тик 1876, 1881, 1882 елларда гына мэхэллэнец метрика язмаларын Y3 кулы белэн тутыра. Ш. Мэрдани гади имам тугел, э мэдрэсэ дитэкчесе, мегаллиме, галим, дэмэгать эшлеклесе, Ьэм башка бик куп кенэ вазифаларны башкаручы, шуца аныц мэхэллэдэге кендэлек Ьэр вакыйгадан хэбэрдар булып тору мемкинлеге булмый. Гадэттэ, метрика язмаларын икенче имам, яисэ меэззиннэр тутыра торган була, бары тик, авылларда метрика язмаларын беренче, яисэ мэхэллэнец бердэн-бер имамы тутырган.

Элеге мэчет метрика язмалары Ш. Мэрданинец hэм аныц гаилэсенец шушы чордагы тормышыныц кайбер моментларын ачыкларга мемкинлек бирэ. Мэхэллэнец метрика кенэгэлэре нигезендэ Ш. Мэрдани тормышына караган фактларны ачыклау бу кенгэ кадэр эшлэнмэгэн иде, элеге эш бу мэкалэ кысаларында беренче тапкыр башкарыла. Беренчел документлар нигезендэ Ш. Мэрдани тэрдемэи хэленец кайбер билгеле булмаган яклары ачыклана, кайбер фактларга тегэллек керту мемкинлеге барлыкка килэ. Беренчедэн, аныц туу hэм вафат булу вакыты турында аерым бер суз алып бару кирэк. Билгеле булганча, Мэрданинец тэрдемэи хэле турында иц тэфсилле мэгълумат аныц тууына 100 ел менэсэбэтле чыгарылган Шэhэр Шэрэф мэкалэсендэ бирелэ6. Ш. Мэрдани тормыш юлыныц куп нечкэлеклэрен уз эченэ алып язылган бу мэкалэдэ туу вакыты Ьидри белэн 1233 елныц рабигыль эувэл аеныц 7нче числосында, милади белэн 1818 елныц 3 гыйнварында дип курсэтелэ. Шунда ук аныц 74 яшендэ вафат булуы хакында да эйтелэ. Димэк, 1818 елда туган 74 яшьлек ШиЬаб хэзрэт арифметик санау буенча 1892 елда вафат булырга тиеш. Беренче дэмигъ мэчетнец 1889 елныц метрика язмасында Шиhабетдин хэзрэтнец вафаты теркэлгэн7, анда аныц 1889 елныц 15 апрелендэ 74 яшендэ вафат булуы языла. Вафат булу фактыннан санаганда туган елы 1815 ел булып чыга. ШиЬабетдин Мэрданинец 100 еллык юбилее да 1915 елны уткэрелэ. Кайбер хезмэтлэрдэ курсэтелгэнчэ, бу Ьидри ел исэбе белэн бэйле булуы ихтималы белэн ацлатыла. Эгэр шулай санаганда, hидри белэн милади ел исэбенэ кучергэндэ бу еч еллык аерма бэлки узен аклый-дыр да, э хэзер тагын 100 елдан соц бу ничек була? Гомумэн, монда уйланырлык нэрсэлэр бар. Метрика кенэгэсендэ Шиhабетдин Мэрданинец вафат сэбэбе итеп, авыру исеме - шэрэтан дип языла8. Бу гарэп сузе су тебендэ яшэуче кысла дигэн дан иясен, яисэ календарьдагы дуртенче айны - зодиакаль календарь буенча кысла йолдызлыгын белдерэ. Замандашлары хэтирэсе буенча, Ш. Мэрдани ашказаны яман чире, урысча эйткэндэ, рактан вафат булган. Аныц вафатына сэбэп булган диагнозы шул заман врачлары тарафыннан рак дип куелып, мэхэллэ имамы рак сузен гарэпчэ яза hэм шулай итеп эчтэлек узгэрэ. Монда инде Ш. Мэрдани булганга курэ гарэпчэ язу абруйлырак була дип уйлагандыр. Гэрчэ башка кешелэрнец улем сэбэбендэ бары тик гади итеп шеш, яисэ шеш зэхмэте дип курсэтэ.

Шул ук метрика язмалары буенча Шиhабетдин хэзрэтнец хэлэллэре hэм бала-лары хакында да кайбер мэгълуматлар алырга мемкин. Ш. Мэрдани вафат булганда

аныц варислары булып бер улы, ике кызы, ике хатыны кала. Улы Борhанетдин 1872 елдан указлы имам булып этисенец эшен дэвам итэ. Беренче дэмигъ мэчетендэ имам-хатыйб, «Мэрдани» мэчетендэ медэррис булып тора. Белем алуын этисендэ башлаган БорЬанетдин, алты ел Истанбулда белем естэп кайта. Атасы кебек ук туры сузле, кызыксынучан, гыйлемле бер имам була.

Кызларыныц олысы Галия шул заманныц атаклы шэхесе буларак таныл-ган ханым, ул Мэрданинец мэшЬур шэкертлэре рэтендэ торган билгеле зат. Галия этисенец якын кицэшчесе, «Мэрдания» мэдрэсэсен тэмамлаган иц гыйлемле шэкерлэренец берсе Коръэнне куцелдэн белуче Коръэн хафиз Галия Ш. Мэрданигэ Коръэн бастыру эшенэ дэ ярдэм курсэтэ. Ул Борhанетдин бине Мехэммэд белэн, соцрак имам-хатыйб, «Мэрдани» мэдрэсэсе медэррисе, чыгышы белэн Сембер губернасы Кече Чынлы авылыннан булган, Эбу Нэгыйм Сафиулла бине Габдулла эс-Сембери эл-Ж,эбэлинец никахында була (никах 1884 елда укылган). Аларныц никахы шул мэхэллэ метрикасында теркэлгэн9.

Кече кызы Бибихава 17 яшендэ 1889 елны, ШиЬабетдин хэзрэт вафа-тына кадэр, гыйнвар аенда 25 яшьлек Казанныц Печэн базары мэчетенец беренче имамы Эбу Яхъя Габдулла бине Габделкэрим бине Исхак бине Йосыф бине Исмэгыйль бине Апанай белэн никахлашкан. Бибихава мэгърифэтле хатын булган.

Ш. Мэрданинец югарыда аталган балалары турында беркадэр мэгълумат булса да, аныц башка газизлэре, гомерлэре озын булмаган балалары хакында эдэбиятта хэбэрлэр юк. Метрика язмаларындагы фактлар бу бушлыкны тутырырга, аныц тормы-шында элегэ кадэр билгеле булмаган мэгълуматларны ачыкларга мемкинлек бирэ.

Ш. Мэрданинец Казанда имамлыгыныц бер елыннан соц беренче хатыны вафат була. Бибинэгыймэ бинте Хесэен бине Йосыф Апанай кызлары Бибихаваны деньяга китереп бакыйлыкка кучэ. Ш. Мэрдани бары еч елдан соц кабат ейлэнэ, алга таба гомер юлдашлары - Бибифатыйма бинте Хесэен бине Муса Ьэм гомеренец ахырын-да ейлэнгэн Бибизеhрэ - мэшЬ^р Габденнасыйр эл-Буави кызы. Ш. Мэрданинец тормышындагы элеге вакыйгаларны метрика кенэгэлэреннэн кузэту мемкин тугел, ченки, югарыда эйтелгэнчэ, бу чор метрика кенэгэлэре сакланып калмаган. Иске таш мэчет метрика язмаларында Ш. Мэрданинец Бибинэгыймэ белэн никахыннан туган берничэ баласы теркэлгэн. Бу никахтан Эхмэд 1864 елда деньяга килэ, эмма гомер-ле бала булмый: 1,5 яшькэ диткэч, ютэл авыруыннан вафат була10, 1868 елда туган

Ш. Мэрщанинец вафаты теркэлгэн метрика язмасы. 1889 ел. Татарстан Республикасы ДэYлэт архивы, 204 ф., 180 тасв., 2 эш, 340 кгз.

The death certificate of Sh. Mardzhani. 1889. The State Archive of the Republic of Tatarstan, fond 204, series 180, file 2, p. 340.

. ^ ^¡^^¿¡¡¡Sm^

Ш. Мэрщани haM Бибизвhрэ абыстайныц улы Эхмэднец тууын, вафатын теркэгэн метрика битлэре. 1889 ел. 204 ф., 180 тасв., 2 эш, 340 б., 351 б. кгз.

The pages of the metric with the information on the birth and death of the son ofSh. Mardzhani and Bibizukhra, Akhmed. 1889. The State Archive of the Republic of Tatarstan, fond 204, series

180, file 2, p. 340 b, 351 b.

Гайшэ исемле кызлары бары тик биш ай гына яшэп кала11. 1871 елны 14 гыйнварда Бибихаваны тудырып ике кеннэн соц хатыны Бибинэгыймэ 38 яшендэ деньядан китеп бара, шул ук елныц декабрендз 1869 елда туган улы Салих та дуртенче яшендэ вафат була12. Метрика кензгзсендз 1866 елда Бибинэгыймэ Хесзен кызы белзн никахта туган Мэхмуд исемле улыныц тууы hзм 1885 елда 20 яшендэ аныц сил ззхмзтеннзн (упкз авыруы) вафат булу факты да теркэлгэн13. Yзенец дэвамчысы итеп KYргзн улы Мэхмуднец вафатын Ш. Мэрдани бик авыр кичерэ. Ул килэчэккэ булган еметлэрен шул улына баглаган була.

Шулай ук, гомерлэре кыска булган кызлары Гайшэнец вафаты 1879 елда язылган, ул 18 яшькэ дитеп, авырып Yлэ14. Хэдичэ исемле кызыныц да гомере озын булмый, аныц вафаты этисе вафатыннан соц, 1889 елныц 4 июлендэ теркэлэ15. Ш. Мэрдани Бибинэгыймэ Хесэен кызы вафатыннан соц Бибифатыйма Хесэен Муса углыныц кызына ейлэнэ. Бу никахтан туган балаларныц метрика язмаларында теркзлYе очра-мады. Ш. Мэрдани гомеренец ахырында мэшЬур Габденнасыйр эл-Буави кызы Бибизеhрз белэн никахлаша. Югарыда аталган Хэдичэ исемле кызы Бибизеhрэ исемле хатыныннан туган була. Шул ук никахтан ШиЬабетдин хэзрэт вафат буласы елны, 74 яшьлек хэзрэтнец Эхмэд исемле улы туа, ул бары тик 15 кен генэ яшэп калып, 27 гыйнварда бакыйлыкка кучэ16. Моннан кала, Беренче дэмигъ мэчете метрика кенэгэлэрендэ Ш. Мэрданинец туганнары, оныкларыныц да туу, вафаты турындагы фактлар теркэлгэн. Шундыйлардан, улы БорЬанетдиннец балалары Мэрьям, Салих, Габделмэдид хакында мзгълYматлар бар. Мэрданилэр нэселенец бер вэкиле Сирадетдин бине Себхан бине Габделкэрим эл-Мэрданинец 1878 елда

Юнусовская площадь н домь Б. К. Лпапаева.

Юнысовлар мэйданындагы Апанаевлар йорты.

The Apanayev's house on the Yunusovs Square.

80 яшендэ вафат булу факты да, аньщ улы Йосыф бине Сирадетдин эл-Мэрданинец 45 яшендэ бакыйлыкка кучуе дэ Беренче дэмигъ мэчете метрикасына язылган.

Ш. Мэрданинец шэхесе, аныц гыйльми хезмэтлэре, аныц мегаллимлек эше, дини мирасы hэрьяклы ейрэнуне, тиешле бэя бируне талэп итэ. Ул татар милли дэмгыятенэ, ислам еммэтенэ яца сулыш алып килгэн шэхес. Аныц шэхесен, идатын дэмгыять узгэреше, усеше контекстында ейрэнY - татар тарихын ейрэнуне кицэйтэ Ьэм баета. Бу эштэ яцадан-яца, элегэ кадэр фэнни эдэбиятта киц кулланылмаган чыганаклар кулла-ну Ьэрвакыт узен аклый. Ш. Мэрдани чорында Юнысовлар мэхэллэсенец халэтен, аныц тормышын ейрэнYДЭ кулланылган метрика язмалары шул чорныц атмосфера-сын, яшэу рэвешен курсэтэ. Метрика язмаларында башка документларда булмаган конкрет фактлар куренэ, хэтта ки халык хэтерендэ калган, эмма бик ук тегэл булмаган, яисэ ялгыш булган фактлар ачыклана. Элеге мэхэллэ метрика язмалары нигезендэ, Ш. Мэрданинец Казанда имамлык иткэн еллары хакында элегэ кадэр билгеле булмаган фактлар ачыкланды. Бу да олуг галимнец тэрдемэи хэлен Ьэм аныц тормыш карти-насын тулыландыруда кыйммэтле материал. Татар халкы тарихын ейрэнудэ, аныц тормыш, яшэу рэвешен тулылыгы белэн кузаллауда метрика язмалары алыштыргысыз, кыйммэтле тарихи чыганаклар булып тора.

ИСКЭРМЭЛЭР:

1. Салахова Э. К. Мусульманские метрические книги России // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2018. - № 1. - Б. 81-96.

2. Салихов Р. Р., Хайрутдинов Р. Р. Исторические мечети Казани. - Казань: Татар. кн. изд-во, 2005. - С. 10-59.

3. Юзеев А. Н. Звезда по имени Марджани: Документальная биографическая повесть о Шихабаддине Марджани. - Казань: Гасыр, 2005. - С. 34-41.

4. Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, 204 ф., 180 тасв., 2 эш.

5. Мэрщани: Фэнни-популяр дыентык. - Казан: Ж^ыен, 2010. - Б. 16-195.

6. Шунда ук.

7. Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, 204 ф., 180 тасв., 2 эш, 340 кгз.; Гайнетди-нов А. М. Мэрдани белэн эпиграфик истэлеклэр. - Казан: ТР ФА Ш. Мэрдани исем. Тарих институты, 2018. - 72 б.

8. Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, 204 ф., 180 тасв., 2 эш, 340 кгз.

9. Шунда ук, 403 кгз.

10. Шунда ук, 351б, 340б кгз.

11. Шунда ук, 485, 504 кгз.

12. Шунда ук, 417, 481 кгз.

13. Шунда ук, 60, 393б кгз.

14. Шунда ук, 233 кгз.

15. Шунда ук, 340 кгз.

16. Шунда ук, 340б, 351б кгз.

Эдэбият исемлеге

Гайнетдинов А. М. Мэрдани белэн эпиграфик истэлеклэр. - Казан: ТР ФА Ш. Мэрдани исем. Тарих институты, 2018. - 72 б.

Мэрщани Ш. Б. Местафадел-эхбар фи эхвали Казан вэ Болгар. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1989. - 415 б.

Мэрдани: Фэнни-популяр ^ыентык. - Казан: Ж^ыен, 2010. - 704 б. Салихов Р. Р., Хайрутдинов Р. Р. Исторические мечети Казани. - Казань: Татар. кн. изд-во, 2005. - 191 с.

Юзеев А. Н. Звезда по имени Марджани: Документальная биографическая повесть о Шихабаддине Марджани. - Казань: Гасыр, 2005. - 112 с.

References

Gaynetdinov A. M. Marjani belen ehpigrafik istelekler [Epigraphic monuments associated with Mardzhani]. Kazan, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan. Institute of History publ., 2018, 72 p.

Mardzhani Sh. B. Mostafadel-ahbar fi ahvali Kazan ve Bolgar [The history of Kazan and Bulgar]. Kazan, The Tatar book publ., 1989, 415 p.

Marjani: Fenni-populyar jyentyk [Mardzhani: a popular science collection]. Kazan, Zhyen, 2010, 704 p.

Salikhov R. R., Khayrutdinov R. R. Istoricheskie mecheti Kazani [Historical mosques of Kazan]. Kazan, The Tatar Book publ., 2005, 191 p.

Yuzeev A. A. Zvezda po imeni Mardzhani: Dokumentalnaya biograficheskaya povest o Shihabaddine Mardzhani [A star named Marzhani: a documentary biographical story about Shigabutdin Mardzhani]. Kazan, Gasyr publ., 2005, 112 p.

Фотолар, ^рсэтелгэннэрдэн кала, мэкалэ авторы тарафыннан бирелде. The photos except for the mentioned are submitted by the author of the article.

Сведения об авторе

Салахова Эльмира Кадимовна, кандидат исторических наук, старший научный сотрудник Института истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан, e-mail: Hsalah@mail.ru

About the author

Elmira К. Salakhova, Candidate of Historical Sciences, Senior Researcher at Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: ilsalah@mail.ru

В редакцию статья поступила 18.08.2020, опубликована:

Сдлахова Э. К. Ш. Мэрдани чорында Юнысов мэхэллэсе (метрика язмалары нигезендэ) // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2020. - № 4. - С. 67-76.

Submitted on 18.08.2020, published:

Salakhova E. К. Marjani chorynda Yunysov mehellese (metrika yazmalary nigezende) [Yunusov's Mahalla of Kazan during Sh. Mardzhani's era (based on the materials of registries)]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2020, no. 4, pp. 67-76.