ХәТЕРЕБЕЗДә ЯКТЫ ЭЗЕ КАЛДЫ... (РЕПРЕССИЯЛәНГәН ГАБДЕЛХәБИР ХәЗРәТ ХАКЫНДА) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

Аннотация

В статье представлен жизненный путь репрессированного имама д. Ямашурма (ныне Высокогорского района Республики Татарстан) Габдельхабира Яруллина. В публикации приводится заявление Габдельхабира хазрата о разрешении вернуть ему избирательные права. Благодаря этому источнику, были реконструированы неизвестные страницы биографии известного татарского религиозного деятеля. Габдельхабир Яруллин долгие годы служил имам-хатыбом единственной официально действовавшей в Казани в советское время мечети «Марджани». Источник публикуется впервые.

Abstract

The article deals with the life path of the former political prisoner, Imam of Yamashurma village (currently, Vysokogorsky district of the Republic of Tatarstan), Gabdelkhabir Yarullin. The publication contains the application of Gabdelkhabir khazrat for permission to restore his voting rights. Thanks to this source, unknown pages of the biography of the famous Tatar religious figure were reconstructed. Gabdelkhabir Yarullin for many years served as the imam khatib of the only officially functioning mosque "Mardzhani" in Kazan during the Soviet period. The source is published for the first time.

Ключевые слова

Габдельхабир Яруллин, репрессии, Арский кантон, деревня Ямашурма, мечеть «Марджа-ни», татарские имамы.

Keywords

Gabdelhabir Yarullin, repression, Arsky canton, Yamashurma village, Mardzhani mosque, Tatar imams.

Архив документларын ейрэнгэндэ, hm кетелмэгэн, эhэмиятле материаллар-га тап буласын. Татарстан Республикасы ДЭYЛЭT архивындагы Магнитогорскига серелгэн Хэбибулла бабам язмышы-на кагылышлы кэгазьлэр арасында, репрессиягэ дучар булган авылыбыз мулласы Яруллин Габделхэбир Ярулла

УДК 930.929

Хэтеребездэ якты

эзе калды... (репрессиялэнгэн Габделхэбир хэзрэт хакында)

Х. З. Баhаветдинова,

Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Ш. Мэрщани исемендзге

Тарих институты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе

A bright image remained

in our memory... (about the former political prisoner imam Gabdelkhabir khazrat)

Kh. Z. Bagautdinova,

Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences

of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation

улыньщ Y3 куллары белзн язган гаризасы табылды. Яцалиф имлясендэ, 1934 елныц 31 маенда язылган бу гаризада, суз сайлау хокукларын кире кайтару хакында бара. Габделхзбир хэзрэт олы хермзткз лаек булып, озак еллар (1967-1994) Казан шэhэренец «Мэрж;ани» мэчетендэ имам-хатыйб вазифасын башкарган шэхес. Авылыбызныц олысы-кечесе аныц белэн горурлана иде.

Аныц биографиясен искэ тешереп узыйк. Ул. 1905 елныц 20 августын-да Казан еязе Ямаширмэ авылын-да (хэзерге Биектау районы) мулла гаилэсендэ деньяга килэ. Беренче сабагын уз этисе Ярулла (1865-1927) хэзрэттэн ала. 1912-1917 елларда авыл мэктэбендэ укый (Ямаширмэ авылында яца типтагы мэктэп 1904 елда ук ачыл-ган). Аннан соц Габделхэбир Ярулла улы укуын «Мехэммэдия» мэдрэсэсендэ, э «Мехэммэдия» ябылгач, атаклы мегаллим, дин белгече Мехэммэткасыйм Салихов дитэкчелендэ Кабан кYле буен-дагы «Касыймия» мэдрэсэсендэ дэвам итэ.

Имамлык вазифасы аларга буыннан-буынга кучеп килгэн. Безгэ билгеле булган шэж;эрэлэре: Габделхэмит (?) - Хэбибулла (1805) - Вэлиулла (1833) - Ярулла (1865) - Габделхэбир - (1905)1.

1834 елныц 14 февраленнэн Хэбибулла Хэмитов Лаеш еязе Отар-Дубровка (Татар Казысы) авылыннан (хэзерге Питрэч районы) Ямаширмэ авылыныц икенче мэхэллэсенэ имам итеп билгелэнэ2. 1859 елныц 28 сентябреннэн этисенэ ярдэмгэ улы Вэлиулла килэ. 1876 елныц 22 мартында вафат була3. Этисе Yлгэндэ Яруллага бары 15 яшь булганлыктан, этисенец эшен ул бары тик указ алгач, 1885 елдан гына дэвам итэ алган4. Этисе кебек Yк Кышкар мэдрэсэсен тэмамлаган Ярулла хэзрэт тэ, гомеренец соцгы кеннэренэ кадэр (1927 елда вафат) авылда муллалык хезмэтен башкара. Соцрак аныц игелекле эшен улы Габделхэбир Яруллин (1926-1930) дэвам

итэ5.

Ни кызганыч, большевиклар хакимиятенец Октябрьдэн соц ук зыялыларга карата башлап дибэргэн репрессиялэре Габделхэбир хэзрэткэ дэ кагылмыйча калмаган. МэгълYм булганча, 1918 елныц 21 гыйнварында Совет хекумэте диннец мэктэптэн Ьэм мэктэпнец диннэн аерылуы турында декрет кабул итэ. Бу декрет, гомер буе милли мэгарифне, халыкныц яшэеш тэртибен саклап килгэн дин эhеллэрен терлечэ мыскыллауга, тYбэнсетYлэргэ юл ача.

1929 елда Яруллин Габделхэбирне хекумэткэ икмэк тапшыру йеклэмэсен угэмэгэн дигэн сылтау белэн тугыз ай мэж;бури хезмэткэ тарталар. Э 1930-1932 елларда эш армиясендэ хезмэт итэ.

Бу хэллэрдэн соц Яруллиннар гаилэсе 1934 елдан Казан шэЬэре читендэ урнаш-кан Яца Пугачев урамында Y3 йортлары белэн яши башлыйлар. Габделхэбир хэзрэт

Г. Яруллин. G. УагиПт.

хатыны Галия Юныс кызы (1908-1989) белэн бер ул haM кыз тзрбиялзп YCTepaAap. Соцрак аларга Р. Зорге урамыннан фатир алырга да насыйп була.

Беек Ватан сугышы елларында ГабдеAхэбир Яруллин тезелеш батальонын-да хезмэт итэ. Гыйлем иясе, дин эЬеле булуына карамастан, гомер буе гади эшче хезмэтен башкара: тегермэндэ, жиЬазлар дитештеру фабрикасында эшли. 1965 елда лаеклы ялга чыга.

1967 елныц 1 июнендэ Казан халкы Габделхэбир Яруллинны «Мэрдани» мэчетенэ имам булырга YгетAи. 250 сум эш хакы белэн хезмэт килешYе нигезендэ аца имам-хатыйб вазифасын йеклилэр6. Хэзрэт соцгы кененэ кадэр миллэтебезгэ, динебезгэ тугры хезмэт итэ. Меселманнар вэкиле буларак Африка иллэренэ, Урта Азиягэ бара, анда уздырылган дини конференциялэрдэ катнаша. 1994 елныц 20 апрелендэ вафат була. Кабере Яца Бистэ зиратында.

Архивта табылган Ямэширмэ авыл советына язган гаризасында Габделхэбир Яруллин Yзенец тэрдемэи хэлен бэян итэ. Ямаширмэ авылында имам булып хезмэт итY вакытын хэзрэт, кайсыбер сэбэплэр аркасында, терлечэ KYрсэтэ: «[19]28нче елныц июннэрендэ мулла булып, бер елдан артыграк мулла булып торгач, 1929нче елныц 15нче сентябрендэ ул хезмэтне ташлап...», дип яза7. Э соцрак язган анке-таларда «1926-1930 елларда Ямаширмэ авылы мулласы», дип курсэтэ8. Безнец карашыбызча, 1926 елда ул, бэлки этисенэ ярдэм генэ иткэндер. Указны соцрак алуы да, ихтимал. Хокуклары чиклэнгэч, муллалык елларын азрак итеп KYрсэтYе дэ мемкин.

Гаризаны тетрэнмичэ укып булмый. Купме дэфа чиккэн адэм баласы, ни ечен? Телэгэн диренэ укырга, эшкэ керэ алмаган. «Икмэк заданиемне тутыра алмавым сэбэпле, 61нче статья белэн гаеплэнеп, бер елга иректэн мэхрум ителсэм дэ, Казанбаш суды тарафыннан динаятем кечкенэ KYренеп 9 ай мэж^ри эшкэ алыштырдылар (минем бер вакытта да сэяси гаеп белэн гаеплэнгэнем юк)9» - дип яза ул.

Суд карары белэн мэж^ри эшкэ хекем ителYгэ карамастан, 1930 елда Тукай волосте Арча кантоныныц Ямаширмэ авылы кулаклары исемлегенэ (еченче категория) Ярулла хэзрэтне дэ кертэлэр10. Бу елларда элеккеге бай катлам вэкиллэрен генэ тугел, муллаларны да авылдан серY гадэти ^ренешкэ эйлэнгэн. Мэсэлэн, 1930 елда Арча кантоныннан 176 кеше судка тартылган. Шуларныц 114 татарлар, бары 13 генэ акланган11.

f

Сулдан уцга: Г. Яруллин, Т. Тащетдин haM Э. Сафиуллин.

From left to right: G. Yarullin, T. Tazetdin and A. Safiullin.

Совет системасыньщ иц зур гаебе: авылныц тоткасы саналган укымышлы, эш сеючэн катламны, кулак тамгасы тагып, авылдан серу була.

1934 елныц 27 маенда СССР Yзэк Башкарма комитетыныц «Элекке кулакларныц гражданлык хокукларын торгызу тэртибе турында» карары кабул ителэ. 1933-1934 елларда гражданлык хокукларын кайтаруны сорап мецнэрчэ кешелэр гаризалар язса да, рехсэт ала алмыйлар. Габделхэбир хэзрэт тэ берничэ тапкыр яза, тик гаризасы кире кагыла12. Бары тик, 1935 елныц апрель аенда гына утенече канэгатьлэндерелэ13. Ацлашыла ки, бу газаплардан котылгач та, гомере буе сэясэттэн ацлы рэвештэ читтэ тора ул. Соцрак язган автобиографик белешмэлэрдэ «ирегеннэн мэхрум итулэре» турында да искэ алмаска тырышкан. Курыккан курэсец, сакчыллык хисе дэ кечле булган.

Гаризасын язганда да бик саклык белэн генэ яза хэзрэт: «безнец эти бик иске фикерле бер карт мулла булып, мине кечкенэдэн ук бик каты тотып, бер кайда ж;ибэрмиче, укытмыйчы гел уз дигэненчэ тэрбиялэп» дигэн сузлэрне дэ дерес ацларга кирэк. Бу чорларда шулай язарга мэж;бур булган адэм баласы. Соцрак ул алар турында: «Минем ата-бабаларым ул заманныц шактый танылган укымышлы кешелэре иде. Тик мин ул елларда аларныц укымышлы, халыкны агартучы имам-нар булулары хакында бер кэлимэ суз сейли алмый идем. Ченки халыкка: "Имам -димэк, халык дошманы, сорыкорт" - дип ацлаттылар. Бабам Хэбибулла хэзрэт нэху гыйлеменэ бик маhир кеше була. Бабамныц шушы елкэдэге уцышлары оныгым Наилдэ14 дэ чагыла. Этием Ярулла хэзрэт исэ Ьэрбер бэлага юлыккан кешегэ ярдэм итэ, бик шэфкатьле иде. Этием мэждеслэрдэ вэгазь сейлэгэндэ бик четерекле мэсьэлэлэрне халыкка гади татар телендэ ацлатып бирэ иде. Шул ук вакытта аныц фарсы Ьэм гарэп телендэ язган кулъязмалары да бар иде, тик кученеп йерулэр, мулла нэселен дэберлэулэр вакытында алар юкка чыкты» - дип искэ ала15.

БYгенге кендэ Габделхэбир хэзрэтнец эшчэнлегенэ, тормыш юлына багыш-ланган хатирэлэр, мэкалэлэр матбугатта басылып тора. Ж^эгъфэр хэзрэт Мебарэк: «Габделхэбир хэзрэт бик пехтэ, зыялы мулла нэселеннэн, мулла токымын дэвам иттерYче, чиста, тескэ-буйга тез гэудэле, чибэр, сейлэгэндэ мелаем. Вэгазь сейлэгэндэ ашыкмыйча, Ьэр сузен уйлап сейли иде... Аныц хезмэте авыр атеизм чорына туры килде, лэкин ул сынмады, сыгылмады, уз юлыннан тайпылмады», - дип искэ ала16.

Килэчэктэ дэ «Мэрщани» мэчетенец, анда хезмэт курсэткэн хэзрэтлэрнец эшчэнлеген, нахакка дэберлэнгэн муллаларныц эшчэнлеген ейрэну дэвам ителер. Татар халкыныц ата-бабаларыбыздан калган бай тарихи-мэдэни мирасны узлэштеру, ейрэну, эш-гамэллэребездэ файдалана белу зарур. Тарих Ьэм заман бездэн шуны талэп итэ.

Укучылар игътибарына Г. Яруллиныц гаризасы кириллицага кучерелеп, орфография Ьэм пунктуация узенчэлеклэре кулъязмадагыча сакланып тэкъдим ителэ.

ИСКЭРМЭЛЭР:

1. Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, 3 ф., 2 тасв., 199 эш, 161-162 кгз.; 328 эш, 408409 кгз.

2. Шунда ук, 710 эш, 47-48 кгз.

3. Шунда ук.

4. Шунда ук, 3076 эш, 20-22 кгз.

5. Шунда ук, Р-873 ф., 5 тасв., 8 эш, 5 кгз.

6. Шунда ук, 7 кгз.

7. Шунда ук, Р-2849 ф., 5 тасв., 2 эш, 185 кгз.

8. Шунда ук, Р-873 ф., 5 тасв., 8 эш, 5 кгз.

9. Шунда ук, Р-2849 ф., 5 тасв., 2 эш, 185 кгз.

10. Шунда ук, 103 эш, 10 кгз.

11. Шунда ук, 1 кгз.

12. Шунда ук, 2 эш, 179 кгз.

13. Шунда ук, Р-5546 ф., 1 тасв., 15 эш, 17 кгз.

14. Яруллин Наил Фэрит улы (1965) - «Мехэммэдия» мэдрэсэсе директоры урынбаса-ры, гарэп теле укытучысы.

15. Ж^эгъфэр хэзрэт Мебарэк. Габделхэбир хэзрэт Яруллин турында хатирэлэрем. - Казан: Иман нэшрияты, 2016. - Б. 61.

16. Шунда ук. - Б. 8-9.

Х. Яруллинньщ Арча районы Ямэширмэ авыл советына гаризасы

31 май 1934 ел

Мин Яруллин Хэбир Ямэширмэ авыл сэвите hэм авыл сэвите членнэре, ярлы Ьэм батрак иптэшлэрдэн утенэм: минем тубэндэ язылачак сузлэремне дереслек белэн карап, тикшереп мица гражданлык хокукы бируегезне.

Мин 1905нче елда Ямэширмэ авылында мулла гаилэсендэ деньяга килеп -безнец эти бик иске фикерле бер карт мулла булып, мине кечкенэдэн ук бик каты тотып, бер кайда дибэрмиче, укытмыйчы гел уз дигэненчэ тэрбиялэп, мин - тэмам бетен яцалыктан мэхрум булып, ац-белемсез деньядан Ьэм килэчэктэн хэбэрсез бер мескен булып тэрбиялэнеп, эти улгэнгэ кадэр эти белэн бергэ торганмын. 1927нче елныц ахырында эти улеп, ул вакытта авылда кулак hэм югары катламныц бик куэтле вакытлары булып, болар мине ац-белем hэм деньядан хэбэрсез юаш hэм куркак булып тэрбиялэнуемдэн файдаланып, терле юллар белэн мине муллалыкка енди башладылар. Мин никадэр булмаска телэсэм дэ, элеге авылныц югары катла-мы уз файдаларын кузэтеп (эгэр читтэн мулла китерсэк расхут зур була, йорт-дир салып бирэсе була дип) ничек кенэ булса да минем башымны бэйлэргэ тырышып, хэтта авылныц - яшьлэрен дэ узлэренэ каратып, эгэр мулла булмаса дир бирмибез, авылда торгызмыйбыз дигэн сузлэргэ кадэр эйтеп куркыттылар (безнец эти-бабай башка авылдан кучеп килгэнлектэн авылда имана диребез юк иде). Минем югары-да сейлэгэн сузлэремнец дереслегенэ бетен авыл халкы шаhит. Шул рэвешле мин уземнец ацсызлыгым Ьэм халыкныц терле юллар белэн димлэулэренэ чыдый алмый-ча, [19]28нче елныц июннэрендэ мулла булып, бер елдан артыграк мулла булып торгач, 1929нче елныц 15нче сентябрендэ ул хезмэтне ташлап Ьэм шул ук елны икмэк заданиемне тутыра алмавым сэбэпле, 61нче статья белэн гаеплэнеп, бер елга иректэн мэхрум ителсэм дэ, Казанбаш суды тарафыннан динаятем кечкенэ куренеп 9 ай мэдбури эшкэ алыштырдылар (минем бер вакытта да сэяси гаеп белэн гаеплэнгэнем юк). Yзем мэдбури эштэ вакытта безне кулаклар рэтенэ кертеп раску-лачино исемендэ йертсэлэр дэ, безнец эти мулла булса да, Ьич кулак булырлык эш кылмаган, гомерендэ Ьичбер вакытта хезмэтчелэр тотмаган Ьэм Ьэрвакыт уз эшлэрен узлэре эшлэгэннэр. Ьэм уз гомерендэ Ьэрвакыт бер ат, бер сыер, кара-каршы йорттан башка нэрсэгэ худа булмыйча hэрвакыт янэшэ тирэдэге муллаларныц фэкиррэге булып яшэгэннэр. (Моны бетен авыл халкы белэлэр).

Ьэм узем бервакытта да уз эшемне кешедэн эшлэтмэдем, бэлки узем hэрвакыт ат[с]ызларга иген эшли идем. 1930нчы елда мэдбури хезмэтне тэмам итеп, шул ук [19]30нчы ел кезендэ трудовой армиягэ алынып hичбер замечаниесез 2 ел хезмэт

t/M 5 Г.

¡»лтИЛлл-» аллЛл» Ь « if ■ '") J . ' .

,)1г(МЛ ^».„i. j aw з^Ч-

Г (tu Л-И^Ьл, G

1 j^vui « . . i

'4. .Ь»« ¡»vil«- tlàw/Л*-., ^ ■

Vii/sV'WvWJ! -cUilU l>«Un £)<Ш*р tut Я Civia ovtt^^l X*^ W^ti-^ , , / - -

,, , ¿t^joueja? K^W - Wv^-П-

, ;k,V!l. -U «^олА. )nJt<i иЦз- Wav/.- HM

iti i.:f( >yJl ^i/iùjswwit» Wi/ЦэЦ», Vvwm - •

***** I -tJUAx vvvs^vv, l.u W*> сйл

Jwv.ici (WyuLow Ww vA^V^ ^M 'Xj&ihàt'b

U, Utbj; 9*À< V"

t U-(Mjfct.t<v ruu-ii»

¿fi/

fi'г*

¡¿Ли/б

"J" ?

/Ji /->

с/6

un

"¿-'i te- f '^ic- „

^ J,

'Л

oX^iiW-ft/ 't)^ uw,

Яруллин гаризасы. Татарстан Республикасы ДэYлэт архивы, Р-2849 ф., 5 тасв., 2 эш,

184-185 кгз.

An application of G. Yarullin. The State Archive of the Republic of Tatarstan, fond R-2849,

series 5, file 2, p. 184-185.

итеп 32нче елны июнендэ котылып кайттым. Кайтуым белэн, Казанда парниковой хуж;алыкта эшкэ керешеп, терле эшлзрдз hэрвакыт ударник булып эшлэп килдем. Шушы югарыда язылган сYЗлэремне расларлык бетен документларым кулымда бар. Минем 1929нчы елныц15 нче сентябрендэн муллалык эшемне ташлап шул вакыттан алып шушы кенгз кадзр (4^ ДYрт ел ярым) авылда тормыйча, hзртерле хекYмзт эшлзрендз Y3 кул кечем белэн кен KYреп hэм башка хокуксыз булуым сзбзпле ^ргэн нужаларны Ьзм яшь башымнан туккэн куз яшьлзремне иска алып, ацсызлыгым сзбзпле булган хаталарымны гафу итеп, мица да чын гражданнарча яшэргэ ярдам итуегезне, ягъни хокук бируегезне сорыйм Ьэм бу мэртэбэдэ дэ утенечемне аяк астына салмавыгызны, ^з яшьлэрем белэн утенеп: Яруллин Хэбир.

Ьэм шушы гаризам белэн бергэ тиешле язуларымны бирэм.

Татарстан Республикасы ДЭYЛЭT архивы, Р-2849 ф., 5 тасв., 2 эш, 184-185 кгз.

Эдэбият исемлеге

Жргъфэр хззрзт Мвбарзк. Габделхэбир хэзрэт Яруллин турында хатирэлэрем. - Казан: Иман нэшр., 2016. - 208 б.

Миннуллин И. Мусульманское духовенство и власть в Татарстане (1920-1930-е гг.). -Казань: Институт истории АН РТ, 2006. - 220 с.

Ибрагимов Р. Р. Власть и религия в Татарстане в 1940-1980-е гг. - Казань: Казанский государственный университет им. В. И. Ульянова-Ленина, 2005. - 182 с.

References

Zagfar hazrat Mobarak. Gabdelhabir hazrat Yarullin turynda hatiralarem [Reminiscences about Gabdelkhabir khazrat]. Kazan, Iman publ., 2016, 208 р.

Minnullin I. Musulmanskoe duhovenstvo i vlast v Tatarstane (1920-1930-e gg.) [The Muslim clergy and power in Tatarstan (1920-1930ss)]. Kazan, 2006, 220 р.

Ibragimov R. R. Vlast i religiya v Tatarstane v 1940-1980-e gg [Government and religion in Tatarstan in 1940-1980ss]. Kazan, 2005, 182 р.

Фото, ^рсэтелгэннэрдэн кала, мэкалэ авторы тарафыннан бирелде. The photos except for the mentioned are submitted by the author of the article.

Сведения об авторе

Багаутдинова Халида Зиннатовна, научный сотрудник Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: halida12_61@mail.ru

About the author

Khalida Z. Bagautdinova, Researcher at Department of Historical and Cultural Heritage of the Peoples of Tatarstan, Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: halida12_61@mail.ru

В редакцию статья поступила 24.09.2020, опубликована:

Бакаветдинова Х. 3. Хэтеребездэ якты эзе калды... (репрессиялэнгэн Габделхэбир хэзрэт хакында) // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2020. - № 4. - C. 173-179.

Submitted on 24.09.2020, published:

Bagautdinova Kh. Z. Haterebezdeyakty eze kaldy... (repressiyalengen Gabdelhabir hezret hakynda) [A bright image remained in our memory... (about the former political prisoner imam Gabdelkhabir khazrat)]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2020, no. 4, pp. 173-179.