CC BY
11Аннотация
В статье рассматриваются основные вехи биографии и деятельность второго муфтия Оренбургского магометанского духовного собрания Габдессаляма Габдрахимова. В период его председательства (1825-1840 гг.) произошло расширение полномочий Оренбургского магометанского духовного собрания, повысился авторитет религиозного учреждения в среде татарского купечества и мусульманского духовенства, наблюдалось динамичное увеличение численности исламских институтов.
Abstract
The article deals with the main stages of the biography and activities of the second Mufti of the Orenburg Muslim Spiritual Assembly, Gabdessalyam Gabdrakhimov (1825-1840). During his leadership, the powers and authorities of the Orenburg Muslim Spiritual Assembly expanded, the influence of the religious institution on Tatar merchants and Muslim clergy increased, and a dynamic increase in the number of Islamic institutions was observed.
Ключевые слова
Оренбургский муфтий Габдессалям Габдрахи-мов, Оренбургское магометанское духовное собрание, исламские институты, фетвы муфтия, государственно-исламские отношения, первая мечеть Оренбурга, первая мечеть Уфы.
Keywords
The Orenburg Mufti Gabdessalyam Gabdrakhimov, the Orenburg Muslim Spiritual Assembly, Islamic institutions, Mufti fatwas, state-Islamic relations, the first mosque of Orenburg, the first mosque of Ufa.
ДэYлэт оешмасы буларак Идел-Урал, Себер тебэклэрендэ, Y33R губерна-ларда меселман руханилары эшчэнлеген, мэхэллэлэр тормышын ^зэткэн, бер Yк вакытта татар-башкортларньщ милли-мэдэни автономиясе башында торган Мэхкамэи шэргыяныц рэислэре арасында бу оешмада тоткан урынна-рын билгелэгэндэ, Р. Фэхретдин икенче мефти Габдессэлам Габдерэхимовны
УДК 93(470.4)(092)
Мэгърифэтче мефти Габдессэлам Габдерэхимов: 1825-1840 еллар
И. К. ЗаШдуллин,
Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Ш. Мэрщани исемендзге
Тарих институты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Educator Mufti Gabdessalyam Gabdrakhimov: 1825-1840
I. K. Zagidullin
Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences
of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
«дини бeлeм дэpэж;элэpe» бyeнчa бepeнчe ypbrnra, «мeфтиятнe чын мэгънэceндэ Mэxкaмэи шэpгыя итэpгэ тьфышты» KYpcэткeчe 5yema бишeнчe, «xaлык тapaфын-нaн иц нык тэнкыйтьлэнгэн» hэм «дeньяви бeлeмнэpeн фaйдaлaнy дэpэж;элэpe» KYpcэткeчлэpe бyeнчa гацы aлтынчы ypынгa ypнaштыpгaн. Шyныcы OTM^apra лaeк, Р. Фэxpeтдин «эш ypыннapын иц нык ceючe hэм мoндa эшлэYЛэpeн Yзлэpe eчeн чын мэгънэгендэ бэxeт caнayчы» дигэн нoминaциягэ бepэYнe дэ кepтмэгэн1.
Гэмумэн, мeфтилэp тypындa, шул иcэптэн Гaбдeccэлaм Гaбдepэxимoв xaKbi^a тapиxи эдэбият чиклe.
Mэxкaмэи шэpгыян pэиcлэpлэpeнeц кыcкaчa тopмыш юлы тypындa бepeнчe булып Ш. Mэpж;aни язып чыгa2. Гaлим бу шэxecлэpнe бэялэгэндэ aлapныц дини бeлeм дэpэж;элэpeн Yзэккэ кyeп фикep йepтэ, Гaбдeccэлaм мeфтинe фэтвaлapын тyгaн тeлeндэ TYгeл, э мeceлмaннap aцлaмaгaн фapcы тeлeндэ язганы eчeн тэнкыйтьли3.
1891 eлдa Mэxкaмэи шэpгыянeц 100 eллык юбилee yцaeннaн дeнья KYpгэн xeзмэттэ мeфтилэpeнeц кыcкaчa биoгpaфиялэpe, aлгaн xeкYмэт бYЛэклэpe hэм дини идapэнeц кыcкaчa тapиxы кыcaлapындa кyйгaн xeзмэтлэpe бэян итeлэ4.
Р. Фэxpeтдиннeц биoбиблиoгpaфик xapaктepдaгы «Acap» xeзмэтeндэ ypын aлгaн opeнбypг мeфтилэpeнeц, шул теэптэн Гaдeccэлaм Гaбдepэxимoвныц биoгpa-фияce тapиx фэнe eчeн бик кыйммэтлe тeкcтлap булып кaлa биpэ5. «Acapдa» opeнбypг мeфтилэpeнeц xaтлapы hэм фэтвaлapы бacылy, бу кaдepлe ядкэpлэpнeц килэчэк бyыннap eчeн caклaнyын тээмин иттe. Xeзмэттэ шул иcэптэн Гaдeccэлaм Гaбдepэxимoвныц xaxap, гapэп, фapcы hэм тepeк тeллэpeндэ 1826-1837 eллapдa язылган 11 xarn, фэтвa тeкcтлapы ypын aлгaн. Фэxpeтдин шyлaй ук Y3 apxивындa caклaнгaн мeфтинeц Kaзaн мexтэcибe Ибpahим Xyж;aшигa 1826-1836 eллapдa язгaн 146 xaтыннaн 76cын caйлaп aлып hэм тeкcтлapын кыcкapтып ypнaштыpa. Aныц «Руж^т» нэшpиятындa киpилл xэpeфe бeлэн бacылгaн «Acapгa» кepми кaлгaн фэтвaлapыныц тaтap талвнда язылгaннapын hэм xaтлapын Л. Ф. Бaйбyлaтoвa pycчaгa тэpж;eмэ итeп бacтыpып чыгapды6.
Гaдeccэлaм мeфтинeц «Xэтep дэфтэpe» KapraAbi мэчeтлэpeнeц бepce чopмa-cындa тaбылып (дэфтэp pэвeшeндэгe тeгeлгэн кyлъязмaныц KYЛэмe 30 бит, бaштaгы Ьэм шцгы битлэpe caклaнмaгaн), xaлык Гoмэp xэлфэ дип йepткэн, Гoмэp ДэYЛЭтьяpoв тapaфыннaн «Шypa» жypнaлы peдaктopынa тaпшыpылгaн. Р. Фэxpeтдиннeц кepeш CYзe hэм кoммeнтapийлapы бвлэн 1914 eAAa «Шypa» жypнaлындa дeнья KYpeп, киц ж;эмэгaтьчeлeккэ бapып иpeшкэн. M. ^й^тдин бу дoкyмeнтны киpилл xэpeфлэpeнэ KYчepeп, бYгeнгe yкyчыгa ж;иткepдe7. Xaтиpэлэpнeц Ope^ypira мэчeт тeзY тapиxын hэм Yзeнeц 1825 eлныц 11 ceнтябpeндэ импepaтop Aлeкcaндp I бeлэн oчpaшyын тacвиpлaгaн битлэpe бик кыйммэтлe тapиxи чыгатак булып TOpa. Эйтepгэ к^эк, Р. Фэxpeтдин, Гaбдeccэлaмнeц xэтиpэлэpeн yллapынa hэм бaгышлaп язгaн xeKcx дип билгелэп, aны тэнкыйтьли. Бepeнчe чиpaттa, aвтopныц киpэкcэ-киpэкмэcэ Mexэммэтж;aн мeфти Xecэeнeвнe гaeплэп тopyын билгeлэп утэ, шушы yцaйдaн кaйбep oчpaклapдa фaктлapны ялгыш a^aiybrn дa шэpexли. Ул aвтopныц Yзe тypындa бик haвaлы итeп язуыш мoндый бэя биpэ: «Гaбдeccэлaм мeфтинeц язyлapындa иц куп KYpeлгэн CY3 - Yзeнeц 'maha^ xeзмэтлэpeдep". Вэ язyлapыны укыган кeшeлэp мoныц бep мэчeт xoзypындa имaм гынa булып тopyчы aдэм TYгeл, бэлки - hиндcтaндa вицe-кopoль булып TOpm^^^m зaн кылcaлap xaклapы бap»8.
Уфa тapиxчыcы Д. Д. Aзaмaтoв apxивтa caклaнгaн дoкyмeнтлap бyeнчa aныц биoгpaфияceн кaйбep cюжeтлap бeлэн бaeтты9. Р. Фэxpeтдиннeц «Acapы» бyeн-чa Гaбдeccэлaм мeфтинeц xaтлapын тapиx фэннэpe кaндидaты Л. Ф. Бaйбyлaтoвa aнaлизлaды10. Бу мeфти тypындa Д. Д. Дeниcoвныц11 hэм A. Ю. Xaбyтдинoвныц12
язмалары бар. Биредэ шулай ук M9CK9y галимзсе 9. Т. Сибгатуллинаньщ мефтилэргэ h3M башка дин ahe^apeHa багышланган китабын эйтеп киту мэслихэт13.
Шэкерт haM мулла булган еллары
Габдессэлам Габдерэхимов узенец бабасы исемен йерткэн Бегелмэ еязенец Габдрахман авылында типтэр сословиесенэ караган мулла гаилэсендэ 1774 елда деньяга килэ. Туган ягы мегаллимнэреннэн беркадэр сабак укыганнан соц, Казан шэЬэре ахуны ИбраЬим эфэнде Худаши мэдрэсэсендэ укый. Аннары Оренбург ягында мэдрэсэлэре белэн мэшhYр Сэгыйть бистэсенэ китеп, гарэп, фарсы, терек теллэрен Yзлэштeрэ, лэкин русча бик авырлык белэн генэ укый hэм сейлэшэ торган була.
Гыйлемле кеше Ьэрчак KYЗ уцында Ьэм хермэттэ була: Сэгыйть бистэсендэ яшэгэндэ Габдессэламгэ хакимият вэкиллэре игътибар итэ. Д. Д. Азаматов мэгълYматларына караганда, егетне, шэкерт вакытында ук, казах даласына вак алыш-биреш белэн дибэреп, сэяси мэгълYмат туплауга дэлеп иткэннэр. Оренбург Чик буе комиссиясе аны, шулай ук, тэрдемэче буларак та файдаланган14.
1799 елны Габдессэлам Оренбург дэмигъ мэчетенэ имам итеп билгелэнэ. Чынлыкта, эле мэчет тезелмэгэн була, лэкин 1786 елгы зур янгыннан соц сызылган яца шэhэр планында меселманнарга яшэY ечен бер квартал hэм анда мэчет буласы урын билгелэнэ.
Оренбургта меселманнар бик аз санда булып, аларныц теп елеше шэhэрдэн 18 чакрым ераклыкта урнашкан Сэгыйть бистэсендэ кен кургэн. 9 Оренбургта вакытлыча яшэYчe меселманнарныц KYпчeлeгeн дэмэгать эшлэре белэн килгэн казах солтаннары, яки тирэ-як меселман дэYлэтлэрeнeц илчелеклэре вэкиллэре hэм башка чит ил кешелэре тэшкил иткэн. Эш шунда ки, бу заманда оренбург генерал-губернаторы, Россия империясенец Кенчыгыш иллэр белэн менэсэбэтлэренэ даваплы булып, шэhэрдэ курше дэYЛЭтлэрнeц илчелеклэрен кабул иткэн. Илчелэр, Санкт-Петербургка кузгалырга рехсэт килгэнче, Тышкы эшлэр министрлыгыныц махсус йортларында яшэп торганнар. Оренбургта мэчет, беренче чиратта, шулар ечен кирэк булган.
Габдессэлам мулла - Оренбургта мэчет тезелсен ечен зур тырышлыклар куйган hэм шактый кыенлык аша узган шэхес. Аныц истэлеклэреннэн к^ренгэнчэ, шэЬэрдэ яшэYчe казах солтаны Нургалинец кызы Ьэм башка меселманнар 1800 елда мэчет сорап императорга гариза юллыйлар. Крэсец, давапныц тоткарлануына Павел 1нец YтeрeлYe сэбэп булгандыр. Тиздэн бу хакта яца императорга CYЗ катар-га форсат чыга. Александр I указы нигезендэ, Мангышлакта яшэYчe терекмэннэр ханнары итеп Пирганины сайлыйлар. Пиргани бу хакта императорга хэбэр ту hэм Санкт-Петербургка илчелек ж;ибэрY ечен Оренбургка килэ. Бу заманда татар теле Россиянец Кенчыгыш иллэре белэн дипломатик язышуда рэсми тел булган. Ханныц шэхси мулласы Ьэм кятибе аны начар белгэннэр Ьэм тиешле кэгазьлэрне Yзлэрe яза алмаганнар. Аларга Габдессэлам мулла ярдэм иткэн hэм YЗ гозерен - император галидэнаблэренэ Оренбургка килгэн меселманнарныц мэчеткэ ихтыяж;ы турында Yтeнeчнe ж;иткeрYнe эйткэн.
Озак та ртми Александр 1нец Оренбургта яшэ7челэр hэм бирегэ CЭYДЭ эшлэре белэн кил^че меселман халыклары ечен казна хисабына мэчет тезY турында 1802 елныц 6 августында указ денья KYрэ.
Указны алгач, мефти Мехэммэтдан Хесэенов Оренбургтан ерак TYгeл Меновой дворда сэYДЭгэрлэр ечен тезелгэн иркен таш мэчет булганлыгын hэм
кaлaдa бepничэ диcтэ мeceлмaн яшэгэнeн истэ тoтып, мoндa зyp гыйбaдэтxaнэ xaж;эт TYгeл дигэн фикepгэ килэ. Ope^yp! xэpби гyбepнaтopы H. H. Бaxмeтьeв yкaз бyeнчa мэчeт Бoxapa, Ypгэнч, Koкaнд, Тaшкeнт hэм бaшкa иллэp cэудэгэpлэpe, кaзax xaннapы hэм coлтaннapы eчeн тeзeлepгэ тиeш дип, мeфтинeц иллe кeшe cыяpлык мэчeт ^amm Yзe aлдындa epтып aтa hэм гyбepнa apxитeктopынa яцa мэчeт плaнын cызыpгa бoepa.
Mэчeт тeзeлeшeнэ кaзнaдaн 6 236 cyм 45 ттен, мэчeт тиpэceн кoймa бeлэн эйлэндepeп aлy eчeн тaгын 2 537 cyм 50 тжн биpeлэ15. Гыйбaдэт бинacы 1805 влныц 25 гыйнвapындa aчылa16.
Гaбдeccэлaмнeц opeнбypг гeнepaл-гyбepнaтopы бвлэн якыннaн apaлaшyы, элвк Yзeнэ кутылин вaзыйфaлapныц бep eлeшeн яцa мyллaгa тaпшыpyы Mexэммэтж;aн мeфти Xecэeнoвныц мин-минлeгeнэ тия. Ул 1802 eлны, бэйpэм гыйбaдэтeн ДYpт кeн aлдaн уздьфганы eчeн дигэн cэбэп бeлэн, Гaбдeccэлaмнe мyллa вaзифacыннaн читлэштepэ. Mэчeт aчy тaнтaнacынa килгэч тэ, бинaныц кыйблacы тeгэл TYгeл, cин пaдиmah биpгэн aкчaны дepec capыф итмэгэнceц, дип, xaлык aлдындa кимceтэ. Гaбдeccэлaм, югалып кaлмыйчa бэxэcкэ кepeп, кыйблaныц дepec икэнeн, дини кш^-лap бyeнчa бинaдa дэмэгать нaмaзлapы yKMpra pexcэт икэнлeгeн pacлый.
Axыp чиктэ, Keчe ж^з xaны Aйчaвык hэм Opeнбypг гyбepнa идapэce мyллa-ны яклaп hэм Гaбдeccэлaмгa axyн иceмeн биpдepтeп, кaбaт мэчeткэ кaйтapaлap. Шyлaй rne^ ул 1805 eлныц 14 aвгycтындa Opeнбypг кaлacы тaш мэчeтeнэ axyн hэм мeдэppиc итeп билгслэнэ.
Бep eл yзгaч, Рoccия дэYЛэтe eчeн кылган xeзмэтлэpe eчeн Гaбдeccэлaмгэ жaлoвaньe билгeлэнэ. Бу xaктaгы нигeзлэмэдэ opeнбypг гeнepaл-гyбepнaтopы Г. С. Вoлкoнcкий e-tórna 150 кeмeш c^ xeзмэт xa^i Гaбдeccэлaмнeц «яшepeн xэбэp итучe» ^йный ocвeдoмитeль) бyлгaны eчeн дип язa. 1814 eлны Гaбдeccэлaм aлтын мeдaль бeлэн бYЛэклэнэ, aныц eAA^iK xeзмэт xaKM 230 кeмeш cyHra кутэpeлэ. Ул 1817 eлны TYбэн кaтлaм вэкиллэpe тули тopгaн ж^н бaшыннaн caлымнaн aзaт итeлэ, тapxaн иceмeнэ лaeк бyлa, xeзмэт xaкы 300 cyмгa ж;иткepeлэ. 1820 eлны opeнбypг гeнepaл-гyбepнaтopы кулыншн 100 cyм пpeмия a^a. Гaбдeccэлaм 1823-1824 eллapдa Keчe эшлэpe бyeнчa oeштыpылгaн Шиpгaзи Aйчyвaкoв дитэклэгэн кoмиccия cocтaвындa эшли. 1824 eлдa Рoccия xaкимиятe Keчe ж^здэ xaн дэpэж;эceн юкм чыгapa. Сoцгы xeзмэтe eчeн Гaбдeccэлaм 1824 eлдa 500 cyмлык ^гать бслэн бYЛэклэнэ17.
Бep CY3 бeлэн эйткэндэ, Гaбдeccэлaм мyллa Yзeн кaзax xaннapы hэм coлтaннapы бeлэн ypтaк тeл тaбa бeлгэн ocтa диплoмaт итeп тaнытa. Moныц тaгын бep cepe -aныц мeдэppиc бул-apaK кaзнa xиcaбынa Opeнбypгтa яшэгэн кaзax coлтaннapыныц бaлaлapынa дини бeлeм биpYДэ бyлa18. Бaлaлap KYцeлe aшa aтaлapы KYцeлeнэ юл aчылa.
Уфада меселман кварталына нигез салучы
Рoccия дэYЛЭтeндэ иц кaтлayлы мэcьэлэлэpнeц бepce - ж;aвaплы вaзифaлapны бaшкapыpгa xэзepлeклe шэxecлэp тaбy. Moныц шyлaй икэнeнэ импepия xaкимиятe 1824 слны Mexэммэтж;aн Xecэeнoв вaфaтыннaн coц яцa мeфти эзли бaшлaгaч тaгын бep кaт ишш.
Гaбдeccэлaм Yзe язyынчa, Opeнбypгтa импepaтop Aлeкcaндp I бeлэн ceйлэшY hэм пaдишahтa ул тyдыpгaн yцaй тээcиp aцa мeфти итeп билгeлэнYгэ юл aчкaн. Шyлaй итeп, Aлeкcaндp Пaвлoвичныц мeфти билгeлэY тypындaгы 1825 eлныц 30 ceнтябpь yкaзындa Гaбдeccэлaм иceмe пэйдa бyлa19. 1826 eлныц 15 фeвpaлeндэ Гaбдeccэлaм яцa ж;aвaплы вaзифa утэYгэ кepeшэ20.
Р. Фэхретдин язып алган мефтинец замандашы хзтирзсе буенча бу шэхесне беркадзр кYзалларга ярдзм итз: «Зур бэдэнле, олы йезле, зур сакаллы, ачык йезле иде. Тавышы гаять гузэл вэ тзэсирле булганлыктан, халык тзмам лззззтлзнз илз тыцлап утырыр иде. Ак вэ зур сакалыннан кайбер хотбэлэрне укыган чагында ^з яше агып, тамчылап торыр hэм кайчагында Yзен-Yзе тыя алмый елар иде. Yзе елаган кебек, дэмгыять тэ елар иде»21.
Мехэммэтдан Хесэеневтан аермалы буларак, яца мефти Казан губернасы руханилары hэм байлары белэн бик тиз уртак тел таба. Монда аныц беркадэр вакыт Казан мэдрэсэсендэ укыган булуы, иц меhиме, Казан руханиларыныц лидеры ахун ИбраЬим Худаши белэн якташ - ^рше авылдан булуы меЬим роль уйный. КYрэсец, ахун аныц этисен, нэсел-нэсэбен белгэн, Ьэм узен дэ мэдрэсэдэ укыган вакытта яхшы исендэ калдырган.
Мефтинец Казан тебэге байлары белэн элемтэлэрнец хезмэттэшлеккэ эверелуенец бер меЬим сэбэбе Уфа шэЬэрендэ мэчет тезу белэн бэйле. Гадэттэ, башта шэhэрдэ татар дэмгыяте оеша, ир-ат халкы 200дэн арткач кына, дэмгыять мэчет тезYгэ алына торган була. Габдессэлам мефти Уфа шэhэрендэ бу тэртипне
боза. Меселман дэмгыяте оешканчы Ьэм мулла билгелэнгэнче YK шэЬэрдэ таш мэчет калкып чыга.
Гадессэлам 1827 елны мэчет тезYДЭ матди ярдэм итYнe Yтeнeп меселманнарга хатлар hэм дыелган иганэне язып бару ечен дэфтэрлэр юллый. Лэкин беркем дэ ярдэм итми.
Мефтигэ ахун Ибраhим Худаши ярдэмгэ килэ. Ул башта Казан байларыныц эйдэманы 1нче гилдия сэYДЭгэр Гобэйдулла Юнысов белэн сейлэшэ. 1827 елныц августында Габдессэлам ТYбэн Новгородтагы ярминкэгэ баргач, Гобэйдулла бай Ьэм Казанныц 2нче гильдия сэYДЭгэрe 9хмэт Заманов мэчетне тезYДЭ ярдэм итэргэ CYЗ бирэлэр. Ахыр чиктэ, 1828 елда Казах даласында сэYДЭ эшлэре герлэп барган 9хмэт Замановныц кодасы, Арчаныц 2нче гильдия сэYДЭгэрe Меэмин Худасэитов, мефти гозерен ■^п, бу олы эшкэ алына. Булачак мэчетнец планын hэм тышкы кыяфэтен 9хмэт Заманов белэн Меэмин бай эшлэтэлэр22.
Меэмин бай - Казан губернасыннан 1820-1830 елларда Казах даласында сэYДЭ белэн шегыльлэнгэн гильдияле ун татар сэYДЭгэрeнeц берсе була. 1834 елны Далага сигез тапкыр чыгуында дэйлэYЛэргэ 42,3 мец сумлык товар алып барган, бу казах дэйлэYЛэрeнэ чыгарган Россия товарларыныц 30 % бэясен тэшкил иткэн, 1835 елны Далага алты тапкыр чыккан23. Бер CYЗ белэн эйткэндэ, Оренбург тебэгендэ «уз кеше» булган.
Мэчет тезергэ рехсэт сорап, мефти Уфада беренче меселман кварталын форма-лаштыра. 1828 елны хакимият тарафыннан аца бирелгэн планда хэзергэ буш квартал Yзэгeндэ мэчет, аныц почмакларында уц якта естэ мефти йорты урыны, сул якта мэчет хезмэткэрлэре Ьэм месафир меселманнар ечен торак урыны, тагын ике урында булачак биналарныц исемнэре язылмаган була24.
Меэмин бай 1830 елда ачылган таш мэчете янында 1834 елны имтихан бирергэ Ьэм башка YЗ эшлэре буенча Мэхкамэи шэргыягэ килгэн дин кардэшлэре Ьэм казый-лар яшэY ечен вакыф йорты диткерэ, шул ук елны Троицкида да мэчет тезергэ
алына25.
Уфада мэхэллэ Ьэм мулла булмау сэбэпле, домга Ьэм гаетлэрне Габдессэлам мефти Yзe башкарган, кайбер вакытта бу вазифаны казыйларга тапшырган.
Меселманнар тормышына дэулэт керткэн яцалыклар
Хакимият талэбе белэн, православие руханиларыныц приходтагы кешелэрнец гражданлык актларын язып бару вазифасы муллаларга да йеклэнэ. 1829 елдан башлап мулла 50 тиен TYЛЭп икешэр данэ типография ысулы белэн бастырылган метрикэ дэфтэрлэре алган Ьэм аларга мэхэллэдэге туган, Yлгэн, никахлашкан, аерылышкан кешелэрне теркэгэн. Ел тэмамлангач, бу документныц бер данэсе Мэхкамэи шэргыя архивына дибэрелгэн. Нэтидэдэ мефти меселманнарныц санын тeркэYчe статистика оешмасы hэм аларныц гражданлык актлары саклана торган архив дитэкчесе буларак та танылган. Статистика дигэннэн, 1833 елны Мэхкамэи шэргыя карамагында 3 133 мэчет hэм гыйбадэт йорты, 68 ахун, 100 хатиб, 1 792 имам, 1 164 мулла, 343 мехтэсиб hэм 439 медэррис булган26. Алар халыкка ац-белем, дини Ьэм эхлак тэрбиясе биргэннэр, укыту системасын YЗ кулла-рында тотканнар.
Мэчет тезергэ ярдэм сорап дин кардэшлэренэ хатлар язганнан соц, 1828 елны, мефти хакимият алдында Мэхкамэи шэргыя ечен бина мэсьэлэсен KYTэрэ. Габдессэлам бинаны бергэлэп, казна hэм меселманнардан дыелган иганэ акчасы-на тезергэ тэкъдим итэ. Губерна хакимияте 1831 елда шэhэрдэгe ДЭYЛЭT биналары
исемлеген тезегэндэ, Мэхкамэи шэргыя турында оныта. Мэхкамэи шэргыянец бик начар шартларда эшлэгэнен к^ргэн чиновниклар, 1834 елны мефтинец алты ел элек бинаны бергэ тезибез дигэн CYЗлэрeн искэ тешереп, аца мерэдэгать итэлэр: Мэхкамэи шэргыянец акчасы бармы? Мефти бинаны тезY ечен Мэхкамэи шэргыя Yзe бастырып hэр мэхэллэгэ ел саен икешэр данэ сатып биргэн метрикэ дэфтэрлэреннэн кергэн сумманы файдаланырга Ьэм меселманнарныц Ьэр никахын метрикэ дэфтэренэ теркэгэн ечен 8,50 тиен к^лэмендэ салым дыярга тэкъдим итэ. Шул рэвешле, меселманнарныц никахларын теркэгэн ечен махсус салым дыела башлый.
Акча дитэрлек KYлэмдэ булмаса да, 1839 елны Габдессэлам тезелешне башлап дибэрергэ тырышып карый. 100 сум сарыф итеп бинаныц планын эшлэтэ, тезелешкэ алынырга телэк белдергэн Такаев исемле кешегэ ассигнациялэр белэн 1 000 сум акча бирэ. Крэсец, мефти калган сумманы дыю ечен сэYДЭгэрлэргэ мерэдэгать итэргэ уйлагандыр, э бэлки бу мэсьэлэ буенча аныц байлар белэн ниндидер килeшYe дэ булгандыр дип фаразларга гына кала. ДэYЛэт бинасын тезYнe арзанайту ечен рэсми тендер (конкурс) игълан ителми кала. ^рэсец, тиешле сумма дыелмаган килеш эш башлауны губерна хакимияте хупламаган.
Соцрак меселман никахларын тeркэY ечен дыелган салым акчасы белэн Габдессэламнэн соц мефти булган Габделвахит Селэйманов Мэхкамэи шэргыя бинасын тезеп чыга. Бина тезелгэч тэ, никахны теркэгэн ечен салым дыю дэвам итэ. ДЭYЛЭT тарафыннан ифрат дэрэдэдэ начар финансланган Мэхкамэи шэргыя ечен бу суммалар бик файдалы булып, TYбэн хезмэт хакы алган казыйларга, канцелярия хезмэткэрлэренэ естэмэ TYЛЭY, башка худалык hэм канцелярия кирэк-яракларына тотыла. Шулай итеп, Габдессэлам мефти Мэхкамэи Шэргыянец бюджеттан тыш табыш алу системасына нигез сала.
Мефти беренчелэрдэн булып к^ренекле руханиларны хек^мэт тарафыннан бYЛэклэY тэртибе кeртYгэ ирешэ. Бу вакыйга руханилар корпорациясе вэкиллэре тарафыннан да, меселманнар ягыннан да империядэ ислам диненэ хермэт булуын раслаучы факт буларак уцай бэялэнэ27.
Меселманнарга карата сэясэтнец к^ренекле вакыйгаларыннан берсе дип, 1826 елны мэхэллэ руханиларын сайлау тэртибен рэсмилэштeрYнe эйтергэ кирэктер. Мэхэллэдэге ир-атларныц 2/3 елеше дирле хакимият вэкиле катнашында оештырыл-ган дыелышта мулла яки меэзин сайлау турында дэмэгать карары тезилэр, аларга, шулай ук, булачак мэхэллэ руханиларыныц ДЭYЛЭTKЭ TYЛэргэ тиешле салымнарын YЗ еслэренэ алу хокукы бирелэ. Эш шунда ки, Россиядэ естенлекле катлам вэкиле булып православие руханилары саналган. Мулла булгач та, аныц ДЭYЛЭT алдындагы крестьян салымы hэм башка бурычлары сакланган.
1826 Ьэм 1836 елларда Николай I кул куйган указлар нигезендэ муллаларга шэригать буенча мирас Ьэм милек бYЛY хокукы расланган. 1830 елны муллалар карамагына балаларныц эти-энилэренэ буйсынмау очракларын тикшeрY Ьэм аларны вэгазьлэY хокукы да бирелгэн.
Николай I идарэ иткэн елларда (1825-1855) дэYЛэт кайбер ислам традициялэре империя тэртиплэренэ яраклаштырыла башлый. 1830 елны игълан ителгэн, Yлгэн кешене еч кен узгач кына дирлэY турындагы указ руханиларныц ачуларын чыгара. 1833 елны Оренбург губернасыныц 677 меселман рухание, имза салып, императорга элекке тэртипне кире кайтаруны сорыйлар. Лэкин аларныц тэкъдиме кире кагыла. 1830 елны, шулай ук унификация максатында hэм Россия халкыныц теп елешенец урта континенталь табигать шартларында яшэвен исэпкэ алып, Николай
I православие динендэ булган халыкларга кэлэшлэрнец кияYгз чыгу яшен 16, ейлэнучелэрнец - 18 яшь итеп билгели. 1835 елны бу яца кагыйдэгэ меселманнар да буйсындырыла. 9 шэригать буенча егетлзр 15, кызлар 9 яшьтзн тормыш кора алганнар28. Шуца KYрз Мзхкамзи шэргыя Y3 эшчзнлеген шэригать кануннарын дэулэт рехсэт иткэн кадэр кулэмдэ кулланып hэм, алардан тыш, дэулэт кануннарына нигезлэнеп кора.
1830 елларда Оренбург губернасы термэлэрендэ меселман тоткыннар-ны вэгазьлэY Ьэм аларныц дини ихтыяжларын канэгатьлэндерY ечен жэмэгать тэртибендэ муллалар билгелэп куела башлый. Аларныц кубесе якын-тирэ авыллардан булып, билгеле бер кеннэрдэ термэгэ килеп, тоткыннар белэн аралашырга, догалар укып, авыр язмышларын жицелэйтергэ тиеш була29.
1826 елны мефтигэ йорт сатып алу ечен казнадан 4 000 сум бYлеп бирелэ. 1836 елны Мэхкамэи шэргыянец яца штаты теркэлэ. Мефтинец еллык хезмэт хакы кэгазь акча белэн 1 250 сумга арта, кемеш акча белэн еллык хезмэт хакы 1 572 кемеш сум Ьэм 12 тиен тэшкил итэ башлый. Мефтинец хезмэт хакы тебэк хакимияте вэкиленеке (губернатор яки епископ) белэн тигезлэшэ дияргэ мемкин30.
Мефтинец кул астында еч казый, сэркатип (чиновниклар ечен тезелгэн Ранглар табеле буенча XII класс, еллык хезмэт хакы 280 кемеш сум), тэржемэче (XII класс, 168 кемеш сум), канцеляриядэ билгеле бер теркем мэсьэлэлэр буенча килгэн хатларны кабул итуне Ьэм жавап бируне кузэтуче Ьэм оештыручы ике естэл житэкчесе (XII класс, 168 кемеш сум), архивариус вазифасын да башкаручы журналист (XIV класс, 168 кемеш сум), шулай ук дурт канцелярие хезмэткэре була. Кирэкле кэгазьлэрне естэмэ кучереп язучылар яллау, хужалык hэм канцелярия чыгымнары ечен елына 1 121,65 сум кемеш сум булеп бирелэ. Иц меhиме: 1836 елны казыйныц еллык хезмэт хакы элекке 120 сумнан - 284 кемеш сум 28 тиенгэ кадэр арта. Югары хезмэт хакы гыйлемлерэк муллаларны казыйлыкка жэлеп иту мемкинлек бирэ.
Мэхкамэи шэргыя административ институт буларак оренбург губернаторына, дини институт буларак эчке эшлэр министрына буйсына. Мехэммэтжан мефтидэн аермалы буларак, Габдессэлам тебэк хакимияте естеннэн шикаятьлэр язмый. Шулай да, тебэк чиновниклары кузэтуеннэн котылу ечен 1838 елны Мэхкамэи шэргыянец хокукларын губерна идарэсе белэн тигезлэу хакында мерэжэгать итэ, лэкин аныц фикере исэпкэ алынмый31.
Мэгърифэтче мефти фэтвалары
Габдессэламнец иц яраткан шегыльлэренец берсе китап жыю була. Шэхси китапханэсендэ 1832 елны 77 китап булып, кайбер китапларыныц 30 hэм артыграк томлы булуы хакында хэбэрлэр бар. 1840 елны аныц китапханэсендэ язма байлыкны казыйлар ассигнациялэр белэн 4,5 мец сум дип исэплэгэннэр. Шулай да Фэхретдин мефти китапларны укуга караганда ^брэк аларны жыю белэн мавыккан дигэн кузэту ясый. Шул ук вакытта аныц ун китабыныц вакыф буларак Мэхкамэи шэргыядэ сакланганын искэртэ32.
Китап жыюдан тыш, мефти астрономия белэн дэ кызыксынган, узе яшэгэн йорт чормасында мэйданчык ясап, кук йезен кузэту ечен якынайта торган кузэту торбасы урнаштырган33.
Мефти шулай ук ижат белэн дэ шегыльлэнергэ вакыт тапкан. 1835 елны язган бер хатында «Мехите борhани» (Тирэ-як мохит шаhитлары) исемле узе ечен дэ, балалары ечен файдалы булачак хезмэтенец бишенче булеген яза башлавын хэбэр
итэ. Исеменнэн китапны деньяви темага багышланган эсэр дип ышанычлы фараз-ларга була34.
Р. Фэхретдин, мефти хэзрэтнец фэтвалары белэн танышкач, «калэме килешле, язуы дерес, фэкать гарэп телендэ гыйбарэлэре илэ язганнары яман сурэттэ ялгыш», дип ассызыклый35.
Габдессэламнец YЗ инициативасы белэн чыгарган фэтвалары аныц мэгърифэтче рухлы шэхес икэнен раслап тора. УЛ максатчан рэвештэ медицина буенча китаплар дыя, бу фэн белэн ныклап шегыльлэнэ, э 1830 елны Россиянец куп генэ тебэклэрендэ холера авыруы таралгач, узе башлап шул елны муллаларга фэтва белэн мерэдэгать итэ, аларны дин кардэшлэрен йортларына табибларны кертергэ, табибларга куренергэ кирэклеге турында вэгазьлэргэ енди. Бу хезмэте ечен Николай I мефтине Андреев лентасында бриллиант белэн бизэлгэн алтын медаль белэн булэкли. Габдессэлам шул ук елны Оренбург губерна идарэсе тезегэн чэчэк авыруына каршы керэш кагыйдэлэрен дэ татарчага тэрдемэ итеп мэхэллэлэргэ тарата36. Шул рэвешле, йогыш-лы авыруларга каршы керэшкэ уз елешен кертэ, муллаларны да шушы бик ме^м, дэмгыять кирэкле эшкэ дэлеп итэ.
Яца патша тэхеткэ утыргач, 1826 елны Габдессэлам муллаларга император галидэнаблэре хермэтенэ мэчетлэрдэ укырга яца хетбэ язып тарата. Рэхмэт йезеннэн император Габдессэлам мефтине кеш тиресеннэн тегелгэн тун белэн булэкли.
Меселманнарныц тормышында бик куп яцалыклар, патша указы яки оренбург генерал-губернаторы фэрманы белэн янэшэ, мефти фэтвасын халыкка таратып тормышка ашырыла. 9йтик, 1831 елны башкортлар арасында йогышлы авырулар таралу сэбэпле, катоннардан 10-15 яшусмерне Казанга, гимназиягэ, университетныц медицина факультетына укырга дибэру турында оренбург генерал-губернаторы П. П. Сухтелен боерыгы чыга. Бу хакта мефти дэ уз фэрманын тарата. 9мма Верхнеуральск, Троицкий, Чилэбе тебэклэре меселманнары Ьэм муллалары, бу адым укырга дибэргэн яшусмерлэрне кечлэп чукындыруга китерэчэк дип, узлэренец тебэк ахуннарына хатлар юллыйлар, Чилэбе тебэге руханилары турыдан-туры бу хакта императорга хат белэн мерэдэгать итэлэр. Моца давап итеп, Габдессэлам 1834 елныц июлендэ медицина - изге hэм шэригать тарафыннан рехсэт ителгэн гыйлем дип, кайбер коткы таратучыларга карата кисэту, кайберлэрен вазифаларын-нан азат иту турында фэтва юллый37. Бу текстны М. Гайнетдин «деньяви белемнэр ейрэнугэ кучунец зарурлыгын, аятлэр Ьэм хэдислэр белэн нигезлэп фэлсэфи югары-лыкта, башка кабатланмаган дыйнаклыкта, камиллектэ Ьэм тегэллектэ" язылган фэтва дип бэяли38.
1833 ел мехэррэм аеныц унынчы кенендэ кул куелган фэтвасыныц нигезендэ Корьэн сузлэре белэн расланган хакимияткэ буйсыну, патша указларын берсузсез утэу, салымнарны вакытында тулэу фикере ярылып ята. Муллаларга домга hэм гает кеннэрендэ патша, аныц гаилэсе hэм варислары исэнлегенэ хетбэ укырга, халыкны фэкать Аллаха, шаригатькэ каршы килми торган гамэллэр кылырга, генаЬларга батмаска, начар сузлэр сейлэмэскэ, башкаларга нахакка гаеп ташламаска енди39.
Кайбер фэтвалар хакимият мерэдэгатьлэренэ давап итеп языла. 9йтик, 1833 елда армиядэн калу ечен татарлар арасында тэн эгъзаларын бозу киц таралганы хакында хэбэр алгач, мефти тэн эгъзаларын бозу олы гена^ э патша фэрманнарын утэу мэслихэт дип фэтва язып тарата40.
1834 елны Оренбург губернаторы, меселманнарныц Бэлэбэй еязе муллаларыныц халыкка «буген ашарыгызга булса, иртэгесе ечен кайгырмагыз» дигэн вэгазьлэрен тыцлап, язгы чэчуне вакытында чэчмилэр, денья кетмилэр,
тормышларын ялкаулыкта Ьэм бэйрэмдэ уздыралар, шуца курэ курше чуваш, марий-ларга караганда матди яктан начар яшилэр дип, мефтигэ хат юллый. Габдессэламгэ муллалар халыкны хэерчелектэн котылу ечен хезмэт сеяргэ ейрэтэ алмаслармы икэн дип мерэжэгать итэ. Шуца жавап йезеннэн, 1834 елныц маенда язылган фэтвасында мефти руханиларны hэр жомгада меселманнарны hенэрлэр узлэштерергэ чакырып вэгазьлэргэ боера. Биш вакыт намазларны вакытында укып, уз кенецне куру ечен хэлэл кеч белэн ризык табу - Ьэрбер меселманныц дини бурычы дигэн фикер уздыра. Муллаларга исэ бэйрэмчэ тормышныц зыяны, игенне вакытында чэчеп, вакытында жыеп алу кирэклеге хакында, начар уйлардан hэм гамэллэрдэн саклану турында, шулай ук бугенге эшне иртэгэгэ калдырмый яшэргэ ейрэну, калдырган очракта бэлагэ тарасын эйтеп вэгазьлэргэ кушыла41.
Халык тормышын мэждеслэр корып, исерткеч эчемлеклэрдэн авыз итеп уздыруы, шул сэбэпле хакимияткэ буйсынмый башлау куркынычы булу хакында башкорт кантоны есаулы Бикмэтовтан хэбэр алгач, мефти исерткеч эчемлеклэрнец меселманнарга хэрэм икэнлеге хакында фэтва тарата.
Гаилэ хэле
Габдессэламнец беренче хатыны туган авылы Габрахманнан ике чакрым ераклык-та урнашкан Тайсуган авылыныц мэшhYр галиме Габдерахман бине Туймехэммэт кызы Мэрфуга була, Уфага KYченгэч, иреннэн алда деньялыктан китэ. Мефти Yлгэндэ исэ аныц хатыны Фэхрибану Рэхмэтулла кызы була.
Р. Фэхретдин аналарын курсэтмичэ генэ Габдессэламнец еч улы Ьэм дурт кызы исемнэрен атый, аныц ике улы турында шактый тулы мэгълумат бирэ. Олы улы Габдерэуф этисе эшлэгэн Оренбургныц беренче таш мэчетендэ имам була, Бохарага барып укымаса да, узлегеннэн фарсы телен яхшы узлэштерэ. 1825 елда Оренбургта ачылган Неплюев хэрби училищесы 1844 елны Оренбург Чик буе комиссиясе карамагыннан Хэрби министрлыкка бирелэ. Габдерэуф ахун биредэ Азия булегендэ укучы меселманнарга (казах солтаннары балаларын, башкорт-мещеряк гаскэреннэн килгэннэргэ) елга 500 сум хезмэте хакы бэрабэренэ ислам нигезлэрен укыта. 1843 елда ахунлыкны калдыргач та, шушы уку йортында 1860 елларга кадэр мегаллимлек итуен туктатмый. 1881 елда вафат була. Аныц Хэбибулла исемле улы да шул Александр I тезеткэн жэмигъ мэчеттэ хатиб булып хезмэт итеп денья куя.
9хмэди исемле улы 1834 елда Уфаныц мулласыз торган таш мэчетенэ имам hэм елкэн ахун итеп раслана. Вазифасын калдырып, беркадэр вакыт Бохарада Кугелташ мэдрэсэсендэ белем ести. Этисе улгэн елны кайтып, кабат имамлык вазифасына керешэ. 1843 елны ахунлыктан азат ителэ. Аннары Уфадан китеп, Мечтэй авылында жизнэсе хозурында яши hэм шунда вафат була42. Эхмэдинец ике улы кала: Мэ^и Эстэрлетамак шэhэрендэ яши hэм 1878 елны вафат була. Хэйдэр исемлесе турында Р. Фэхретдин мэгълумат тапмый. Хатларында балаларына белем биру турында борчылу чагыла, алар турында кайгыртып, уллары Габдерэуфкэ hэм Гыйниятуллага хекумэттэн тархан исеме алып бирэ. Хатларында балаларына белем биру турында борчылу чагыла, алар турында кайгыртып, уллары Габдерэуфкэ hэм Гыйниятуллага хекумэттэн тархан исеме алып бирэ.
Хатларыннан куренгэнчэ, Габдессэлам Габдерэхимов зиннэтле тормыш тараф-дары булган, бигрэк кеше арасына чыкканда кыйммэтле тукымалардан тегелгэн киемнэр киеп, Уфа шэЬэре турэлэренэ ким булмыйча ечэр ат жигелгэн заманча, рессорлы зэвык белэн эшлэнгэн тарантас-арбаларда жидертергэ яраткан43, шул рэвешле мефти статусыныц югарылыгын жэмэгатьчелеккэ тэкъдир иткэн.
Мефти 1840 елныц 30 гыйнварында вафат була, Уфа шэЬэренец меселман зиратында дирлэнэ. Р. Фахретдин ХХ гасыр башында аныц каберен зыярат иткэндэ, мефтинец hэм янэшэдэге хатыны Мэрфуга Габдерахман кызыныц кабер ташлары ватылып, язулары юкка чыккан, лэкин каберлеклэр агач чардуган белэн уратып алынган булуын KYрэ. Р. Фэхретдин, керсенеп, «Мефти хэзрэтнец кабере беркадэр
еллардан соц тэмам онытылып бетэргэ мемкин», дип язып куйган44.
* * *
Габдессэлам мефти чорында ислам институтлары хокукларын билгелэY буенча ^п кенэ кануннар кабул ителэ. Алар мефти тэкъдиме белэн TYгел, империя хакими-яте кануннарын кодификациялэY, уставлар тезY курсы кысаларында алып барыла.
М. Гайнетдин бик хаклы рэвештэ Габдессэлам Габдерэхимовныц мефти була-рак эшчэнлеген ике сызыкта карап була дип яза: 1) патшага административ хезмэт сызыгы; 2) халыкка хезмэт сызыгы45. Мефти, мулла-меселман даирэсеннэн чыкканга, эхлаклы, нык иманлы, киц ^целле булган, меселманнар турында кайгырткан.
Ш. Мэрдани аныц турында «Габдессэлам мефти тэкэллефле, ачык йезле иде», дип язып калдыра46. Ул руханилар белэн дэ, татар сэYДЭгэрлэре белэн дэ яхшы менэсэбэтлэр урнаштыра. Мэгрифэтче мефти Мэхкамэи шэргыянец руханилары hэм халык арасында дэрэдэсе Yссен ечен зур хезмэт куя.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. БайбулатоваЛ. Ф. История Оренбургского магометанского духовного собрания в личной и делопроизводственной переписке муфтиев (по своду «Асар» Р. Фахретдина) // Из истории и культуры народов Среднего Поволжья. - 2013. - № 3. - С. 45.
2. Мэрщани Ш. Местафадел-эхбар фи ахвали Казан вэ Болгар (Казан Ьэм Болгар хэллэре турында файдаланылган хэбэрлэр). - Казан: Татар. кит. нэшр., 1989. - Б. 209-217.
3. Юзеев А. «Мустафад аль-ахбар» как источник изучения первых мусульманских лидеров России // Марджани о татарской элите (1789-1889) / Пер. со старотат. и примеч. А. Н. Юзеева и И. Ф. Гимадеева. - М.: Изд. дом. Марджани, 2009. - С. 38-39.
4. В память столетия Оренбургского магометанского духовного собрания, учрежденного в городе Уфе. - Уфа: Типография губернского правления, 1891. - 54 с.
5. Фэхреддин Ризаэддин. Асар / Тез.: Р. Мэрданов, Р. Мицнуллин. Русча текст: С. Рахимов. Фэнни мехэррир М. Усманов. - Казан: «Рухият» нэшрияты, 2006. - 1 т. - Б. 154-162.
6. Байбулатова Л. Ф. Оренбургские муфтии и их деятельность в «Асаре» Ризаэтдина Фахретдина // История татар с древнейших времен. В 7 т. Т. VI. - Казань, 2013. - С. 10061014.
7. Габдессэлам мефти. Хэтер дэфтэре. Тэрдемэи Габдессэлам мефти. Сэфэрнамэи шэЬзадэ Александр / Тез., иске татар теленнэн KYчерYче Ьэм суз башы язучы М. Гайнетдин. - Казан: «Иман» нэшрияты, 2002.
8. [Фэхретдин Ризаэтдин]. Габдессэлам мефтинец «Хэтер дэфтэре»нэ Ризаэтдин Фэхретдиннец мекэддимэсе // Габдессэлам мефти. Хэтер дэфтэре. Тэрдемэи Габдессэлам мефти. Сэфэрнамэи шэЬзадэ Александр / Тез., иске татар теленнэн кучеруче Ьэм суз башы язучы М. Гайнетдин. - Казан: «Иман» нэшрияты, 2002. - 62 б.
9. Азаматов Д. Д. Оренбургское магометанское духовное собрание в конце Х^Ш-Х1Х вв. -Уфа: изд-во «Гилем», 1996. - 194 с.
10. Байбулатова Л. Ф. История Оренбургского магометанского... - С. 42-54.
11. Денисов Д. Д. Габдерахимов Габдессалям // Ислам на Урале. Энциклопедический словарь / Коллект. автор. сост. и отв. редактор Д. З. Хайретдинов. - М., Н. Новгород: Медина, 2009. - С. 80-81.
12. Хабутдинов А. Ю. Российские муфтии: от екатеринских орлов до ядерной эпохи (1788-1950). - Н. Новгород: Изд-во НИМ "Махинур", 2006. - 60 с.
13. Сибгатуллина А. Т. Человек на минбаре. Образ мусульманского лидера в татарской и турецкой литературах (конец ХГХ - первая треть ХХ в.). - М.: ООО «Садра», 2018. -280 с.
14. Азаматов Д. Д. Оренбургское магометанское духовное собрание... - С. 50-51.
15. Габдессэлам мефти. Хэтер дэфтэре. Тэрдемэи Габдессэлам мефти. Сэфэрнамэи шэЬзадэ Александр / Тез., иске татар теленнэн кучеруче Ьэм суз башы язучы Мэсгут Гайнетдин. -Казан: «Иман» нэшрияты, 2002. - Б. 24.
16. [Фэхретдин Ризаэтдин]. Габдессэлам мефтинец «Хэтер дэфтэре»нэ Ризаэтдин Фэхретдиннец мекэддимэсе // Габдессэлам мефти. Хэтер дэфтэре. Тэрдемэи Габдессэлам мефти. Сэфэрнамэи шэЬзадэ Александр / Тез., иске татар теленнэн кучеруче Ьэм суз башы язучы М. Гайнетдин. - Казан: «Иман» нэшрияты, 2002. - 61 б.
17. Фэхреддин Ризаэддин. Асар... - Б. 155.
18. Азаматов Д. Д. Оренбургское магометанское духовное собрание... - С. 51.
19. Габдессэлам мефти. Хэтер дэфтэре... - Б. 53-54.
20. Азаматов Д. Д. Оренбургское магометанское духовное собрание... - С. 48.
21. Фэхреддин Ризаэддин. Асар... - Б. 158.
22. История Казани в документах и материалах. XIX век / Авт.-сост. И. К. Загидуллин, Н. С. Хамитбаева, Л. М. Свердлова, Л. Ф. Байбулатова, Х. З. Багаутдинова, науч. ред. И. К. Загидуллин, отв. ред. Н. С. Хамитбаева. - Казань: Татар. кн. изд-во, 2005. - С. 544.
23. Кореева Н. А. Торговая деятельность купцов Казанской губернии в Казахской степи во второй четверти XIX в. // Казанская наука. - 2011. - № 11. - С. 24.
24. Хабутдинов А. Ю. Российские муфтии: от екатеринских орлов до ядерной эпохи (1788-1950). - Н. Новгород, 2006. - С. 16.
25. Байбулатова А. Ф. Оренбургские муфтии... - С. 1011.
26. Загидуллин И. К. Исламские институты в Российской империи: Мечети в европейской части России и Сибири. - Казань: Татар. кн. изд-во, 2007. - С. 143.
27. Байбулатова А. Ф. Оренбургские муфтии... - С. 1010.
28. Ногманов А. И. Татары Среднего Поволжья и Приуралья в период правления Николая I // История татар с древнейших времен. В 7 т.: Т. 6. - Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2013. - С. 465-473.
29. Байбулатова А. Ф. Оренбургские муфтии... - С. 1005-1006.
30. Азаматов Д. Д. Оренбургское магометанское духовное собрание... - С. 33-34.
31. Смоларц Е. Ю. Церковь для мусульман? Оренбургское магометанское духовное собрание в качестве зоны социального взаимодействия имперских и мусульманских акторов в первой половине XIX века // Исторические судьбы народов Поволжья и Приуралья. Сб. статей. - Вып. 5. - Казань, 2015. - С. 418.
32. Фэхреддин Ризаэддин. Асар... - Б. 162.
33. Азаматов Д. Д. Оренбургское магометанское духовное собрание... - С. 53.
34. Байбулатова А. Ф. История Оренбургского магометанского духовного собрания... -С. 49.
35. Фэхреддин Ризаэддин. Асар... - 162 б.
36. Байбулатова А. Ф. Оренбургские муфтии... - С. 1008-1009.
37. Там же. - С. 1004-1005.
38. Гайнетдин М. Мефти-реформатор // Габдессэлам мефти. Хэтер дэфтэре. Мэрдемэи Габдессэлам мефти. Сэфэрнамэи шэЬзадэ Александр. - Казан, 2002. - 11 б.
39. Байбулатова Л. Ф. Оренбургские муфтии... - С. 1003-1004.
40. Там же. - С. 1004.
41. Там же. - С. 1005.
42. Фэхреддин Ризаэддин. Асар... - Б. 157.
43. Байбулатова Л. Ф. История Оренбургского магометанского духовного собрания... -С. 48-49.
44. Фэхреддин Ризаэддин. Асар... - Б. 154.
45. Гайнетдин М. Мефти-реформатор... - Б. 6.
46. Фэхреддин Ризаэддин. Асар... - Б. 158.
Эдэбият исемлеге
Азаматов Д. Д. Оренбургское магометанское духовное собрание в конце Х^Ш-Х1Х вв. -Уфа: изд-во «Гилем», 1996. - 194 с.
Байбулатова Л. Ф. История Оренбургского магометанского духовного собрания в личной и делопроизводственной переписке муфтиев (по своду «Асар» Р. Фахретдина) // Из истории и культуры народов Среднего Поволжья. - 2013. - № 3. - С. 45.
Байбулатова Л. Ф. Оренбургские муфтии и их деятельность в «Асаре» Ризаэтдина Фахретдина // История татар с древнейших времен. В 7 т. Т. VI. - Казань, 2013. - С. 10061014.
В память столетия Оренбургского магометанского духовного собрания, учрежденного в городе Уфе. - Уфа: Типография губернского правления, 1891. - 54 с.
Гайнетдин М. Мефти-реформатор // Габдессэлам мефти. Хэтер дэфтэре. Мэрдемэи Габдессэлам мефти. Сэфэрнамэи шаЬзадэ Александр. - Казан, «Иман» нэшрияте, 2002. -3-17 б.
Денисов Д. Д. Габдерахимов Габдессалям // Ислам на Урале. Энциклопедический словарь / Коллект. автор. сост. и отв. редактор Д. З. Хайретдинов. - М., Н. Новгород: Медина, 2009. - С. 80-81.
Загидуллин И. К. Исламские институты в Российской империи: Мечети в европейской части России и Сибири. - Казань: Татар. кн. изд-во, 2007. - 416 с.
Кореева Н. А. Торговая деятельность купцов Казанской губернии в Казахской степи во второй четверти XIX в. // Казанская наука. - 2011. - № 11. - С. 23-25.
Мэрщани Ш. Местафадел-эхбар фи ахвали Казан вэ Болгар (Казан Ьэм Болгар хэллэре турында файдаланылган хэбэрлэр). - Казан: Татар. кит. нэшр., 1989. - 223 б.
Ногманов А. И. Татары Среднего Поволжья и Приуралья в период правления Николая I // История татар с древнейших времен. В 7 т.: Т. 6. - Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2013. - С. 465-473.
Сибгатуллина А. Т. Человек на минбаре. Образ мусульманского лидера в татарской и турецкой литературах (конец ХГХ - первая треть ХХ в.). - М.: ООО «Садра», 2018. -280 с.
Смоларц Е. Ю. Церковь для мусульман? Оренбургское магометанское духовное собрание в качестве зоны социального взаимодействия имперских и мусульманских акторов в первой половине XIX века // Исторические судьбы народов Поволжья и Приуралья. Сб. статей. - Вып. 5. - Казань, 2015. - С. 418.
Фэхреддин Ризаэддин. Асар / Тез.: Р. Мэрданов, Р. Мицнуллин. Русча текст: С. Рахимов. Фэнни мехэррир М. Усманов. - Казан: «Рухият» нэшрияты, 2006. - 1 т. - 360 б.
Хабутдинов А. Ю. Российские муфтии: от екатеринских орлов до ядерной эпохи (1788-1950). - Н. Новгород, 2006. - 60 с.
Юзеев А. «Мустафад аль-ахбар» как источник изучения первых мусульманских лидеров России // Марджани о татарской элите (1789-1889) / Пер. со старотат. и примеч. А. Н. Юзеева и И. Ф. Гимадеева. - М.: Изд. дом. Марджани, 2009. - С. 38-39.
References
Azamatov D. D. Orenburgskoe magometanskoe duhovnoe sobranie v kontseXVIII-XIXvv. [The Orenburg Muslim Spiritual Assembly at the end of the 18th-19th century]. Ufa, izd-vo "Gilem" publ., 1996, 194 p.
Baybulatova L. F. Istoriya Orenburgskogo magometanskogo duhovnogo sobraniya v lichnoy i deloproizvodstvennoyperepiske muftiev (po svodu Asar"R. Fahretdina) [History of the Orenburg Muslim Spiritual Assembly in the personal and business correspondence of muftis (according to the "Asar" by R. Fakhretdin)]. IN: Iz istorii i kultury narodov Srednego Povolzhya [Excerpts on the history and culture of the peoples of the Middle Volga region ], 2013, no. 3, pp. 42-54.
Baybulatova L. F. Orenburgskie muftii i ih deyatelnost v Asare" Rizaetdina Fahretdina [Orenburg muftis and their activities in the "Asar" of Rizaetdin Fakhretdin]. IN: Istoriya tatars drevneyshih vremen. V71. T. VI. [History of Tatars from the earliest times. In 7 volumes]. Kazan, Institut istorii im. Sh. Mardzhani AN RT publ., 2013, рр. 992-1031.
Vpamyat stoletiya Orenburgskogo magometanskogo duhovnogo sobraniya, uchrezhdennogo v gorode Ufe [In memory of the centenary of the Orenburg Muslim Spiritual Assembly established in the city of Ufa]. Ufa, Tipografiya gubernskogo pravleniya publ., 1891, 54 p.
Denisov D. D. Gabderahimov Gabdessalyam [Gabderakhimov Gabdessalyam]. IN: Islam na Urale. Entsiklopedicheskiy slovar. Kollekt. avtor. sost. i otv. redaktor D. Z. Hayretdinov [Comp. author, Khayretdinov D. Z. (comp., ed.). Islam in the Urals. Encyclopedic Dictionary]. Moscow, N. Novgorod, Medina publ., 2009, рр. 80-81.
Gaynetdin M. Mufti-reformator [Reformer Mufti]. IN: Gabdessаlam mуfti. Hter dеftеre. Tеrgemai Gabdessalam myfti. Safarnamai shahzade Aleksandr [Mufti Gabdessalyam. Notebook of memories. Biography of Mufti Gandessalyam. The journey of Prince Alexander]. Kazan, "Iman" publ., 2002, рр. 3-17.
Zagidullin I. K. Islamskie instituty v Rossiyskoy imperii: Mecheti v evropeyskoy chasti Rossii i Sibiri [Islamic Institutions in the Russian Empire: Mosques in the European part of Russia and Siberia]. Kazan, Tatar. kn. izd-vo publ., 2007, 416 p.
Koreeva N. A. Torgovaya deyatelnost kuptsov Kazanskoy gubernii v Kazahskoy stepi vo vtoroy chetverti XIX v. [Trading activity of merchants of Kazan province in the Kazakh steppe in the second quarter of the 19th century]. IN: Kazanskaya nauka [Kazan science], 2011, no. 11, pp. 23-25.
Mardzhani Sh. Mustafadel-ahbar fi ahvali Kazan vaBolgar (Kazan hem Bolgar hellere turynda fajdalanylgan heberler) [Useful information about events in Kazan and Bolgar]. Kazan, Tatar. kit. neshr. publ., 1989, 223 p.
Nogmanov A. I. Tatary Srednego Povolzhya i Priuralya v period pravleniya Nikolaya I [Tatars of the Middle Volga region and the Urals during the reign of Nicholas I]. IN: Istoriya tatar s drevneyshih vremen V71.: T. 6. [History of Tatars from the earliest times. In 7 volumes: Volume 6]. Kazan, Institut istorii im. Sh. Mardzhani AN RT publ., 2013, рр. 465-473.
Sibgatullina А. T. Chelovek na minbare. Obraz musulmanskogo lidera v tatarskoy i turetskoy literaturah (konets XIX - pervaya tret XX v.) [A man on a minbar. The image of a Muslim leader in Tatar and Turkish literature (late 19th - first third of the 20th century)]. Moscow, OOO "Sadra" publ., 2018, 280 p.
Smolarts E. Yu. Tserkov dlya musulman? Orenburgskoe magometanskoe duhovnoe sobranie v kachestve zony sotsialnogo vzaimodeystviya imperskih i musulmanskih aktorov v pervoy polovine XIX veka [Church for Muslims? The Orenburg Islam Spiritual Assembly as an area of social interaction between imperial and Muslim actors in the first half of the 19th century]. IN: Istoricheskie sudby narodovPovolzhya iPriuralya. Sb. Statey. Vyp. 5. [Historical fates of the peoples of the Volga and Ural regions. Collection of articles. Issue 5]. Kazan, 2015, pp. 413-425.
Fakhreddin Rizaeddin. Asar. Toz.: R. Mardanov, R. Minnullin. Ruscha tekst: S. Rahimov. Fanni myharrirM. Usmanov [Mardanov R., Minnullin R. (comp.), Rakhimov S. (Russian text), M. Usmanov (Scientific ed.). Asar]. Kazan, "Ruhiyat" publ., 2006, 360 p.
Khabutdinov A. Yu. Rossiyskie muftii: ot ekaterinskih orlov do yadernoy epohi (1788-1950) [Russian muftis: from Catherine's eagles to the nuclear era (1788-1950)]. N. Novgorod, 2006, 60 р.
Yuzeev А. "Mustafad al-ahbar" kak istochnik izucheniya pervyh musulmanskih liderov Rossii ["Mustafad al-akbar" as a source of study of the first Muslim leaders of Russia]. IN: Mardzhani o tatarskoy elite (1789-1889). Per. so starotat. i primech. А. N. Yuzeeva i I. F. Gimadeeva [Yuzeev A. N., Gimadeev I. F. (transl. from Old Tatar, com.) Mardzhani about the Tatar elite (17891889)]. Moscow, Izd. dom. Mardzhani publ., 2009, pp. 36-42.
Фото автор тарафыннан бирелде.
The photo is submitted by the author of the article.
Сведения об авторе
Загидуллин Ильдус Котдусович, доктор исторических наук, заведующий отделом новой истории Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: zagik63@mail.ru
About the author
IldusK. Zagidullin, Doctor of Historical Sciences, Head of Department of New History, Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: zagik63@mail.ru
В редакцию статья поступила 01.09.2020, опубликована:
ЗаЫдуллин И. К. Мэгърифэтче мефти Габдессэлам Габдерэхимов: 1825-1840 еллар // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2020. - № 4. - C. 90-104.
Submitted on 01.09.2020, published:
Zagidullin I. K. Magrifetche mofti Gabdesselam Gabderekhimov: 1825-1840 yellar [Educator Mufti Gabdessalyam Gabdrakhimov: 1825-1840]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2020, no. 4, pp. 90-104.
