CC BY
13Аннотация
Общественное движение учащейся молодежи в дореволюционной России было многогранным социальным явлением. Стремление шакирдов к реформированию системы национального образования зачастую приводило к обострению противоречий с руководством учебного заведения. В статье дается небольшой экскурс в историю одного из самых известных джадидистских учебных заведений -медресе «Галия», подготовившего блестящую плеяду национальных кадров. Оно было основано осенью 1906 г. при Второй соборной мечети г. Уфы. В 1919 г. медресе преобразовали в мужскую школу второй ступени для башкир и татар. Коллективный уход шакирдов из медресе в 1912/1913 учебном году вызвал довольно широкий общественный резонанс. Автор, основываясь главным образом на материалах татарской газеты «Вакыт» (Время) и воспоминаниях бывших выпускников медресе «Галия», хранящихся в фондах Национального архива Республики Башкортостан, освещает события, связанные с исключением нескольких воспитанников и последовавшим за этим добровольным уходом их товарищей из медресе. Примечательна судьба «забастовщиков»: некоторые шакирды, покинув медресе, с большим желанием трудились на ниве просвещения, стали видными государственными и общественными деятелями, литераторами.
Abstract
The social movement of students in pre-revolutionary Russia was a multi-layered social phenomenon. Shakirds' pursuance of reforming of the national education system often led to the aggravation of contradictions with the management of the institution. The article provides insight into the history ofone of the most famous Jadidist educational institutions - Galiya madrasah, which trained the entire galaxy of national specialists. It was founded in the autumn of 1906 under the Second Cathedral Mosque of Ufa. In 1919, the madrasah was reorganized into a boys' secondary school for Bashkirs and Tatars. The Shakirds' collective dropout of madrasah in the academic year 1912/1913 caused a massive
УДК 37.062
«Мэдрэсэ шэкертлэре бер ж;ан, бер тэн...» («Галия» мэдрэсэсе турында кайбер истэлеклэр)
А. В. Эхтэмова,
Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Ш. Мэрщани исемендзге Тарих институты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
"Madrasah Shakirds are one body and one soul..."
(Reminiscences of Galiya madrasah)
A. V. Akhtyamova,
Sh. Mardzani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
public outcry. The author bases mainly on the materials of the Tatar newspaper "Vakyt" (Time) and the reminiscences of the former graduates of Galiya madrasah which are kept in the fonds of the National Archive of the Republic of Bashkortostan, covers the events related to the expulsion of several students followed by a voluntary dropout of their comrades of the madrasah. The fate of the "strikers" is noteworthy - having left the madrasah, some Shakirds with great desire worked in the field of education and became prominent government and public leaders and writers.
Ключевые слова
Медресе «Галия», движение шакирдов, обучение, Уфа, газета «Вакыт». Keywords
Galiya madrasah, Shakirds' movement, training, Ufa, "Vakyt" newspaper.
«Галия» мэдрэсэсе Уфа шэhэрендэ 1906 елда нигезлэнэ Ьэм аз гына вакыт эчендэ иц мэртэбэле меселман уку йортларыньщ берсе булып таныла. Мэдрэсэгэ нигез салучы - милли мэгариф тарафдары Зыятдин Камали (1873-1942). Биредэ Октябрьгэ кадэрле чорда мэмлэкэтнец терле почмакларыннан дыйналган татарлар, башкортлар, кыргызлар, казахлар, тадиклар, терекмэннэр, Yзбэклэр Ьэм башка миллэт вэкиллэре укый. Тарихи истэлеклэргэ караганда, 1906-1916 еллар аралыгын-да «Галиядэ» барлыгы 950 шэкерт белем ала (шуларныц 726, яисэ 76 % татарлар). Шушы вакыт эчендэ мэдрэсэне тэмамлаган шэкертлэр 28 губернага таралган 148 башлангыч Ьэм 82 решдия (башлангычтан югары) мэктэплэрендэ 17 мец балага белем вэ тэрбия бирэ. Мэдрэсэ шэкертлэренец яше дэ терле: 15 яшьтэн алып 45 кадэр, хэтта елкэнрэклэре дэ була1.
Уку йортына кабул иту имтиханнары 1906 елныц 6-8 октябрендэ уза, э берен-че уку кене 10 октябрьгэ туры килэ. Истэлеклэр ^рсэткэнчэ, «Галиягэ» кабул ителучелэрнец гомуми саны 70 дитэ2. Курэсец, уку елы дэвамында шэкертлэр саны кими: эдэбиятчы А. Г. Кудашев (1912-1981) биргэн мэгълуматларга, шулай ук Фэтхел Корбангалиев3 истэлеклэренэ нигезлэнеп, мэдрэсэдэ беренче уку елында татар Ьэм башкорт халыкларыныц кырыкка якын яшусмерлэре белем алуы турында эйтэ алабыз4. Алар арасында Галимдан ИбраЬимов, Мэдит Гафури кебек калэм осталары.
1906/1907 уку елларында мэдрэсэ эле оешу чорын кичерэ. Уку йортыныц бинасына килгэндэ, аны элекке Зур Уфимский (хэзерге Чернышевский) урамыныц Нижегородка (Нижегородка бистэсе) очына, таулы-чокырлы дирдэ урнашкан Зариф хэзрэт Галикеев мэчете янына салырга булалар (бина сакланмаган). Тезелеш эшлэренэ Суфия бикэ Ж,антурина, Садри Нэзиров, Сабирдан Шамгулов Ьэм башкалар да иганэлек итэ. Бу игелекле эшкэ куп кенэ меселман кардэшлэр, дэртле мэгариф тарафдарлары бик телэп кушыла. Сэлимгэрэй Жднтурин5, мэсэлэн, мэдрэсэ тезелешендэ халык белэн бергэ балта-керэк тотып эшли торган була6.
Фэтхел Корбангалиев «Галия» мэдрэсэсенэ багышланган истэлек-хатирэлэрендэ7 болай дип искэ ала: «Галиянец бу беренче уку елында (1906/1907. - А. Э.) Y3 бинасы юк иде эле. Шуныц ечен укучыларныц KYбрэге Нижгород мэхэлесенец мэчетенэ урынлаштылар. Бу мэчет "Зариф мулла мэчете" дип йертелэ иде. Шэкертлэрнец беразы башлангыч мэктэп ечен салынган кечкенэ генэ иске бинада урнаштылар. Бу биналар Зариф мулла мэчете янында иделэр. Зариф мулла мэчетенец баерак авылларда очрый торган гади мэчетлэрдэн аермасы юк дияргэ мемкин, тик ул ике катлы иде. Аскы каты - таштан, еске каты агачтан ясалган. Ьэр ике каты ечэр булмэле (башмак булмэсе, сеннэт булмэсе Ьэм зур булмэ). Аскы катта михраб (мулла кереп намаз укый торган урын). Ул стенадан алгарак чыгарып
y$anb^ Ни^егородка 6ucm3ce Msxsmsce Msneme. BP MA, P-4767 1 mace., 5 эм, 55 kb3.
A mosque in Nizhny Novgorod sloboda (settlement) of Ufa. The National Archive of the Republic of Bashkortostan, fondR-4767, series 1, file 5, p. 55.
ясалган. Эске катта да михраб бар. Бу ике михраб арасында, мулланыц командасы ишетелер ечен, ачыклык бар. Бу мэчетнец еске каты сыйныф булмэсе булып, аскы каты ятак булмэсе булды. Лэкин сыйныф булмэсендэ парталар яки естэллэр юк иде. Идэнгэ калын итеп яшел постау дэелгэн булгач, артык кыенлыгы сизелми иде»8. Шул рэвешле, иц ЭYBЭл шэкертлэр вакытлыча Зариф хэзрэт мэчетенец аскы катында укый Ьэм яши, кайбер сыйныфлар мэхэллэ мэктэбенец кечкенэ генэ бинасына урнаша.
Яца бина 1907 елныц 18 ноябрендэ тантаналы рэвештэ ачыла. Мэдит Гафури язганча, «мэдлескэ Уфаныц мегътэбэр эЬалисе барчасы дыела»9. Ул, алда эйтелгэнчэ, Зур Уфимский урамында калку урында кызыл кирпечтэн тезелгэн еч катлы мэЬабэт бина. Аныц беренче катында (ярым подвалда) - кухня, ашханэ, чишену Ьэм юыну булмэлэре, келэт, ягуханэ; икенчесендэ - канцелярия Ьэм ятак булмэлэре; еченчесендэ - сыйныф булмэлэре, китапханэ Ьэм мэчет урнашкан була. Мэдрэсэ бинасы керосин лампасы белэн яктыртыла. Лэкин элеге мэдрэсэгэ 1913 елда Петербург округыныц мехтэсибе, куренекле дин галиме Ьэм дэмэгать эшле-клесе Муса Бигиев (1873-1949) килгэч, имеш, ул бинаны электр белэн яктырту ечен кесэсендэ булган 200 сум акчасын бирэ. Бу матди ярдэм бетен мэдрэсэдэ электр челтэрен суздырырга дитэ10.
Язучы Эммегелсем (Гелсем) Мехэммэдованыц (1903-1988) «Яшьлек кеннэре» исемле документаль повестендэ 1907 елда ачылган бу бина тубэндэге юллар белэн искэ алына: «1907 елныц октябрь башларында шэкертлэр "Галиягэ" дыелганда аларны тешлэренэ дэ кермэгэн бер куренеш - таштан салынган еч катлы бина каршылады. Мэдрэсэ искиткеч иде: аныц иц еске еченче катында - сыйныф булмэлэре. Булмэлэрдэ - ялт итеп торган ер-яца кара парталар, язар ечен зур кара такта элеп куелган, тэрэзэлэре зур, яп-якты... дэрескэ керу-чыгу кыцгырау белэн.
«Галия» мэдрэсэсе бинасы. Уфа шэh. БР МА, Р-4767 ф., 1 тасв., 23 эш, 3 кгз.
The building of Galiya madrasah. Ufa. The National Archive of the Republic of Bashkortostan,
fondR-4767, series 1, file 23, p. 3.
Урта катта ятак бYлмэлэре. Монда ике катлы караватлар. Караватларда матрас, мендэр, юрган. Иске мэдрэсэлэрдэ башка баш, аякка аяк куеп идэндэ тезелешеп ятарга ^неккэн шэкертлэргэ караватларныц ике катлы булуы да сзер ^ренмэде, киресенчз, мздзни бер комфорт булып тоелды.
Аскы катта ашханз, кухня hэм башка хуж;алык булмэлэре. Бу катта шулай ук аш пешеруче, аныц ярдэмчелэре Ьэм башка эшчелэрнец фатирлары. Тик быел ашау бушлай TYгел икэн. Шулай да шэкертлэрнец купчелеге мэдрэсэ ашханэсендэ ашарга булды, ченки ашларны монда бик яхшы, тэмле итеп пешерэлэр, хаклары да укучыларньщ хэле дитэрлек арзан иде. Шэкертлэрнец саны да быел былтыр-гы белэн бетенлэй чагыштыра торган TYгел: еч йездэн артык! Кай яклардан гына килмэгэннэр !..»п.
Уку вакыты алты ел тэшкил итэ. ЭYвэл мэдрэсэдэ шэкертлэрнец бер елеше еч еллык хэзерлек курсы утэ. Решдия мэктэбен тэмамлаган Ьэм кабул иту имтиханнарын уцышлы тапшырган затлар уку йортыныц соцгы еч елы дэвамында теп курста гына укый12. Мэдрэсэгэ укырга керергэ телэученец кулында эувэлге укыган уку йортыннан алган таныклыктан тыш, «паспорт илэ йогышлы авырулардан паклыгына табип-тан шаЬэдэтнамэсе» булу шарт. Алар кайсы фэннэрдэн имтихан биргэннэр соц? «Тормыш» газетасы мехэррияте сарыф гарэби (гарэп теле морфологиясе), нэху гарэби мекэммэл (гарэп теленец грамматик (тулы) синтаксисы), кыйраэт гарэбия (гарэпчэ уку), кыйраэт теркия (теркичэ уку), имля (диктант) вэ инша (изложение, сочинение) терки (ягъни татар) теленнэн, тарихе энбия (пэйгамбэрлэр тари-хы), ислам жэгърафиясе, хисап Ьэм фикъЬы буенча имтиханнар мэж^ри булуын искэртэ13.
Мэдрэсэдэ укулар сэгать сигездэн уникегэ кадэр hэм икедэн кичке дурткэ кадэр иллешэр минут дэвам итэ. Уку елына Ьэр шэкерт мэдрэсэнец мэсърафы (чыгым-нары), ягъни тулай торак, кенгэ ДYрт тапкыр ашату вэ уку ечен - 60 сум, мэдрэсэ идарэсе тарафыннан фатирда торып укырга рехсэт ителгэн затлар - 30 сум, ирекле тыцлаучылар 40 сум TYлэргэ мэж^р (уку беренче 1906/1907 уку елында TYлЭYсез була). Кайбер мэгълYматларга караганда, шэкертлэрнец купчелеге Yзлэренец шэхси средстволары исэбенэ яши. Алар, мэсэлэн, дэй кеннэрен казахлар яшэгэн авылларда мегаллимлек итэ, завод-фабрикаларда эшли Ь. б. 14
Мэгълум булганча, 1905-1907 елгы революция дулкыннары тээсирендэ еш кына укучылар уку-укытудагы иске тэртиплэргэ каршы чыга. Мэктэп-мэдрэсэлэр рефор-масы Х1Х-ХХ гасыр чигендэ кенузэк мэсьэлэлэренец берсе. 1905 елныц 10-15 апрель кеннэрендэ Уфада «Голэмэ ж;эмгыяте», яки «Корылтай», исеме белэн мэгълум булган меселман руханиларыныц корылтае уза. Шул сэбэпле, губерна шэЬэрендэге мэдрэсэлэренец 90 шэкерте мефти хэзрэтлэренэ, «Голэмэ мэжлесенэ» 28 маддэдэн гыйбарэт гариза яза. Шул ук елныц апрель азагында - май башларында Казанныц «Мехэммэдия» Ьэм «Апанай» мэдрэсэлэре шэкертлэре тарафыннан уздырылган ж;ыелышларда уку-укыту мэсьэлэлэренэ кагылышлы резолюция кабул ителэ15.
1906 елныц февраль аенда «Мехэммэдия» мэдрэсэсеннэн сигез дистэдэн артык шэкертлэрнец чыгып китYе биниЬая киц иж;тимагый яцгыраш ала. Вакыйга татар деньясындагы беренче зур шэкерт хэрэкэтенэ эверелэ. Татар шэкертлэренец
1912/1913 уку елында «Галия» мэдрэсэсендэ забастовка ясап укуны ташлаган шэкертлэр. Россия фэннэр академиясе Уфа фэнни узэгенец фэнни архивы, 3 ф., 2 тасв., 855 г эш, 7 кгз.
Striker Shakirds who left Galiya madrasah in the 1912/13 academic year. The Scientific Archive of Ufa Scientific Centre, the Russian Academy of Sciences, fond 3, series 2, file 855, p. 7.
оешмасы «Эл-ислах» тарафыннан Казанда 1906 елныц 10-15 маенда узды-рылган яшерен мэдлесендэ мздрзсзлзр мэсьэлэсе карала. Карарлар тубэндэге талзплзрдзн гыйбарэт: программаларны берлэштеру, аларга яца деньяви фэннэр керту, мэдрэсэлэрдэ сэламэтлек ягына игътибар ителу h. б.16 Революция диллэре тынганнан соц да мэдрэсэ шэкертлэренец керэшуе сурелми. Эйтик, 1911 елныц язында, «Агыйделдэ бозлар шашып акканда, "Госмания" мэдрэсэсенец 145 шэкерте дини схоластика укытуга Ьэм жандарм тэртиплэренэ каршы кутэрелэ». Яшьлэр Yзлэрeнeц уку йортында да укыту-тэрбия эшен шул заманныц атаклы мэктэбе «Галия» программасы дэрэдэсенэ кутэруне талэп итэ17.
Эмма «Галиядэдэ»башка уку йорты диварларындагы кебек шэкертлэр белэн мэдрэсэ идарэсе арасындагы узара менэсэбэтлэрнец кискенлэшу очраклары булга-лый. Шул нисбэттэн, укучыныц игътибарын 1912 / 1913нче уку елындагы мэдрэсэдэ булып узган бер эЬэмиятле вакыйгага юнэлтэсебез килэ: фоторэсемдэ 1913 елныц гыйнвар аенда ризасызлык белдереп, «Галия» мэдрэсэсен ташлап чыгып киткэн шэкертлэр сурэтлэнгэн. Бу хакта фэнни эдэбиятта кайбер мэгълуматлар бар18, элеге мэкалэ исэ хэбэрне мемкин кадэр тулыландыру максатын куздэ тота.
Бу куренеш заманында меселман дэмэгатьчелегенец игътибарын тиз арада узенэ дэлеп итэ. Татар вакытлы матбугатыныц кенузэк мэсьэлэлэргэ мерэдэгать итуе, аларга ачыклык керту телэге - моныц дэлиле. «Вакыт» газетасы битлэрена кYЗ салыйк эле. Гэрчэ басмада капма-каршы фикерлэр булуга карамастан, аныц алтын баганалары зур шэкерт деньясын, халэте рухиясен ^залларга ярдэм итэ. Хакыйкатьтэ сэгадэт дигэн фикерне алга сереп, «Галия» мэдрэсэсенец иганэчесе Сэлимгэрэй Жднтурин да сорауларны ачыклау нияте вэ уй-борчуларын диткеру телэге белэн кулына калэм ала.
«Галиядэге» 1913 елгы гыйнвар вакыйгаларын тасвирлаган Октябрьгэча чыккан татар вакытлы матбугат битлэренэ, шулай ук Башкортстан Республикасыныц Милли архивы фондында сакланган терле елларда «Галия» мэдрэсэсендэ белем алган шэкертлэрнец автобиографиялэренэ тукталыйк. Мэдрэсэ тарихына кагы-лышлы документлар, фотосурэтлэр, язма истэлеклэрне дыю Ьэм туплау 1960нчы елларныц икенче яртысында Уфа шэЬэренец Мэдит Гафури исемендэге 15нче номерлы урта мэктэбе инициативасы белэн оештырыла. Элеге татар мэктэбе «Галия» мэдрэсэсе урнашкан бинада эшли. 1969 елда Башкорт Автономиялы Совет Социалистик Республикасына 50 ел тулу уцаеннан мэктэп каршында бу уку йортыныц тарихын чагылдырган тебэк музеен оештыру эшлэре эле башланып кына килэ19. Укучыларыбызга тэкъдим иткэн мэкалэ, нигездэ, шул язма материалларга Ьэм татар милли матбугатына таянып языла.
Яца 1912/1913 уку елы башлану белэн шэкертлэр куцелендэ канэгатьсезлек хисе туа, эмма кыш уртасына кадэр мэдрэсэдэ тынычлык саклана. Мегаен, еч шэкертнец домга намазына бармыйча, сыйныфта биклэнеп калган ечен аларга даза биру ярсулы шэкертлэр арасында низаг кабынып китугэ бер сылтау хезмэтен ути. 1913 елныц 19 гыйнварында дитэкчелэргэ Ьэм мегаллимлэргэ итагать итмэуче «иц яхшы, алдынгы» дурт шэкерт мэдрэсэдэн куыла20, Ьэм вакытлыча дэреслэр туктаты-ла. Шул рэвешле, дитэкчелэрнец «ошбу хекеменэ ачу итеп» унсигез шэкерт доку-мент-паспортларын алып, мэдрэсэдэн чыгып китэ21. Хэтер язмалары курсэткэнчэ, алар куылган иптэшлэрен яклап чыга, лэкин идарэ эгъзалары уз сузендэ кала22.
«Галиядэ» тынычсызлык кечэя бара. НиЬаять, 28 гыйнвар кенне «идарэи харидия» (тышкы идарэ) эгъзалары уку йортына барып, шэкертлэргэ тэвсия итэ: «Хекемдэ хаксызлык булса, мэхкумнэр узлэре безгэ мерэдэгать итсеннэр. Без вакыты
«Гелия» мздрзсзсе бинесыныц хззерге куренеше. Уфа шзh. Авторныц шзхси архивыннан. The modern view of Galiya madrasah. Ufa. From the author's private archive.
берлэ карап тикшерербез... Иртэгэ монтазам (тэртипле. - А. Э.) рэвештэ дэреслэр дэвам итэргэ тиеш, тынычланмаган шэкертлэрнец дэ бу кеннэн ук мэдрэсэдэн чыгу-лары лязем (мэдбури. - А. Э.)». Курэсец, тышкы идарэ эгъзаларыныц мерэдэгате кайбер шэкертлэрне дулкынландыра гына, тагын 34 шэкерт, сузлэренэ караганда, куылган дурт шэкертне кире кайтару талэплэре утэлмэгэнгэ, мэдрэсэдэн чыга, э икенче кеннэн, 29 гыйнвардан, мэдрэсэдэ дэреслэр дэвам итэ23. Димэк, барлыгы уз телэге белэн мэдрэсэдэн чыгып киткэн шэкертлэрнец саны 52гэ дитэ. Язучы Ьэм мегаллим Мэхбубдамал Акчурина (1869-1948) бу турыда узенец бер мэкалэсендэ: «Мэдрэсэ шэкертлэре бер дан, бер тэн кеби булырга тиеш», - дип яза24.
Сэлимгэрэй Ж,антурин фикеренчэ, «моннан соц уку-укыту хосусында шэкертлэр арасында нарасыйлык булган дип эйтергэ Ьич бер урын калмады. Гуя моцарчы аныц ишеге Ьэр шэкерт ечен ачык булмаган! Кыш буе бер гариза да языл-мады бит», - дип искэртэ ул. Автор риторик сорау куя: соцрак алар тарафыннан «без ислях (реформа. - А. Э.) сорап максудымызга ирешэ алмагач, мэдрэсэне ташлап чыгарга мэдбур булдык», дип дэгъва итулэре хакыйкатьме? Мэкалэсендэ узе язган-ча, «шэкертлэрнец мегаллимлэргэ карата тэнкыйте - ул чын дэдиди тэнкыйть тугел, аларныц мэдрэсэдэ уку - вакытны бушка эрэм иту дигэн сузлэре хаксыз». Yз нэубэтендэ ^антурин мэдрэсэнец вэ мегаллимлэрнец дитешмэгэн яклары булу мемкинлеген танып, шушы юнэлештэ хезмэт итэргэ эзерлеген белдерэ. Йомгак ясап, куренекле фикер иясе мэдрэсэлэр исляхы: «зур эш, дэрт кенэ дитми, бэлки кеч кирэк, акча кирэк, адэм кирэк», - дип ассызыклый. «Шэкертлэрнец ихлас куцеллэре белэн генэ исляхны телэу вэ бергэлекне саклап калырга тырышу омты-лышы - аныц зарлы йерэгеннэн тамган мэкалэсенец ахыргы елешендэге сузлэре, эрнуле еметлэредер»25.
Ихтимал, шэкертлэрнец кылган гамэллэренец сэбэплэре бик анык тугел. Лэкин бугенге кендэ безгэ мэгълум булган эдэбият вэ чыганакларны Ьэрьяклап ейрэну аларныц канэгатьсезлеге уку-укыту мэсьэлэсе (татар телен Ьэм эдэбиятын, башка
фэннэрне укытуны камиллзштерY) белзн бэйле булуы ихтималын KYpc3T3. Алга таба яца архив документлары табылып, аларны фэнни зйлзнешкэ керту мздрзсздзн куылган яисэ уз телэге белэн чыгып киткэн шэкертлэрнец мотивларын ачыклар-га, эш-гамэллэренец эчтэлеген тулырак яктыртырга ярдэм итэр дип еметлэнэбез, hичшиксез, чыганаклар эле уз тикшеручесен кетэ.
Мэдрэсэдэн киткэн шэкертлэрнец язмышы терлечэ хэл ителэ. Аларныц бер елеше бераздан яцадан уз урыннарына кире кайта, кайберлэре терле дирлэрдэ мегаллимлек итэ. Мисал ечен, Хэбибулла Габидов26 Верхотурье, Иркутск шэhэрлэрендэге татар мэдрэсэлэрендэ белем бирэ27. Исмагыйль Солтанов28 туган ягы - Учалыга кайта, соцрак, 1913-1914 елларда Байрамгол авылында яца мэктэп ачу ечен беркадэрле акча дыеп, парталар, китаплар hэм башка кирэкле ж^азлар сатып ала29. Мансур Корбангалиев, этисе Мехэммэтдан Нигъмэтдан улы кицэше белэн, Оренгбург ягына, иркен казакъ даласына китеп, бай казакка ялланып, дэй кене балалар укыта, э кышын Уфа еязенэ, туган ягына, кайтып, ике класслы мэктэпкз укырга керэ30. Лутфый Гадилов31 туганнары ягына эйлэнеп кайта, дирле сэудэгэрнец кибетендэ эувэл приказчик ейрэнчеге, аннары приказчик булып эшли. Беренче бетенденья сугышы барган вакытта, 1915 елныц сентябрь аенда хезмэткэ чакырыла, 1917 елныц азагында демобилизациялэнгэннэн соц укытучылык хезмэтенэ тотына32.
Шулай итеп, XX гасыр идтимагый-сэяси тормышы тээсирендэ килгэн шэкертлэр хэрэкэте татар милли мэгариф системасын YЗгэртY, мэдрэсэлэрнец эчке тэртиплэрен заманчалату, программаларга деньяви фэннэр кертY кебек талэплэр белэн чыга. 1912/ 1913 уку елыныц кышында Уфаныц дэдиди «Галия» мэдрэсэсеннэн биш дистэдэн артык шэкертлэрнец чыгып китYе дэ ХХ гасыр башы исляхат хэрэкэтенец бер меhим кYренеше булып кабул ителергэ мемкин.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Башкортстан Республикасыныц Милли архивы (БР МА), Р-4767 ф., 1 тасв., 1 эш, 9, 18, 19 кгз.
2. Шунда ук, 4 кгз.
3. Фэтхел Хаммат улы Корбангалиев (1887-?) - 1906-1908 елларда «Галия» мэдрэсэсендз укый, Галимдан ИбраЬимовныц сыйныфташы.
4. Россия фэннэр академиясе Уфа фэнни Yзэгенец фэнни архивы, 50 ф., 1 тасв., 20 эш, 4 кгз.; 66 эш, 3 кгз.
5. Жантурин Сэлимгэрэй Сэетхан улы (1864-1926) - сэясэт эшлеклесе, филолог, эре алпавыт. «Иттифак эл-меслимин» фиркасен оештыручыларныц берсе, Yзэк комитеты эгъзасы, I Дэулэт думасы депутаты. «Галия» мэдрэсэсенец иганэчесе.
6. Еникеев С. «Галия» - зыялыларныц алтын бишеге // Кызыл тац. - 1992. - 13 февраль.
7. Истэлек Россия фэннэр академиясе Уфа фэнни Yзэгенец фэнни архивында, А. Кудашев фондында (50 ф., 1 тасв., 66 эш, 25 кгз.; кулъязма варианты) Ьэм Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыныц Язма Ьэм музыкаль мирас Yзэгендэ, Г. ИбраЬимов фондында саклана (65 ф., 4 тасв., 13 эш, 28 кгз.; машинка басмасында язылган). Текст берникадэр кыскартылып TYбэндэге дыентыкта бастырыла: Духовное наследие: поиски и открытия/Под ред. И. Г. Гумерова. - Казань: ИЯЛИ, 2017. - Вып. 3. - 336 с.
8. Россия фэннэр академиясе Уфа фэнни Yзэгенец фэнни архивы, 50 ф., 1 тасв., 66 эш, 2 кгз.
9. Мдщит Гафури. Эсэрлэр: 4 томда. Т. 3. Проза Ьэм публицистика (1902-1917)/Редкол.: Халит Г. h. б. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1983. - Б. 309.
10. БР МА, Р-4767 ф., 1 тасв., 1 эш, 8 кгз.
11. Мвхзммздова Г. Яшьлек кеннэре // Казан утлары. - 1975. - № 2. - Б. 61.
12. БР МА, Р-4767 ф., 1 тасв., 1 эш, 10 кгз.
13. Уфа мэдрэсэ Галия деньясы медириятеннэн // Тормыш. - 1914. - 22 июнь. - Б. 3.
14. Шунда ук; БР МА, Р-4767 ф., 1 тасв., 1 эш, 8, 10 кгз.
15. ЗаЫдуллин И. К. Меселман руханиларыныц 1905 елгы Уфа корылтае // Фэнни Татарстан. - 2017. - № 2. - Б. 76-79; он же. Уфимский курултай 1905 года: монография. - Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2018. - С. 163-164.
16. Ибраhимов Г. Г. Эсэрлэр: 8 томда. Т. 7: Тарихи хезмэтлэр (1911-1927) /Редкол.: Хэсэнов М. Х. Ь. б. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1984. - Б. 393-394; Эмирхан Р. Иманга ту-грылык. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1997. - Б. 109-110.
17. БР МА, Р-4767 ф., 1 тасв., 10 эш, 18 кгз.
18. ТузбековаЛ. С. Медресе «Галия» - высшее мусульманское учебное заведение Башкортостана (1906-1919 гг.): Научное издание. - 2-е изд., исп. и доп. - Уфа: Уфимск. гос. академия экономики и сервиса, 2007. - С. 43-45; Камали З. Д. Философия ислама: в 2-х томах. Т. 1: Ч. I. Философия вероубеждения/Пер., вступ. слово, примеч. и коммент. Л. И. Алма-зовой; авт. биогр. очерка Т. Р. Камалов. - Казань: Татар. кн. изд-во, 2010. - С. 28.
19. БР МА, Р-4767 ф., 1 тасв., 2 эш, 55 кгз.
20. Шулай итеп, бу еч шэкерт белэн беррэттэн тагын бер «хэлфэлэргэ тел тидеруче», «шэкертлэр арасында фетнэ салучы» эфэндегэ дэ мэдрэсэдэн чыгарга дигэн карар бирелэ. Алар икенче галия (югары) классы шэкертлэре була.
21. Жантурин Сзлимгзрзй. Уфада мэдрэсэ «Галия диния» идарэи хари^иясеннэн // Ва-кыт. - 1913. - 6 февраль. - Б. 3; БР МА, Р-4767 ф., 1 тасв., 2 эш, 201, 205 кгз.
22. БР МА, Р-4767 ф., 1 тасв., 2 эш, 201 кгз.
23. Жантурин Сзлимгзрзй. Уфада мэдрэсэ «Галия диния» идарэи хари^иясеннэн // Ва-кыт. - 1913. - 6 февраль. - Б. 3.
24. Акчурина Мзхбубщамал. «Мэдрэсэ Галиядэге» куцелсез вакыйга менэсэбэт илэ // Ва-кыт. - 1913. - 10 март. - Б. 3-4.
25. Жантурин Сзлимгзрзй. Мэдрэсэ «Галия» хакында // Вакыт. - 1913. - 4 май. - Б. 2.
26. Габидов Хэбибулла Габделкахир улы (1886-1939) - куренекле башкорт шагыйре, драматург Ьэм журналист.
27. БР МА, Р-4767 ф., 1 тасв., 2 эш, 257 кгз.
28. Солтанов Исмагыйль Хесэен улы (1890-1927) - куренекле башкорт сэясэт эшлеклесе.
29. БР МА, Р-4767 ф., 1 тасв., 2 эш, 135 кгз.
30. Шунда ук, 202 кгз.
31. Гадилов Лутфый Закир улы (1893-1985) - куренекле журналист, ^эмэгать эшлеклесе.
32. БР МА, Р-4773 ф., 1 тасв., 1 эш, 76 кгз.
Эдэбият исемлеге
Эмирхан Р. Иманга тугрылык. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1997. - 384 б. Духовное наследие: поиски и открытия/Под ред. И. Г. Гумерова. - Казань: ИЯЛИ, 2017. - Вып. 3. - 336 с.
Загидуллин И. К. Уфимский курултай 1905 года: монография. - Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2018. - 328 с.
ЗаЫдуллин И. К. Меселман руханиларыныц 1905 елгы Уфа корылтае // Фэнни Татарстан. - 2017. - № 2. - Б. 66-85.
ИбраЫмов Г.Г. Эсэрлэр: 8 томда. Т. 7: Тарихи хезмэтлэр (1911-1927)/Редкол.: Хэсэнов М. Х. Ь. б. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1984. - 539 б.
Камали З. Д. Философия ислама: в 2-х томах. Т. 1: Ч. I. Философия вероубеждения/Пер., вступ. слово, примеч. и коммент. Л. И. Алмазовой; авт. биогр. очерка Т. Р. Камалов. - Казань: Татар. кн. изд-во, 2010. - 319 с.
Мзщит Гафури. Эсэрлэр: 4 томда. Т. 3. Проза Ьэм публицистика (1902-1917)/Ред-кол. Г. Халит Ь. б. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1983. - 391 б.
Мвхзммздова Г. Яшьлек кеннэре // Казан утлары. - 1975. - № 2. - Б. 3-89. ТузбековаЛ. С. Медресе «Галия» - высшее мусульманское учебное заведение Башкортостана (1906-1919 гг.): Научное издание. - 2-е изд., исп. и доп. - Уфа: Уфимск. гос. академия экономики и сервиса, 2007. - 146 с.
References
Amirkhan R. Imanga tugrylyk [Fidelity to duty]. Kazan, Tatar. kit. neshr. publ., 1997, 384 p. Dukhovnoe nasledie: poiski i otkrytiya. Pod red. I. G. Gumerova [Gumerov I. G. (ed.) Spiritual Heritage: search and discoveries]. Kazan, IYLI publ., 2017, issue 3, 336 p.
Zagidullin I. K. Ufimsky kurultay 1905 goda: monografiya [The Ufa Assembly of 1905: a monograph]. Kazan, Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan publ., 2018, 328 p.
Zagidullin I. K. Moselman ruhanilarynyn 1905 elgy Ufa koryltae [The Ufa Assembly of 1905 with Muslim clergy]. IN: Fenni Tatarstan, 2017, no. 2, pp. 66-85.
Ibragimov G. G. Eserler: 8 tomda. T. 7: Tarihi hezmetler (1911-1927). Redkol.: Khasanov M.Kh. h. b. [Khasanov M. Kh. (ed.) Works: in 8 vol. T. 7: Historical works (19111927)]. Kazan, Tatar. kit. neshr. publ., 1984, 539 p.
Kamali Z. D. Filosofiya islama: v 2-h tomah. T. 1: Ch. I. Filosofiya veroubezhdeniya. Per., vstup. slovo, primech. i komment. L. I. Almazovoy; avt. biogr. ocherka T. R. Kamalov [Almazova L. I., Kamalov T. R. (eds.) Philosophy of Islam: in 2 volumes. Vol. 1: Part I. Philosophy of belief]. Kazan: Tatar Publishing House publ., 2010, 319 p.
Mazhit Gafuri. Eserler: 4 tomda. Т. 3. Proza Hempublitsistika (1902-1917). Redkol.: G. Khalit h. b. [G. Khalit (ed.) Works: in 4 volumes. Vol. 3. Prose and journalism (1902-1917)]. Kazan, Tatar. kit. neshr. publ., 1983, 392 p.
Mokhammadova G. Yashlek konnere [Youth days]. IN: Kazan utlary, 1975, no. 2, pp. 3-89. Tuzbekova L. S. Medrese "Galiya" - vysshee musulmanskoe uchebnoe zavedenie Bashkortostana (1906-1919 gg.): Nauchnoe izdanie. - 2-e izd., isp. i dop. [Galiya madrasah, a higher Islamic educational institution of Bashkortostan (1906-1919): Scientific publication. - 2nd ed., rev. and cor.]. Ufa. State Academy of Economics and Service publ., 2007, 146 p.
Сведения об авторе
Ахтямова Алсу Вазиховна, кандидат исторических наук, старший научный сотрудник Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: alsu_was@mail.ru.
About the author
Alsu V. Akhtyamova, Candidate of Historical Sciences, Senior Researcher at Sh. Mardzhani Institute of History the Academy of sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: alsu_was@mail.ru.
В редакцию статья поступила 22.10.2019, опубликована:
Эхтэмова А.В. «Мэдрэсэ шэкертлэре бер дан, бер тэн...» («Галия» мэдрэсэсе турында кайбер истэлеклэр) // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2019. - № 4. - С. 36-45.
Submitted on 22.09.2019, published:
Akhtyamova A. V. "Mеdrеsе sh^keri^e ber zhan, ber ten." ("Galiya" medresese turynda kayber istelekler) ["Madrasah Shakirds are one body and one soul." (Reminiscences of Galiya madrasah)]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2019, no. 4, pp. 36-45.
