Научная статья на тему 'МАТЕРИАЛЫ КРУГЛОГО СТОЛА «“ГАЛИЯ” МəДРəСəСЕ - ХХ ГАСЫР БАШЫ ТАТАР ЮГАРЫ УКУ ЙОРТЫ үРНəГЕ»'

МАТЕРИАЛЫ КРУГЛОГО СТОЛА «“ГАЛИЯ” МəДРəСəСЕ - ХХ ГАСЫР БАШЫ ТАТАР ЮГАРЫ УКУ ЙОРТЫ үРНəГЕ» Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
247
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Гибатдинов Марат Мингалиевич, Загидуллин Ильдус Котдусович, Ахтямова Алсу Вазиховна, Зиннатуллина Алсу Анваровна, Алмазова Лейла Ильдусовна

Представлены материалы Круглого стола на тему «Медресе “Галия” - модель татарского высшего учебного заведения начала XX века», проведенного 1 июня 2021 г. в Институте истории им. Ш. Марджани АН РТ.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE MATERIALS OF THE ROUND TABLE ON THE TOPIC «MADRASAH"GALIYA" IS A MODEL OF A TATAR HIGHER EDUCATIONAL INSTITUTION OF THE EARLY XX CENTURY»

The materials of the Round Table on the topic «Madrasah"Galiya" is a model of a Tatar higher educational institution of the early XX century», held on June 1, 2021 at the Marjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences are submitted.

Текст научной работы на тему «МАТЕРИАЛЫ КРУГЛОГО СТОЛА «“ГАЛИЯ” МəДРəСəСЕ - ХХ ГАСЫР БАШЫ ТАТАР ЮГАРЫ УКУ ЙОРТЫ үРНəГЕ»»

УДК 28- 756(470.57) (091)

МАТЕРИАЛЫ КРУГЛОГО СТОЛА

«Галия» мэдрэсэсе - ХХ гасыр башы татар югары уку йорты Yрнэге*

ТYгэрэк встэлдэ катнашучылар:

1. Гибатдинов Марат Мицгали улы, педагогика фэннэре кандидаты, ТР ФА Ш.Мэрж;ани исем. Тарих институтыньщ фэн эшлэре буенча директор урынбасары (Казан шэhэре).

2. Заhидуллин Илдус Котдус улы, тарих фэннэре докторы, ТР ФА Ш.Мэрж;ани исем. Тарих институтыныц Яца тарих бYлеге медире (Казан шэhэре).

3. Эхтэмова Алсу Вазыйх кызы, тарих фэннэре кандидаты, ТР ФА Ш.Мэрж;ани исем. Тарих институтыныц Яца тарих бYлеге елкэн фэнни хезмэткэре (Казан шэhэре).

4. Зиннэтуллина Алсу Энвэр кызы, ТР ФА Ш.Мэр^ани исем. Тарих институтыныц Милли мэгариф тарихы hэм теориясе Yзэге фэнни хезмэткэре (Казан шэhэре).

5. Алмазова Лэйлэ Илдус кызы, фэлсэфэ фэннэре кандидаты, Казан федераль университеты Халыкара менэсэбэтлэр институтыныц кенчыгышны ейрэнY, Африка hэм ислам белеме кафедрасы доценты (Казан шэhэре).

6. Мортазина Лэлэ Рэис кызы, педагогика фэннэре кандидаты, ТР ФА Ш.Мэр^ани исем. Тарих институтыныц Милли мэгариф тарихы hэм теориясе Yзэге эйдэп баручы фэнни хезмэткэре (Казан шэhэре).

7. Абызова Резеда Равил кызы, филология фэннэре кандидаты, ТР ФА Ш.Мэр^ани исем. Тарих институтыныц Милли мэгариф тарихы hэм теориясе Yзэге елкэн фэнни хезмэткэре (Казан шэhэре).

8. Бушуева Людмила Александровна, тарих фэннэре кандидаты, ТР ФА Ш.Мэр^ани исем. Тарих институтыныц Милли мэгариф тарихы hэм теориясе Yзэге елкэн фэнни хезмэткэре (Казан шэhэре).

М.М. Гибатдинов. Хермэтле коллегалар! Барыгызны да бYгенге чарабызда кYрергэ бик шат! Без бYген атаклы уку йортларыныц берсе, кYренекле «Галия» мэдрэсэсенец ачылуына 115 ел тулуга багышланган тYгэрэк естэлгэ ^ыелдык.

«Галия» мэдрэсэсе татар мэгарифе тарихында лаеклы урын алып тора. 1906 елда ачылып, ул ^эдиди уку йорты буларак эшли башлый.

* 2021 елныц 1 июнендэ ТР ФАнец Ш.Мэржани исем. Тарих институтында Х.Фэезханов исем. Милли мэгариф тарихы Иэм теориясе узэге тарафыннан уткэрелгэн «Галия» мэдрэсэсенец ачылуына 115 ел тулуга багышланган тугэрэк естэл материаллары.

Элбэттэ, бу мэдрэсэ иц беренче чиратта аца нигез салучы, алыштыргысыз ^итэкчесе hэм мегаллиме Зыя Камали шэхесе белэн бэйле. Тирэн белемле, купкырлы галим hэм дин эhеле булып, ул уз тирэсенэ сэлэтле hэм югары белемле укытучыларны туплый алган. Нэти^эдэ, «Галия» мэдрэсэсе тиз арада татарлар арасында гына тугел, Россиянец башка терки hэм меселман халыклары арасында да абруй hэм дан казана.

1919 елда ябылганчыга кадэр мэдрэсэ мецлэгэн зыялылар эзерлэргэ елгерэ. Алар арасында дистэлэгэн татар язучылары (Галим^ан Ибраhимов, Хэсэн Туфан, Сэлэх Атнагулов, Мэж;ит Гафури, Шэехзада Бабич, Сэйфи Кудаш, ИбраЬим Башмаков, Вэсим Солтанов, Техфэт Ченэкэй ^б.), галимнэр (Булат Салиев), композитор Солтан Габэши, куп санлы булачак инженерлар, табиблар, ^эмэгать hэм дэулэт эшлеклэре кб. бар. Шэкертлэрдэн дистэлэгэн мэхэллэ hэм гаскэри хезмэт имамнары да чыккан.

«Галия» мэдрэсэсе лаеклы рэвештэ кыргыз hэм казакъ халыкларыныц да гыйлем бишеге буларак таныла. 200 дэн артык кыргыз hэм казакъ (Н.Манаев, Таир Ж^омартбаев, Мэгъ^ан Ж^умабаев, Беимбет Майлин, Ж^.Тилепбергенов, М.Торганбаев, А.Мэмэтов, К.Оразбаев, И.Тасболатов, Ш.Назаров, Г.Токшарбеков, Г.Камзин, Мехэммэдгали Оразбаев кб.), кырым татары зыялылары (Гомэр Ипчи) биредэ укып, уз халыклары мэдэнияте, мэгарифе усешенэ зур елеш керткэннэр. Бер-ике генэ урнэк китерим: 1911 елда «Галия» мэдрэсэсе шэкертлэре кыргыз Ишеналы Арабаев hэм казах Хафиз Сарсекэев кыргыз-казакъ балалары ечен беренче элифба тезеп бастыралар. 1913-1914 елларда Б.Майлин белэн Ж^.Тилепбергенов мэдрэсэдэ кулъязма казакъ журналын («Садакъ») чыгаралар. Элеге журнал казакъ мэдэниятен устеругэ зур елеш керткэн дип таныла.

Тагын бер нэрсэне эйтмичэ булмый. Совет чорыныц башлангыч елларында яца хекумэт, «Галия» мэдрэсэсенец югары сыйфатлы белем биргэнлеген рэсми таныса да, тиздэн Зыя Камали узе дэ, анда укыткан мегаллимнэрнец, шулай ук шэкетлэрнец куп елеше дэ репрессия корбаннары булалар. Моны да без онытмаска тиеш.

Безнец программага бик кызыклы чыгышлар язылган, эчтэлекле hэм тирэн мэгънэле дискуссия дэ булыр дип ышанам.

И.К. Заhидуллин Хермэтле коллегалар! Россия империясендэ капитализм усеше, модернизация йогынтысында татарлар арасында шэhэрлэшY кечэя. ХУШ гасырныц икенче яртысы - XIX йезнец беренче яртысында хекYмэт татарларны Урта Азия hэм Казах даласы белэн сэYДЭ менэсэбэтлэре коруга ^элеп итеп, шэhэр татар ^эмгыятьлэре оешуны илнец кеньяк-кенбатышына «кYчерэ». ХУШ гасыр ахыры - XIX гасырныц беренче яртысында икътисади яктан кечле татар ^эмгыятьлэре Оренбургтан ерак тYгел урнашкан Сэгыйть бистэсендэ, Сэмэй (Семипалатинск) hэм Кызыльяр (Петропавловск) калаларында оеша. XIX гасыр-ныц икенче яртысында бу исемлеккэ Троицкидагы, Орскидагы, Оренбург-

тагы hэм Эстерхандагы ^эмгыятьлэр естэлэ, э ХХ гасыр башында Уфа шэhэре татар ^эмгыяте кушыла. Аларда мэхэллэ менэсэбэтлэре тYгел, э шэhэр ^эмгыятенэ хас и^тимагый менэсэбэтлэр естенлек итэ.

XIX гасыр ахырында Идел-Урал тебэге калалары арасында Казан (1897 елны меселманнар саны 28348 кеше, алар шэhэр халкыныц 21,8% тэшкил иткэн), Эстерхан (16959 кеше, 15%), Оренбург (13257 кеше, 18,3%) hэм Уфа (5884 кеше, 11,9%) губерна Yзэклэре, Троицки (8430 кеше, 36,2%) hэм Орски (3958 кеше, 28,3%) еяз шэhэрлэре, Каргалы гадилэштерелгэн шэhэр идарэле бистэсе аерылып кYренеп тора.

Алар рус шэhэр ^эмгыяте белэн янэшэ, Yзлэренец уртак аралашу теле hэм мэдэни мохите булган территория корып, гореф-гадэтлэрен, туклану, мэгариф, мэдэни hэм дини Yзенчэлеклэрен саклап, автоном тормыш алып барулары белэн аерылып тора.

Бу шэhэр ^эмгыятьлэренец уртак сыйфатларын санап YTY мэслихэт булыр:

1. Заман архитектура талэплэрен Yтэп, бер-берсенэ янэшэ салынган йортлардан торган бистэлэр яки берничэ урамнан торган шэhэр кварталы (кварталлары), ягъни тоташ территориялэре булу.

2. Биредэ яшэYчелэр кулында кYчемсез милек - шэхси йортлар, утарлар, фатирлар; hэм ^эмэгать биналары - туклану урыннары, кунак-ханэлэр, белем алу, сэYДЭ-сэнэгать, hенэрчелек биналары, ягъни кенкYреш хезмэтен кYрсэтYче оешмалары булган шэhэр инфраструктурасы туплану.

3. Дини, мэдэни hэм социаль тормыш и^тыя^ларына хезмэт итYче и^тимагый институтлар - мэчетлэр, мэктэп-мэдрэсэлэр, руханилар, ме-галлим-медэррислэр яши торган вакыф йортлары, ХХ гасыр башында -меселман мэдэни-агарту яки меселман иганэче и^тимагый оешмалары уцышлы эшлэп килY.

4. Россиядэ кабул ителгэнчэ, шэhэр сословиесенэ язылган сэYДЭ-гэрлэр hэм мещаннар булу.

5. Милли hэм дини институтларныц эшчэнлеген матди яктан тээмин итэрлек шэхеслэр теркеме туплану hэм, гомумэн, шэhэр ^эмгыятенец мэдэни hэм социаль мэсьэлэлэрне Yзе хэл итэрлек матди мемкинлеклэргэ ия булуы.

6. Шэhэрнец ху^алык, сэYДЭ-сэнэгать, мэдэни Yсешенэ телэктэшлек кYрсэтY hэм ярдэм итY, шэhэр думасы аша hэм башка юллар белэн татар ^эмгыятенец hэм аныц вэкиллэренец мэнфэгатьлэрен яклауны оештыру.

Эмма, уртак сыйфатлар белэн бергэ, hэр шэhэр ^эмгыятенец Y3 йезе формалаша бара. Моны Уфа татар ^эмгыятенец Yзенчэлеклэре дэ бик ачык кYрсэтеп тора.

Беренче Yзенчэлек - ХХ гасыр башында ^эмгыятьнец бик зур тизлек белэн Yсэ баруы.

1865 елда Уфа губернасы оешканчыга кадэр, бу еяз шэhэре, нигездэ, административ Yзэк булып яши. Уфаныц Кеньяк Урал тебэгендэге товар алмашу Yзэгенэ эверелYендэ 1870 елны Агыйдел буйлап пароходлар йезэ

башлау hэм, бигрэк тэ, 1888 елны Самара - Златоуст тимер юлына тоташу зур эhэмияткэ ия була (История Уфы. Краткий очерк / Под ред. Р.Г. Га-неева (отв. ред.), В.В. Болтушкина, Р.Г. Кузеева. Уфа, 1981. С.96-97).

1897 елны кала халкы 49,3 мец кеше саналса, ике дистэ елдан бу сан 100 мецгэ ^итэ.

1897 елгы ^анисэптэ меселманнар арасында 2524 татар, 84 «мещеряк», 72 типтэр hэм 3151 башкорт теркэлэ. Билгеле булганча, Баш ^а-нисэп комиссиясе башкорт сословиесе булып язылганнарныц (алар арасында типтэрлэр hэм мишэрлэр зур теркем хасил итэ) сословие билгелэрен «туган тел» графасына кYчереп, Уфа губернасында башкорт телле кешелэр санын 350-400 мецгэ арттыра (Загидуллин И.К. Особенности проведения в Уфимской губернии Первой всеобщей переписи населения 1897 года // Из истории и культуры народов Среднего Поволжья. 2020. №.10. Т.2. С.135-137). Димэк, 1897 елны Уфада теркэлгэн башкортлар арасында ^пчелеге мишэрлэр hэм типтэрлэр булган дип уйларга нигез бар. Элеге факт бу заман шэhэр ^эмгыятендэге икъдисади hэм мэдэни тормышныц дилбегэсе татарлар кулында булганлыкны раслый.

1910 елгы шэhэр статистикасы мэгълYматларына караганда, татар-меселманнар саны буенча Оренбург каласы, 1897 ел белэн чагыштырганда, 3 нче урыннан 2-гэ (29,4 мец кеше) «кYченеп», Казандагы дин кардэшлэрен узып китэ (29312 кеше, бу санга Дары бистэсендэ яшэгэн 2236 кеше керми). Беренче урынга исэ Уфа шэhэре меселман ^эмгыяте чыга (32194 кеше).

Шул рэвешле, ХХ гасыр башында Казан, Оренбург hэм Уфа калалары якынча 30 мец кеше яшэгэн еч эре «татар-меселман шэhэрлэре» булып кYзаллана. Шэhэр кешелэренец елеше ягыннан Уфа (33,1%) hэм Оренбург (29 %) ^эмгыятьлэре аерылып тора (Казанда - 16,1%) (Загидуллин И.К. О динамике численности мусульман в городах Волго-Уральского региона в 1897-1910 гг. //Из истории и культура народов Среднего Поволжья. 2017. №7. С.61-80). Алар иц зур hэм кечлелэрдэн саналып, тебэктэ яшэYче дин кардэшлэренец социомэдэни hэм и^тимагый Yсеш юнэлешлэрен билгелэYчелэргэ эйлэнэ. Шэhэр буржуазиясе hэм татар зыялыларыныц берлэшYе милли мэдэниятнец яцарышын тизлэтэ.

Икенче Yзенчэлек. Башка татар шэhэр ^эмгыятьлэре белэн чагыштырганда, ^згэ иц нык ташланган аермалык дип биредэ кечле татар морзалары (дворяннары) катламы булуын эйтергэ кирэк. Гомумэн, Уфа губернасында 1897 елны дворян булып 5696 татар, 512 башкорт, 10 мишэр, 2 типтэр теркэлгэн, ягъни Идел-Урал тебэге дворяннарыныц яртысыннан артыгы шушы губернада кен иткэн, аларныц 90% артыгы авылларда яшэгэн (Байбулатова Л.Ф. Из истории татарского мусульманского дворянства Российской империи XIX в. //Из истории и культуры народов Среднего Поволжья. Казань, 2012. Вып. 2. С. 46-63).

Оченче Yзенчзлек. Шэhэрдэ Мэхкамэи шэргыя урнашу Уфаны Идел-Урал, Себер, эчке Россия губерналары меселман руханиларыныц административ Yзэгенэ эверелдерэ. Аларныц барысыныц да дин эhеле буларак эшчэнлеге биредэ имтихан биреп, калада берэр атна яшэп, кулларына шэhадэтнамэ алып кайтудан башланган.

Уфадагы беренче таш мэчет 1830 елны, эле шэhэрдэ берничэ дистэ меселман яшэгэн чакта, мефти Габдессэлэм Габдерэхимов тырышлыгы белэн Казан губернасы бае Меэмин Ху^асэетов акчасына тезелэ.

Сэлимгэрэй мефти Тэфкилев, Уфа шэhэренец иц бай меселманы буларак, шэhэр татар ^эмгыятенец кайбер социаль мэсьэлэлэрен хэл итYне Y3 естенэ ала. 1860 нчы еллар башында Уфа каласыныц Мэхкамэи шэргыя, аныц янындагы мэчет hэм вакыф йорты урнашкан почмагында, нигездэ, хэерчелэр яши. Мефти Y3 хисабына мэчет янындагы иске, ташландык йортларны сатып алып, Мэхкамэи шэргыя тирэсендэ «меселман кварталы»н тези башлый.

Тэфкилев 1876 елныц ноябрендэ Y3 хисабына вакытлы приют бинасы ачып, 2 картны hэм 4 ятим малайны тэрбиягэ алдыра. 1878 елны приютны яца ике катлы бинага кYчерэ, 1882 елга инде биредэ 7 карт hэм 18 ятим малай тэрбиялэнэ. Малайларны дин сабагына мегаллим килеп укыта, алар мэчет каршындагы мэдрэсэнец рус сыйныфында да укыйлар, Yскэч шэhэр hэм hенэр училищесында белем алалар. Мефти, приют чыгымнарын каплау ечен, ел саен 10 мец сум акча сарыф итэ. Сэлимгэрэй Yлгэч тэ, аны тоту Тэфкилевлэр естендэ була (Азаматова Г.Б. Интеграция национального дворянства в российское общество. На примере рода Тевкелевых. Уфа: Гилем», 2008, с. 129-130; Синенко С.Г. Мусульманское духовное собрание. Художественно-документальное повествование. Уфа: Государственное республиканске издательство «Башкортостан», 2008. С. 103-104).

XIX гасыр азагында мефти Мехэммэдъяр Солтанов тырышлыгы белэн Мэхкэмэи шэргыя «^эдидчелэр клубы»на эверелэ. Биредэ казыйлар булып Ризаэтдин Фэхретдин (1891-1906), Хэсэнгата Габэши (1891-1899, 1908-1914) кб. эшли. Фэхретдин hэм Габэши мефти ризалыгы белэн 1898 елны ^эдидчелэр ^ыелышы уздырып, кыска гына вакытка булса да «Ислах лисан терки, ислах мэктэп hэм нэшир мэгариф эл-меслимин» исемле гомуммиллэт мэсьэлэлэрен хэл шуне максат итеп куйган беренче и^тимагый оешма тезилэр.

XX гасыр башында казыйларныц берничэсе шэhэр ^эмгыяте тормышында актив катнаша.

ДYртенче Yзенчэлек. Уфа каласы татар хатын-кызларыныц и^тимагый тормышта актив катнашулары. Мэрьям Солтанова ^итэклэгэн Уфа меселман ханымнар ^эмгыяте кыз балаларга туган теллэрендэ белем бирY ечен зур хезмэт куя, кызлар приюты ача, акча табу юлында шэhэр hэм земство идарэлэре hэм иганэчелэр белэн актив эшли. Терле милли-мэдэни чаралар хатын-кызлардан башка узмый.

Бишенче Yзенчзлек. Уфа - татар интеллектуаллары Y33re. Мэхкамэи шэргыя казыйлары, мэдрэсэлэрдэ гыйлемле haM и^ади шэхеслэр булган мегаллимнэр туплану шэhэрдэ кYптврле, шул исэптэн вакытлы матбугатны оештыру haM китаплар бастыру кебек проектларны уцышлы тормышка ашырырга мемкинлек бирэ.

Алтынчы Yзенчзлек. Уфа - мэшhYP татар «Галия» мэдрэсэсен оештырган hэм бу юнэлештэ искиткеч зур уцышларга ирешкэн кала. Бу алдынгылык империя хакимияте 1911 елны Бубилар мэдрэсэсен тар-мар ту белэн дэ бэйле була. Лэкин ацардан тыш та «Галия» мэдрэсэсе Идел-Урал hэм башка тебэклэрдэге яшьлэрне Yзенэ тарткан бик ^п яцалыклары белэн таныла.

А.В. Эхтэмова. Хэерле кен! XX гасыр башында Уфа шэhэре - Россия меселманнарыньщ меhим дини, мэдэни-мэгърифэти Yзэклэреннэн берсе.

Яца кYренеш буларак, 1890 нчы еллардан башлап Уфа урамнарында татарча язылган вывескалар кYренгэли башлый (бу исэ, беренче нэYбэттэ, татар сэYДЭгэрлэренец - сабын, чэй, конфет hэм прэннек ^итеште-PYчелэрнец - Y3 товарларын киц аудиториягэ тэкъдим ту максатыннан, меселман халкын «кызыктырыр ечен» «игъланнарны татар хэрефе белэн» бастыруга менэсэбэтле була), соцрак, 1905 елдан соц, татарча спектакль, эдэбият кичэсе ечен белдерYлэр чыга (Максудов Б. Уфада матбагачылык эше // РФА УФУ ФА, ф.50, тасв.1, эш 73, б.1). МэгълYм булганча, 1906 елныц 21 апрелендэ шэhэрнец приказчиклар клубында татар эдэбияты классигы Гаяз Исхакыйныц «вч хатын белэн тормыш» пьесасы буенча беренче мэртэбэ татарча ачык спектакль уйнала (Исхаков М.Г. Эсэрлэр: 15 томда / Гаяз Исхакый. 7 т.: публицистика (1915-1916) / Томны тез., текст. hdM ацл. эзерл.: Ф.ИбраЫмова, З.Рэмиев. Э.Галимщанова. Казан: Татар. кит. нэшр., 2008. Б.119-122, 326). 1906 елныц 3 маенда Уфада «Эл-Галэмел ислами» («Меселман деньясы») исемле беренче татар газетасы чыга (нэшире, мехэррире - Ш.Абызгилдин; №29 дан -Б.Максудов (мехэррир) Г.Мостафин (нэшир).

Уфада мэктэп вэ мэдрэсэлэр эшлэп килэ. Бигрэк тэ 1880 нче еллардан 1 нче ^эмигъ мэчете каршында ачылган мэдрэсэ («Госмания» мэдрэсэсе), 1903 елдан 3 нче ^эмигъ мэчете каршында «Хэсэния» мэдрэсэсе танылу ала.

«Госмания» мэдрэсэсенец кYренекле хэлфэлэреннэн саналган «Пэрвэз хэлфэ»не, ягъни Зыя Камалине (1873-1942), Хэйрулла Госмановныц тэкъдиме буенча, Уфа меселман хэйрия ^эмгыяте 1900 елда Истанбулга укырга ^ибэрэ. Соцрак ул Эл-Эзhар университетында белем ала (кYренекле меселман реформаторы Мехэммэд Абдоныц шэкерте була) (Камалов Т.Р. Зыяэтдин Камали - мыслитель, просветитель и религиозный деятель // Философия ислама: в 2 т. / Зыяэтдин Камали. Т.1: Ч.1. Философия вероубеждения /Пер., вст. сл., прим. и ком. Л.Алмазовой. Казань: Татар. кн. изд-во, 2010. С.11-12).

1904 елда Зыя Камали кире Уфага юл тота. Читтэге меселманнарныц хэяты белэн танышу, сэяхэт тээсирендэ туган уй-фикерлэрен вэ эчке кичерешлэрен ул соцрак, 1916 елныц 26 декабрендэ, «Галия» мэдрэсэсенец ачылуына ун ел тулуга багышланган чарада болай дип искэ ала: «... Ислам диненэ вэ меселманларга булган мэхэббэтем, аларны чын кYцелемдэн сеюем бу рэвешчэ артда калуныц, бу рэвешчэ кендэн-кен кире китYемезнец сэбэблэрен тикшерергэ вэ андан котылуныц чараларын эзлэргэ мэ^бYP итде. Миндэ борынгы халис, саф ислам диненэ кайтыр ечен нилэр эшлэргэ тиешле, дигэн бер фикер туды, шундый бер хис-тойгы уйганды [...] меселман балаларына менэ шундый рухны бирэ торган мэдрэсэи диния тээсис итеп, эшкэ башларга карар кылдым» (Самад. «Мэдрэсэи Галия диния»нец ачылуына ун ел тулу мвнэсэбэте белэн булган дога мэщлесе // Тормыш. 1916. 30 декабрь (№567). Б.2-3).

Россиягэ кайтканда, Зыя Камали Баку шэhэрендэ туктала, hэм Y3 фикерлэрен миллионер, эре хэйрияче hэм меценат Зэйналабдин Тагиевка белдерэ. Ошбу эшне ул мэрб^л кYрэ, hэм Камалинец Бакуда калуын Yтенэ, матди ярдэм итэргэ вэгъдэ итэ. Камалинец моца каршы ^авабында, фикер иясе Yзе раслаганча, Y3 ягына кайтып «ватандашларына» хезмэт итэргэ тиешлеге ассызыклана. Моннан тыш, Уфага кайтышлый ул Эстерханда да туктала, биредэ дэ аны якты йез белэн каршы алалар hэм шэhэрдэ калырга вэгазьлилэр (Шунда ук).

Зыя Камали Уфага кайткач, «Госмания»нец югары сыйныф шэкертлэренэ дэрес бирэ башлый. Кичлэрен ^ыелышлар Yткэрэ, берничэ шэкерткэ аерым темаларга чыгышлар эзерлэргэ куша, Yзе дэ терле докладлар белэн чыгыш ясый. Фэтхел Корбангалиев истэлеклэренэ караганда, яшь мегаллимне ахун хэзрэт тэ бик мактый (Корбангалиев Ф. Уфа мэдрэсэлэре турында истэлеклэр, 1896-1909 еллар // РФА УФY ФА. Ф.50. Тасв.1. Эш 67. Б.8-9). Лэкин бервакыт, 1906 елныц март башларында ниндидер бэйрэмнэрдэн соц килсэк, Хэйрулла хэзрэт Госманов Зыя Камалине «куган» икэн - терлечэ сейлилэр, сэбэбен ачык белмэдек, - дип искэ ала ул елларны Ф.Корбангалиев. Ризалашмыйча, шэкертлэр Зыя Камали янына баралар. Укучы яшьлэр белэн булган эцгэмэдэн ацлашылганча, З.Камалинец омтылышы - «гали мэдрэсэ» ачу hэм элеге уку йортын нэкъ менэ Уфада булдыру (Шунда ук, б. 9; Корбангалиев Ф. Галимщан Ибраhимов турында... // Духовное наследие: поиски и открытия / Под ред. И.Г. Гумерова. Казань: ИЯЛИ, 2017. Вып. 3. С.146). «Госмания»дэ бу хыялларын гамэлгэ ашыру емете езелэдер (Карагыз: Самад. «Мэдрэсэи Галия диния»нец ачылуына ун ел тулу мвнэсэбэте белэн булган дога мэщлесе // Тормыш. 1916. 30 декабрь (№567). Б.2-3).

Эмма яца типтагы уку йортын булдыру идеясе белэн рухланган мэгърифэтче керэшен дэвам итэ. Ул вакытлы матбугат аша терле социаль катламнарга мерэ^эгать итэ, автор Yзенец мэкалэлэрендэ дарелфещн, ягъни Россия меселманнары ечен, беренче нэYбэттэ татарлар hэм

башкортлар ечен, югары уку йортын нигезлэY зарурлыгы турында яза (Кудашев А.Г. Национальные школы - мектебе, медресе в Уфе в начале XXв. //НА УНЦРАН. Ф.50. Оп.1. Д.20. Л.3).

Камали мэслэктэшлэр табып, шул исэптэн Хэтмулла Фазылов, Лотфулла Бикчурин, шэhэрнец мэхэллэ имамнарына мерэ^эгать итэ: югары белем бирэ торган уку йортын оштыруны кYЗдэ тотып, мэдрэсэлэрнец берсен аларныц идарэлэренэ тапшыруларын Yтенэ. Соцрак икенче мэхэллэ мэчете имамы Зариф хэзрэт бу фикерне хуплап, уцай ^авап бирэ (БР МА, Ф.Р-4767. Тасв.1. Эш 1. Б.3-4; Самад. «Мэдрэсэи Галия диния»нец ачылуына ун ел тулу мвнэсэбэте белэн булган дога мэщлесе // Тормыш. 1916. 30 декабрь (№567). Б.2-3).

Ул 1906 елда «Эл-Галэмел ислами» газетасында белдерY урнаштыра: «Быел Уфада югары дини белем бирэ торган мэдрэсэ ачыла. Уку тYлЭYсез булачак [соцрак тYлЭYле - А.А.]. Якынча 60-70 укучы кабул ителэ. Берьюлы еч сыйныф ачыла: беренче hэм икенче hэм беренче галия (югары) эзерлек сыйныфлары. Мегаллимнэр: Зыя Камали, Лотфулла Байчурин, Хэтмуллы Фазылов, Зариф хэзрэт Галикеев» (цит. журнал буенча: Мир ислама / Под ред. Димитрия Позднеева. Т. II. Вып. VII. СПб.: Тип. И.В. Леонтьева, 1913. С.436). Азактан hэр сыйныф ечен кайсы предметтан имтихан тапшырырга кирэклеге турында мэгълYмат китерелэ.

1906 елныц 6-8 октябрьлэрендэ кабул ту имтиханнарыннан соц, укулар да башлана. Бераз укыгач, 1907 елныц гыйнварында ^эмэгатьчелек катнашында укучыларга имтиханнар оештырыла. Шэкертлэрнец ^аваплары яхшы тээсир калдыра, бигрэк тэ язма имтиханнар (Шунда ук, с.438).

1907 елныц февраль аенда кYренекле ^эмэгать эшлеклесе Суфия Жантурина (Тэфкилева) йортында мэдрэсэне гамэлгэ куючыларныц чираттагы ^ыелышы булып Yтэ. Биредэ «Галия»нец Y3 бинасын булдыру мэсьэлэсе карала.

Уфа шэhэре, 1907 елныц 7 маенда иртэнге сэгать ^идедэ яца бинаныц нигезенэ беренче таш салу чарасы башлана. Бу тантанага мефти Мехэммэдъяр Солтанов, Мэхкэмэи шэргыя эгъзалары, хэйриячелэр, имамнар, мегаллимнэр ^ыела. Коръэн укылганнан соц, мефти яца салыначак бинага фатихасын биреп: «Меселманлыкны саклаучы галимнэр, миллэткэ hэм Ватанга хезмэт итэчэк кешелэрне эзерлэYче фэн сарае булсын», - дигэн телэк белэн бина нигезенэ беренче ташны сала (Мир ислама / Под ред. Димитрия Позднеева. Т. II. Вып. VII. СПб.: Тип. И.В. Леонтьева, 1913. С.442).

Н^аять, 1907 елныц 18 ноябрендэ бинаны тантаналы ачу була. Бу турыда Мэ^ит Гафури болай дип яза: «18 нче ноябрьдэ "Мэдрэсэи Галия" ачылды. Бунда Уфаныц мегътэбэр эhалисе барчасы бар иде диделэр. Бу ифтитах [ачу - А.А.] мэ^лесендэ бэн дэ булып, бер читтэн карап тордым...» (Гафури М. Уфа шэhэре // Эсэрлэр. III т. Проза hэм публицистика (1902-1917). Казан: Татар. кит. нэшр., 1983. Б. 309-310).

Гасыр башында кала мэчет-мэдрэсэлэре барлык килгэн кунакларныц кызыксынуын уята. «Галия»дэ укыган шэкертлэр CYзенэ караганда, чит шэhэрлэрдэн килYчелэр «Галия» мэдрэсэсенэ килмичэ калмаган (БР МА. Ф.Р-4767. Тасв.1. Эш 2. Б.63).

Мэдрэсэгэ килYче мекэррэм кунаклар арасыннан, мэсэлэн, Теркиянец дэYлэт эшлеклесе, меселман деньясыныц танылган галиме МэхмYД Эсад эфэнде (1857-1917). Уфага ул 1913 елныц 31 июль кенне килэ, ярты кен генэ шэhэрдэ булса да, Уфа мэдрэсэлэрендэ дэ була, шул исэптэн «Галия»гэ килэ (Мир ислама / Под ред. Димитрия Позднеева. Т. II. Вып. VII. СПб.: Тип. И.В. Леонтьева, 1913. С.471).

Шул ук 1913 елда кYренекле дин галиме, реформатор, hэм ^эмэгать эшлеклесе Муса Ж¡аруллаh Бигиев «Галия»гэ килеп, аныц эшчэнлеге белэн таныша. Мэдрэсэ бинасын электр уты белэн тээмин итY чыгымнарын Y3 естенэ ала (БР МА. Ф.Р-4767. Тасв.1. Эш 1. Б.8). «Мэдрэсэи Галия идарэсе» «Тормыш» газетасы аша галимгэ олы рэхмэтен ^иткерэ. Хэбэрдэн кYренгэнчэ, гыйнвар урталарында (1914 ел) бинаны электр белэн яктырту башлана (Уфа хэбэрлэре // Тормыш. 1914. 18 гыйнвар (№21). Б.4). Электр кертY эшлэре март аенда тэмамлана (Тормыш. 1914. 5 март. Б.2).

«Галия» мэдрэсэсе Уфа меселман ^эмгыятенец мэдэни hэм и^тима-гый тормышында лаеклы урын ала. Бу ^эhэттэн тYбэндэге юнэлешлэрне санап Yтэргэ мемкин:

1) Мэгърифэти-агарту чараларын YткэрY.

1912 елда Уфа земствосы каршындагы мэгариф бYлеге, татарча лекциялэр оештыру буенча тэ^рибэ туплау нияте белэн, «Галия» мэдрэсэсенец идарэсенэ мерэ^эгать итэ. Земство эшлеклелэре Зыя Камалидэн рехсэт алып, 1912 елныц 17 апрелендэ «Галия» бинасында беренче мэртэбэ «волшебный фонар» ярдэмендэ татар телендэ уку оештыра. Биредэ Л.Я. Мендияров ^итэкчелегендэ Ьади Килдебэков тарафыннан рус чыганаклары нигезендэ тезелгэн «Голландия» очеркы укыла.

Уфада берничэ ел дэвамында Уфа губернасы халык университетлары ^эмгыяте эшлэп килэ. Элеге оешманыц максаты - Уфа шэhэрендэ hэм губернада фэнни-агарту эшчэнлеген гамэлгэ ашыручы оешмалар булды-руга ярдэм (Устав Уфимского общества народных университетов. Уфа: Печатня Н.К. Блохина, 1907. С.3). Шул рэвешле, аныц тарафыннан лекциялэр, укулар, экскурсиялэр, кYргэзмэ hэм башка терле чаралар уздырыла. Менэ шушы ^эмгыять эшчэнлеге YPнэгендэ меселманнар да терле мэдэни-агарту чаралары оештыру hэм YткэрY елкэсендэ меhим адымнар ясыйлар.

1913 елныц кезендэ Уфа меселманнары Уфа губернасы халык университетлары ^эмгыяте каршысында меселман шегъбэсе (бYлеге) оештыра. Уфадагы «Гавам дарелфенYне» (Халык университеты) ^эмгыяте эшчэнлеге белэн «Тормыш» газетасы укучыларны hэрдаим таныштырып

бара. Мэсэлэн, газета хэбэр иткэнчэ, 1913 елныц 27 ноябрьдэ юрист Ибраhим Эхтэмов йортында идарэ эгъзаларыныц ^ыелышы уза. Анда «Гавам дарелфенYне» ^эмгыятенец теп максаты - халыкныц тYбэн катламнары арасында агарту эше дигэн карар кабул ителэ. Уфа зыялылары арасыннан лекция укырга телэк белдерYче теркем дэ оеша: Хэсэнгата Габэши (тарихтан), Ибраhим Эхтэмов (хокукдан), Габдулла Шнаси (Шонаси) (Ибраhимов) (физика hэм химиядэн), Гомэр Терегулов (ысул тэгълимдэн), Хэбибулла Эхтэмов (татар эдэбиятыннан) (Гавам дарелфонуне // Тормыш. 1913. 1 декабрь (№9). Б. 4).

Килэчэктэ «Тормыш» газетасы битлэрендэ «Гавам дарелфенYне» тарафыннан уздырылачак (яки уздырылган) лекциялэр турында мэгълYмат урнаштырылып бара. Шунысы эhэмияткэ ия: «Галия» мэдрэсэсе вэкиллэре зур активлык кYрсэтэ. Зыя Камалинец лекциялэре эхлак мэсьэлэренэ багышлана (карагыз: Татарча лекция // Тормыш. 1914. 26 февраль. Б.4; Уфа хэбэрлэре // Тормыш. 3 март (№38). Б.4), Хэбиб Зэйни географиядэн лекция укый (карагыз: Татарча лекция // Тормыш. 1914. 19 март (№44); Татарча лекция // Тормыш. 1914. 23 март (№46)). Габдулла Шнаси тарафыннан уздырылган кызыклы hэм эчтэлекле дэреслэр уфалыларда уцай тээсир калдыра (Моселманча лекция // Тормыш. 1914. 12 февраль (№30). Б.3).

1916 елныц ^эендэ Уфада «Галия» мэдрэсэсенец ^итэкчелэре hэм мегаллимнэре тарафыннан укытучыларныц (мегаллим-мегаллимэлэрнец) белемнэрен кYтэрY ечен кыска сроклы курслар ачыла (Вэли Хангилдин. Галим hэм кицэшче // Галимщан Ибра^мов: мэкалэлэр, истэлек-хатирэлэр/Тоз. Р.Акъегет. Казан: Татар. кит. нэшр., 2007. Б.159-162).

2) Вакытлы татар матбугаты эшчэнлегендэ актив катнашу.

«Галия» мэдрэсэсе мегаллимнэре вэ шэкертлэре тарафыннан язылган газета-журнал битлэрендэ ^псанлы мэкалэлэр, фельетоннар, шигырьлэр бастырыла, мэдрэсэ остазлары мехэррир вазифасын да y™. Эйтик, Зыя Камали каладагы «Эл-Галэмел ислами» исемле беренче татар газетасын оештыруда катнаша, кайбер номерларыныц фактик редакторы була. 1914 елныц ^эендэ «Тормыш»ныц рэсми мехэррире Мехэммэдвэгыйзь НэYPYзев Казанга, соцрак Эстерханга сэфэргэ киткэч, мехэррир вазифасын «Галия» мэдрэсэсе медэррисе, ^итэкче урынбасары Габдулла Шнаси вакытлыча башкара (№№80-87, 27.06-16.07.1914) (Уфа хэбэрлэре // Тормыш. 1914. 27 июнь (№80). Б.4). Кайбер мэгълYматларга караганда, «МэгълYмат ^эдидэ» журналыныц нэшире hэм мехэррире Локман Канзафаров «Галия» мэдрэсэсендэ укыган булган (Кудашев А.Г. Национальная периодическая печать //НА УНЦРАН. Ф.50. Оп.1. Д.26. Л.9).

Мэдрэсэнец Y3 «вакытлы матбугаты» да эшлэп килгэн. Кулъязма эдэби журналда шэкертлэрнец эдэби эсэрлэре, шигырьлэре, мэкалэлэре hэм мэдрэсэ тормышындагы терле хэбэрлэр урнаштырыла иде, дип яза Эхтэм Мансуров (1895-1965) (Мансуров Э. «Галия» мэдрэсэсендэ // Галимщан ИбраЫмов: мэкалэлэр, истэлек-хатирэлэр / Тоз. Р.Акъегет.

Казан: Татар. кит. нэшр., 2007. Б.103. Бу турыда карагыз: Кудаш С. Хэтердэ калган минутлар. Истэлеклэр. Казан: Татар. кит. нэшр., 1959. 285 б.; Шуныкыук. Яшьлек эзлэре буйлап. Казан: Татар. кит. нэшр., 1964. 183 б;. Кб.).

3) Тврле мэдэни чараларда катнашу hэм оештыру.

«Галия» мэдрэсэсе шэкертлэре шэhэрдэ эдэби кичэлэр, концерт-спектакльлэрдэ актив катнашулары мэгьлYм. 1909 елда Уфада приказчиклар, наборщиклар hэм Уфа мэдрэсэлэренец шэкертлэре Yзешчэн театр теркеме оештыралар (Кудашев А.Г. Первые национальные театральные постановки труппы «Нур» и литературные вечера, концерты в Уфе в начале XX в. //НА УНЦ РАН. Ф.50. Оп.1. Д.18. Л.3, 9). Мэсэлэн, театр hэвэскэрлэре арасыннан чыккан танылган шэхеслэрдэн Габдулла-Эмин Зебэеров (1891-1963), килэчэктэ БАССРныц (1935), РСФСРныц (1949) халык артисты (карагыз: Тузбекова Л.С. Медресе «Галия» - высшее мусульманское учебное заведение Башкортостана (1906-1919 гг.): Научное издание. 2-е изд., исп. и доп. Уфа: Уфимск. гос. академия экономики и сервиса, 2007. С.37, 107). Уфа яшьлэре тарафыннан Г.Камалныц «Беренче театр», «БYлэк», «Банкрот», «Безнец шэhэрнец серлэре», С.Рэмиевнец «Яшэ, Зебэйдэ, яшим мин» ^б. пьесалар куела (Кудашев А.Г. Первые национальные театральные постановки труппы «Нур» и литературные вечера, концерты в Уфе в начале XX в. //НА УНЦ РАН. Ф.50. Оп.1. Д.18. Л.4; Уфа хэбэрлэре // Тормыш. 1913. 31 декабрь (№17). Б.3)

Мэдрэсэ ^лэмендэ терле тYгэрэклэр эшли. Шулар арасында иц зурысы hэм зур стажлысы: «Милли кей, сэхнэ hэм эдэбият тYгэрэге», дип искэ ала Сэйфи Кудаш (1894-1993) (Кудаш С. Хэтердэ калган минутлар. Истэлеклэр. Казан: Татар. кит. нэшр., 1959. Б.46). Мэдрэсэдэ татар-башкорт шэкертлэренец кыллы оркестры hэм хоры белэн ^итэкчелек ш^че Вильгельм Клименц казах шэкертлэреннэн дэ аерым хор оештыра hэм ^ырчы солистлар хэзерли (Кудаш С. Яшьлек эзлэре буйлап. Казан: Татар. кит. нэшр.,1964. Б.80).

Гомумэн, мэдрэсэ тормышы, шэкертлэре, мегаллимнэре турында ^п истэлеклэр сакланган. Шунысы сеенечле - соцгы дистэ елларда аларны аерым ^ыентыклар рэвешендэ бастырып чыгару эше бара hэм ул дэвам итэ.

Нэти^э ясап, шуны ассызыклыйк: 1906 елда Уфада Зыя Камали инициативасы белэн нигезлэнгэн «Галия» мэдрэсэсе меселманнар тормышында зур роль уйный. Уфада корпоратив психологиягэ нигезлэнгэн и^тимагый (социаль) теркемнэр - дворяннар, сэYДЭгэрлэр, имам вэ галим-голэмэлэр бердэм булып, яца типтагы мэдрэсэ оештыралар. Элеге мэдрэсэнец эшчэнлеге кицкырлы, биредэ укыткан, укыган шэхеслэребезнец тормыш юлы гыйбрэтле. Шул рэвешле, «Галия»нец тарихын ейрэнгэндэ, темага киц карарга кирэк: бер яктан, аныц эчке яшэешен, шул исэптэн уку-укыту системасын, шэхеслэрне, икенче яктан -

мэдрэсэнец эшчэнлеген Уфадагы терле социаль институтлар призмасы аша ейрэну меhим. Ьэм шулай ук тебэк, мэмлэкэт кулэмендэ дэ ейрэну зарур.

Игътибарыгыз ечен зур рэхмэт!

А.Э. Зиннэтуллина. Хэерле кен, хермэтле хезмэттэшлэр! Игътибарыгызга «Галия» мэдрэсэсенэ нигез салуга зур елеш керткэн олуг шэхеслэребез, хэйриячелэребез турында кыскача мэгълYмат биреп узарга телим.

Иц беренче булып Зыя Камалинец мэдрэсэ оештыру ниятен Уфадагы II мэхэллэ имамы Зариф Галикэев хуплап ала hэм мэдрэсэ ачар ечен мэхэллэ мэчетенец аскы катын тэкъдим итэ. Шулай итеп, элеге ике кыю шэхес тырышлыгы белэн «Галия» мэдрэсэсе Y3 ишеклэрен ачып ^ибэрэ. 1906 елныц 7 октябрендэ мэдрэсэгэ кабул иту имтиханнары Yткэрелеп, 13 октябрьдэ дэреслэр башлана.

Мэдрэсэ эшчэнлегенец беренче елы бик авырлыклар белэн уза. Беренчедэн, бина дэреслэр алып бару ечен яраклы булмый, икенчедэн, мэдрэсэнец матди ягы бик начар була: мегаллимнэргэ хезмэт хакы тулэнми, берничэ мегаллим бер фатирда яшэргэ мэ^бур булалар h.б. Элеге авырлыкларны куреп, Зариф хэзрэт Булгаков номерларында бер мэ^лес ясап, Уфа байларыннан мэдрэсэгэ ярдэм итулэрен утенэ. Бу мэ^лестэ мэдрэсэ файдасына 900 сумнан артык акча ^ыела (Уфада Галияи диния //Вакыт. 1906. 11 ноябрь).

Шул ук вакытта Зыя Камали дэ терле юллар белэн халык арасына уз фикерлэрен, уз идеялэрен таратырга тырыша. Ислам дине нигезлэрен ейрэну буенча тугэрэклэр алып бара, Хэкимовлар, Жантуриннар, Назыйровлар кебек шэhэрнец куренекле татар гаилэлэренэ чакырыла, hэм hэр барган ^ирдэ диярлек эцгэмэдэшлэрендэ узе турында уцай фикер калдыра.

1907 елныц гыйнварында узган беренче имтиханнардан татар ^эмэгатьчелеге канэгать кала. Кен узэгенэ мэдрэсэгэ бина кирэклеге килеп баса. Жантуриннар еендэ элеге мэсьэлэ буенча мэ^лес ^ыела. Анда мефти Солтанов, шэhэр байлары, мегаллимнэр hэм башка куренекле шэхеслэр катнашында мэдрэсэгэ бина салу турында карар кабул ителэ. Сэлимгэрэй Жантурин мэсьэлэнец техник ягын уз естенэ ала, э Бэдретдин Назыйров хэзинэдар булып билгелэнэ. Шул ук кенне мэдрэсэ файдасына 26 мец сумнан артык иганэ ^ыела.

1907 елныц 5 маенда булачак мэдрэсэ бинасына мефти Солтанов тарафыннан беренче нигез ташы салына, шул елныц 18 ноябрендэ уку бинасы тантаналы рэвештэ ачыла.

Мэдрэсэгэ яца бина салдыру, тугэрэклэп алганда, 42 мец сумга тешэ. Чыгымныц теп елешен Садри Назыйров белэн Суфия бикэ Жантуриналар уз еслэренэ алалар. Садри Назыйров мэдрэсэне тезу эшлэре ечен генэ 20 мец сум акчасын иганэ кыла. Нэкъ элеге шэхес акчасына Зыя Камали 1898 елда Теркиягэ укырга китэ (Камалов Т. Зия Камали: мыслитель,

просветитель, религиозный деятель. Казань: Иман, 1997. С.8). «Галия» мэдрэсэсенец оешып эшли башлаган чорында Зариф хэзрэт ярдэме белэн ^ыелган 900 сумныц да 400 е бу кеше тарафыннан бирелгэн була. Гомумэн, Садри Назыйров бYгенгесе кендэ киц ^эмэгатьчелеккэ артык билгеле булмаса да, заманында Уфаныц иц эре сэYДЭгэрлэренец hэм иц юмарт химаячелэренец берсе буларак билгеле. Ул татар мэгарифен Y^^Y^ Yзенец кечен кызганмаган. 1905 елда, татар кызлары ечен ачылган мэктэплэрне эле бармак белэн генэ санарлык чорда, Уфада ике кызлар мэктэбе салдырып, мегаллимэлэр билгелэп, hэм алга таба да аларны матди яктан тээмин итеп тора. Моннан тыш, Уфа губернасы Иске Турай авылында да кыз балалар ечен мэктэп салдырып бирэ (ХХ гасыр башы татар вакытлы матбугатында хатын-кыз мэгарифе мэсьэлэлэре (документлар щыентыгы) / Тез.-авт.: Мортазина Л.Р., Зиннэтуллина А.Э. Казан: ТР ФА Ш.Мэрщани исем. Тарих институты, 2020. Б. 129, 161).

Суфия Жантурина турында да шуны ук эйтергэ кирэк. Ул «Галия» мэдрэсэсен салдыру ечен 18 мец акчасын иганэ кыла. Кызганычка каршы, бу ханым бик яшьли вафат була, Yзенец соцгы кеннэре якынлашуын сизеп, васыятьнамэ тезеп калдыра. Элеге документ буенча «Мэдрэсэи Галия» шэкертлэренэ стипендия ечен 10000 сум, аныц китапханэсенэ 500 сум васыять ителэ (Шунда ук, б. 274).

Бу шэхеслэрдэн тыш, элбэттэ, башка бик ^п кешелэр терлечэ ярдэм кулы сузганнар, мэдрэсэ файдасына Yзлэренец акчаларын hэм вакытларын сарыф иткэннэр.

«Галия» мэдрэсэсе бинасы бу чор мэдрэсэлэреннэн ^пкэ естен була. Эч катлы таш бинаныц беренче катында ашау-эчY, юыну бYлмэлэре, икенче катында шэкертлэрнец тору урыны, э еченче катта - уку бYлмэлэре, китапханэ hэм мэчет урнашкан була. Бина Yзэклэштерелгэн ^ылыту hэм сурткэргеч системаларына тоташтырыла. Э менэ электр уты 1913 елда гына кертелэ (Рэхимов С. «Галия» мэдрэсэсе // Мэдрэсэлэрдэ китап киштэсе. Казан, 1992. Б.117).

Мэдрэсэнец эшен алып бару ечен мэдрэсэ каршында ике hэйэт тезелэ. Беренчесе - гыйльми hэйэт, ул мэдрэсэнец уку-укыту эшлэре белэн шегыльлэнэ, э икенчесе - икътисади hэйэт, мэдрэсэнец матди ягын кайгыртырга тиеш була. Икътисади hэйэтнец рэисе итеп Сэлимгэрэй Жантурин билгелэнэ (Уфада «Мэдрэсэи Галияи диния» // Вакыт. 1907. 18 август).

Икътисади hэйэт эгъзалары мэдрэсэ файдасына ел саен тYбэндэге кYлэмдэ ярдэм итэргэ вэгъдэ итэлэр: Садретдин Назыйров - 2 мец, Суфия бикэ исеменнэн Сэлимгэрэй Жантурин - 1 мец, Сабирж;ан Шэмгулов - 200 сум, Бэдретдин Назыйров, Хэйрулла Габидуллин hэм Хэсэн Кэримовлар 100 эр сум. Барлыгы 3500 сум.

Мэдрэсэнец еллык чыгымы якынча 6000 сум булыр диеп исэплэнелэ. Шуныц 3500 ен hэйэт эгъзалары, 1600 ен шэкертлэрдэн уку ечен ^ыелган

акча, э инде калган елешен читтэн килгэн иганэлэр каплар диеп емет ителэ (Уфада «Мэдрэсэи Галия диния» //Вакыт. 1908. 25 сентябрь).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Алдагы елларда мэдрэсэнец матди ягы азмы-купме тотрыклы булса да, шэкертлэр арту белэн матди кыенлыклар килеп чыга. Беренчедэн, икътисади hэйэт кабул иткэн кулэмдэге генэ акча мэдрэсэне тулысынча тээмин итэргэ ^итми, икенчедэн, hэйэт эгъзалары узлэре дэ вэгъдэ иткэн акчаларын вакытында биреп бетермилэр, нэти^эдэ матди авырлыклар барлыкка килэ. 1914 елныц язында шэкертлэр арасында таралган азканлылык авыруыныц теп сэбэбен дэ нэкъ менэ шэкертлэрнец аз hэм начар туктануында курэлэр.

Зыя Камали естенэ естэмэ акча эзлэу бурычы килеп баса. Аца иц беренче булып «Йолдыз» кинотеатры hэм Уфа яшьлэре ярдэм кулы суза. Алар «Галия» мэдрэсэсе файдасына хэйрия кичэлэре ясыйлар, кинотеатрда аерым сеанслар курсэтэлэр. Шулай ук башка шэhэрлэрдэн дэ матди ярдэмнэр курсэтелэ.

Моныц естенэ мэдрэсэ медире белэн hэйэт эгъзалары арасында да каршылыклар килеп чыга. Мэдрэсэ чыгымнарыныц яртысын каплап барган эгъзалар, З.Камалине мэдрэсэ ачылганда куелган еметлэрне акламауда гаеплилэр. Алар емет иткэнчэ, мэдрэсэдэн зыялы дин белгечлэре чыгарга тиеш була, э чынлыкта исэ, уз сузлэрен, уз фикерлэрен курыкмыйча эйтэ алган ирекле шэхеслэр хэзерлэнэ. Моца дэлил итеп шуны эйтергэ кирэк, мэдрэсэне тэмамлап чыккан 1500 шэкертнец бары 35 е генэ дин юлын сайлый (Камалов Т. Зия Камали: мыслитель, просветитель, религиозный деятель. Казань: Иман, 1997. С.26). Моны куреп, икътисади hэйэт эгъзалары З.Камалигэ медирлектэн киту талэбен куялар. Эмма Камали гомерен багышлаган эшеннэн баш тарта алмый hэм, мэдрэсэгэ ярдэм итеп килгэн хэйриячелэргэ рэхмэт эйтеп, татар ^эмэгатьчелегеннэн «Галия» мэдрэсэсен ярдэмнэреннэн ташламауларын утенэ (Камали З. «Мэдрэсэи Галия диния» модириятеннэн // Вакыт. 1915. 19 сентябрь).

Соцрак, 1916 елда, мэдрэсенец ун еллык юбилее вакытында, мэдрэсэнец матди ягын тээмин итеп тору ечен вакыф фонды оештыру турында карар кабул ителэ.

Куренгэнчэ, бик аз гына вакыт эчендэ татар байлары, татар ^эмэ-гатьчелеге, элбэттэ инде, Зыя Камали тырышлыгы белэн, ХХ гасыр башындагы иц данлыклы мэдрэсэлэребезнец берсе оеша, матди кыенлыкларга, фикер каршылыкларына карамастан, илдэге кискен борылышларга кадэр ул узенец эшчэнлеген дэвам итэ.

Игътибарыгыз ечен рэхмэт!

Л.И. Алмазова. Зыяэтдин Камали (1873-1942) был незаурядным философом - реформатором своего времени. Среди его трудов следует выделить трехтомное сочинение «Фэлсэфэ исламийа» («Философия ислама») с приложением «АллаИ гадэлэте» («Справедливость Аллаха») (Камали З. Аллаh гадэлэте. Уфа: Шарыкъ матбагасы, 1911), изданные с 1909 по

1911 год, а также небольшое по объему (77 с.) сочинение «Дини тэдбирлэр» («Религиозные устроения») (Камали З. Дини тэдбирлэр. Уфа: Шарыкъ матбагасы, 1913).

В своих работах З.Камали стремится рационализировать элементы мусульманского учения. Так, две книги из его четырехтомного сочинения «Философия ислама» носят название «Философия поклонения». В них он подробно разбирает практическую пользу и внутренний смысл мусульманского культа. Например, среди полезных для человека элементов намаза - ежедневной пятикратной молитвы - он перечисляет следующие: человек в акте мольбы Аллаху переносится в высший мир и освобождается от тревог и мелочных забот, мольба приносит покой смятенной душе и врачует ее, гимнастика, совмещенная с духовным актом, одновременно способна помочь и душе, и телу, намаз учит терпению и методичности в жизни. Далее, построение всех в ряд во время молитвы, невзирая на достоинства и заслуги, сбивает спесь и символизирует равенство людей перед Богом, союз и братство всего человечества. С точки зрения общественного блага, общение в мечети учит интересоваться проблемами и нуждами собратьев по вере, помогать друг другу в случае надобности, а, кроме того, наблюдение за большим количеством людей учит замечать положительные и отрицательные стороны членов махалли (общины мусульман одного прихода - Л.А.) и по возможности устранять в себе недостатки и приобретать достоинства (Камали З. Фэлсэфэи исламиядэн. 2 кис. Фэлсэфэи гыйбадэт. Уфа: Шарыкъ матбагасы, 1909. Б.55-59).

Зыяэтдин Камали совсем не рассматривает мелкие детали отправления культа, как это было свойственно теологам традиционалистского толка, а обращает внимание на реальную нравственную, физиологическую, психологическую и духовную пользу мусульманских обрядов. Осуществив данный анализ, он разрушает устоявшуюся в мусульманском богословии идею, ведущую начало еще от ал-Ашари, о том, что человек не в силах постичь смысл актов поклонения, и поэтому должен лишь исполнять их и не спрашивать «зачем?».

З.Камали объясняет, что религия требует от человека исполнения нравственных и культовых предписаний не потому, что это угодно некоему трансцендентному Богу, нет. Согласно его интерпретации, нравственно то, что служит процветанию и счастью человечества в целом и каждой личности в отдельности, а именно этим целям служит и все содержание истинной веры. То есть вера лишь следует за тем, что объективно является прекрасным, а прекрасно то, что полезно для продолжения рода человеческого и обретения людьми совершенства. Осознание этого принципа, на котором должна строиться правильная вера, согласно мнению З.Камали, «поможет человеку осознать себя истинным наместником Аллаха на земле и, с одной стороны, благодаря разуму, а с другой, благодаря религии, которая, как луч, освещает доселе скрытое, обрести понимание законов Вселенной, предвидения последствий своих поступков и достичь счастья -

истинной цели ислама» (Камали З. Фзсзфзи исламиядзн 1 кисзк: Фзлсзфзи игътикадия. Уфа: Шарыкъ матбагасы, 1911. Б.139).

Переходя к изложению самого главного Божественного закона, З.Камали начинает с обоснования следующего тезиса: успех и земное благополучие являются знаком свыше о том, что человек или целое сообщество людей движутся в правильном направлении: «Некоторые государства оканчивают свои дни, и их имена остаются лишь в истории... а некоторые нации растут, берут под свое покровительство новые земли, другие же пребывают в изоляции, некоторые правят всем миром, слава других близится к закату, одни становятся богатыми владельцами миллионов, а некоторые испытывают лишения... Причина всего этого в жизни в соответствии со знанием божественных причин или в жизни без подобного соответствия» (Там же, с.302). Можно сказать, что этот вывод развивает и рационализирует идеи протестантизма. Как известно, Макс Вебер объясняет успехи нововременной европейской цивилизации сдвигом в общественном сознании масс, произошедшим в результате христианской Реформации. Суть этих идей коротко можно изложить так: успех человека в его земной жизни свидетельствует о его богоугодности и богоизбранности. То есть решение проблемы предопределения осуществляется в ключе его жизненного успеха или неудачи. Согласно теории М.Вебера, этот принцип лег в основу процветания западной цивилизации.

Если проблема богоизбранности решалась во времена христианской реформации сугубо метафизически и иррационально, то несколько веков спустя татарские реформаторы пытаются заключить тот же принцип в строго логические рамки. Успех человека в его деятельности связывается ими с соответствием его действий божественным законам. Они считают, что и обществу в целом, и отдельному человеку неизбежно будет сопутствовать удача в том случае, если он строит свою жизнь на основе ее соответствия законам природы, изначально установленным Аллахом.

Как известно, мусульманский мир к началу ХХ века переживал нелегкие времена. Вынужденная конкуренция с самыми развитыми нациями обнажала слабые стороны традиционных обществ. В чем же состояла ошибка мусульман, заведшая их в экономический, а главное, в духовный тупик во времена позднего ислама? По мнению мусульманских реформаторов, один из самых существенных просчетов заключался в этике пассивности, вызванной неверным толкованием проблемы предопределения. Поэтому для них главной задачей было убедить современников в необходимости активного отношения к жизни, оптимизма, стремления к достижению более высокого уровня жизни, что в конечном итоге должно привести к развитию духовности и знаний.

Эти идеи витали в воздухе, однако логическую и концептуальную завершенность они приобрели в трудах Зыяэтдина Камали. Именно он является наиболее последовательным создателем принципиально новой концепции свободы воли, а также проблемы теодицеи (Камали З. Аллаh

гадэлэте. Уфа: Шарыкъ матбагасы, 1911). Он пишет, что почти каждый век мусульмане заново задаются вопросом: как совместить то предание, что Аллах все, что есть, и все, что будет, записал на вечной скрижали, и «чернила уже высохли», с тем, что, несмотря на это, человек обязан отвечать за свои дела перед Всевышним? З.Камали очень образно сравнивает это противоречие с тем, как если бы некто, приготовив ядовитый отвар, дал выпить его человеку. После того как тот осушил чашу, этот некто стал бы кричать: «Зачем выпил? Не пей!». Подобным образом философ утрирует абсурдность ситуации, дабы опровергнуть идеи фатализма, столь присущие некоторым кругам религиозных деятелей своего времени. Высказывание об уже высохших чернилах на Вечной Скрижали философ толкует весьма оригинально. Он утверждает, что на ней записана вовсе не судьба человека: «...на Священной Скрижали отображен лишь вечный Божественный Закон, гласящий, что человек волен выбирать между своей верой и безверием, счастьем и бедой, добром и злом и получить за этот выбор то, что он благодаря ему сам заслужил» (Там же, б.317).

То есть философ считает, что человек обладает правом выбора: «В соответствии с исламской верой, человечество было создано свободным. Подобно тому, как во всех других делах, человек свободен и в вопросах совести и веры. Если человек хочет, может питаться неверием, если хочет, может быть и правоверным, ему дана в этом свобода... Счастье каждого человека зависит от его ремесла и усердия - такой заложен всеобщий закон» (Там же, б.318).

Процветание, прогресс и богатство - это показатель соответствия жизни людей познанному божественному закону, изложенному в доступной форме во всех трех мировых религиях (признавая право всех монотеистических религий на истину, мусульманские реформаторы и обновители не сомневались в том, что наиболее полно и совершенно истина изложена в исламе). В то же время зло - болезни, бедность, нищета - рассматривается как знак нарушения человеком божественного порядка: «В мире истинного зла нет; если нам и видны различные виды зла, то тот смысл, который в нем заложен, свидетельствует лишь о милости Аллаха. Поистине Аллах Знающий Мудрый» (Там же, б.328). Согласно данным представлениям, все возникающие проблемы социума или индивидуума являются следствием его собственных ошибок в прошлом.

Аллах, по мнению З.Камали, в вопросе предопределения играет роль закона справедливости, как у мутазилитов, и сам не вмешивается, по крайней мере в этом мире, в дела людей. Его присутствие ощущается лишь опосредованно - благодаря снизошедшим из Божественного источника религиям. Именно тем, что к людям регулярно посылались пророки, и обусловливается забота Всевышнего о человечестве. Поэтому человек, имея знание всего этого, является, по сути, сам творцом своей судьбы.

Таким образом, в своих сочинениях Зыяэтдин Камали стремится рационализировать положения ислама, включая такие изначально сложные проблемы как свобода воли, добро и зло.

Л.Р. Мортазина. Хэерле кен, хермэтле тугэрэк естэл эшендэ катнашучылар! ХХ гасырныц иц мэшhYP татар югары уку йортларыныц берсе булган «Галия» мэдрэсэсе турында сейлэгэндэ, аныц педагогик-методик нигезлэре, мегаллимнэре турында да суз алып бармасак, дерес булмас. Ченки укыту программалары, укытылган фэннэр hэм дэреслеклэр hэрбер уку йортыныц асылын билгелэуче теп билгелэр булып торалар. Мэктэп-мэдрэсэ эшчэнлегенец ни дэрэ^эдэ уцышлы тормышка ашырылуы куп очракта педагогик кадрларныц дерес сайлануы белэн дэ бэйле булган.

0ч эзерлек hэм еч теп сыйныфтан гыйбарэт булган «Галия» мэдрэсэсенэ гадэти типтагы мэдрэсэне тэмамлаган, керу имтиханнарын уцышлы биргэн яшьлэр кабул ителгэн.

Теп предметларны, элбэттэ, татар дини уку йортлары ечен хас булган традицион фэннэр - ислам тарихы hэм фэлсэфэсе, Коръэн тэфсире, пэйгамбэрлэр тарихы, Мехэммэд пэйгамбэрнец тормыш юлы, гарэп, фарсы теллэре, шулай ук терек, рус hэм терки-татар теллэре алып торган. Бу фэннэр югары уку йортлары кулэмендэ hэм дэрэ^эсендэ укытылган. Шулай ук психология, дидактика, эдэбият, матур язу (каллиграфия) укытылган.

Педагогика фэне еч теп сыйныфта укытылган: 1 сыйныфта - гомуми педагогика, тэрбия теориясе hэм психология нигезлэре; 2 hэм 3 сыйныфларда - дидактика hэм мэктэп-мэдрэсэлэрдэ башлангыч белем биру ысуллары. 6 еллык укыту курсы 3 баскычтан гыйбарэт булган: решди (тубэн), игъдади (урта) hэм гали (югары).

Укыту планнары hэм аерым фэннэр буенча программалар hэрвакыт камиллэшеп торган, мэдрэсэ яца предметлар, ысуллар hэм дидактик материал кертугэ hэрчак ачык булган. Шул чорныц башка прогрессив уку йортларындагы кебек ук, «Галия»дэ дэ дидактика елкэсендэге яцалыкларга зур эhэмият бирелгэн. Мэсэлэн, мэдрэсэ укытучысы Габдулла (Ибраhимов) Шнаси физика hэм химия кабинетын оештырып ^ибэрэ. Бу чорда элеге хэл бик аз мэдрэсэлэрдэ генэ кузэтелгэн. Икенче бер мегаллим - Хэбиб Зэйни, мэдрэсэлэр тарихында беренче тапкыр буларак, физик тэрбия предметы буенча шэкертлэргэ дэрес бирэ башлый. Бу чорда ул татар балаларына физик тэрбия бирунец методик нигезлэренэ багышланган мэкалэлэр язып бастыра.

Мэдрэсэдэ дэреслэр hэркайсы лекция системасында утелеп, кайбер зуррак класста реферат системасы да кулланылган (Хэбиб Зэйни Башкортстан педагогия тарихы конспекты проекты //Н.И. Лобачевский исемендэге Фэнни китапханэнец Кулъязмалар hэм сирэк китаплар бYлеге, 2390 т., 1 кис ). Дэрестэн тыш чаралар рэвешендэ уткэрелгэн фэнни, сэяси темаларга багышланган лекциялэрне мэдрэсэнец ^итэкчесе Зыя Камали

hэм башка укытучылар, шулай ук читтэн чакырылган белгечлэр укыган. Мэсэлэн, Габдулла Гыйсмэти, Шэриф Манатов, Шакир Мехэммэдьяров-ларныц «Галия» шэкертлэре алдында лекциялэр укыганлыгы мэгьлYм.

Зыя Камали мэдрэсэдэ белем бирYнец теп максаты итеп укучыларныц фикерлэY сэлэтлэрен YCтерYне санаган. Шуца да лекциялэрен актуаль фэнни темаларга укыган. Хезмэтлэре аша да («Ислам фэлсэфэсе» h.б.) меселманнарны фикерлэY юлына этэрY максатын куйган. Мэдрэсэдэ шэкертлэрнец фикри Yсешенэ этэргеч бирэ торган мантыйк, меназара (бэхэс) фэннэре укытылу факты турында да эйтеп китэргэ кирэк. Шэкертлэрне бэхэсле хэл тудыру hэм аны алып бару методикасына ейрэткэннэр. Инде алда чыгыш ясаучылар тарафыннан искэ алынганча, мэдрэсэдэн ирекле фикер йертYче шэхеслэр чыгуы шуныц белэн дэ бэйледер, мегаен.

Шушы мэктэпнец мегаллиме Хэбиб Зэйнинец архивында сакланган документлар арасында «Галия» мэдрэсэсенэ кагылышлылары да бар (Хэбиб Зэйни. Курсэтелгэн хезмэт, 1, 2 кисэклэр). Каршылыклы фикерлэр дэ очрый, элбэттэ. Лэкин, гомумэн алганда, автор «Галия» hэм аныц ^итэкчесенец эшчэнлегенэ югары бэя бирэ. Игътибарыгызга элеге шактый кYлэмле, гарэп хэрефлэре белэн язылган документтан мэдрэсэдэ уку-укыту эшенец куелышына караган кайбер факт hэм фикерлэрне китереп узасым килэ.

Х.Зэйни билгелэвенчэ, мэдрэсэдэ деньяви фэннэр ^п укытыла. Лэкин белгечлеклэр буенча гына укыту, ягъни специализация ^зэтелми. «Бер укытучы география, тарих, ана теле, рэсем кебек, яисэ бер Yк укытучы физика, химия, геометрия, методика, дидактика кебек бер-берлэреннэн ераграк дисциплиналар укыту да булды. Бюджет мэсьэлэ-сенец кысынкылыгы да катнашты. Ничек булса да, бу фэннэр мэдрэсэ программасына кергезелде. Патша хе^мэтенец ^зен юар ечен Yзлэренец укып чыккан уку йортыннан алган дипломнары естенэ, укытучылар ечен Диния нэзарэтендэ (Духовное Собрание) казыйлар алдында, белсэ-белмэсэ дэ, диннэн экзамен биреп, кулларына «гам медэррис» (халык укытучысы), «имам-мегаллим» шэhадэтнамэсе алынды. Бу - хезмэт тYрэлэре ревизия ясаса, бездэ муллалар гына укыта дип эйтY ечен иде (маскировка)». Авторныц язуына караганда, мэдрэсэнец аерым програм-масы булмый, hэр укытучы Y3 программасы белэн укыта, Yзе тези. Географиядэн, мэсэлэн, шул чорныц гимназия, реальное училищелары программасына нигезлэнелэ. Иванов, Баранский дэреслеклэре нигезендэ укытыла.

«Тарих урта мэктэплэр ^лэмендэ, физика, химия хекYмэтнец урта мэктэплэре кYлэмендэ, методика, дидактика учительская школа ^лэмендэ, гарэп теле кицрэк укытыла иде. Дин дэреслэре Коръэннец Yзеннэн, хэдис, фараиз, дин фэлсэфэсе, пэйгамбэр тарихы (Мехэммэд пэйгамбэрнец тэр^емэи хэле) Yтелэ иде.

Дэреслэр hэркайсы лекционный системада утелеп, кайбер зуррак сыйныфларда реферат системасы да куелган иде. Ьэр укытучыныц программасы, укыту алымнары, ысуллары педсоветларда, предметная комиссиялэрдэ тикшерелгэн. Рус теле аерым укытыла, телэгэн барлык укучылар бер булмэгэ ^ыйнала, бер программа нигезендэ укытыла, яздыра, сейлэтэ. Телэгэннэргэ ейгэ тапшырма бирэ. Эш кэгазьлэре язарга ейрэтэ. Шэкертлэр тугэрэк естэл оештырып, узлэре эзерлэнеп, чыгыш ясыйлар иде».

Х.Зэйни дэреслеклэрнец кубесенчэ терек авторларыныкы булуын хэбэр итэ. Шулай ук русча, татарча дэреслеклэр дэ кулланыла иде, ди. Дин фэлсэфэсен укучылар узлэре конспект итеп язып укыганнар.

«Педсоветларда уку, тэрбиягэ караган сеальлэр карала, протоколлар языла. Мэдрэсэ бетеруче диплом - шэhадэтнамэ ала. Анда укыган, уткэн дэреслэреннэн тыш, поведение бэhасе дэ була. Бэhа биш баллы система белэн йертелэ. Отличникларга биш естендэ йолдыз куела иде».

Зыя Камали укытучылар сайлауга бик ^итди якын килгэн. Элбэттэ, укытучыныц хезмэтенэ тулэунец шактый югары булуы да моца мемкинлеклэр биргэндер. Х.Зэйни язуынча, «Укытучыларныц айлыклары кутэренке иде. Иц киме - айга 75 сум булып, аена 200 сум алучы укытучылар да бар иде. Айлык вакытыннан кичектерелми, шул мэдрэсэ фондыннан ведомостька кул куйдырып бирелэ иде. Бу хэл "Галия" мэдрэсэсенэ яхшы хэзерлекле укытучылар тартырга мемкинлек бирэ иде». Шул ук вакытта укытучыларга карата куелган талэплэр дэ шактый югары булган. Шул ук автор язуынча, «Укытучыларны узара укытучылар коллективы нык тикшереп критиковать иткэн кебек, башкалар да бик нык илилэр иде. Урынсыз тэнкыйтьлэр булса, мэдрэсэнец метэвэллилэре Сэлимгэрэй Жантурин рэислеге астында дэреслэренэ кереп эшлэрен карап тикшерэ, кирэк тапсалар, шул вакыттагы матбугатка язып чыгалар иде. Укытучыларга итэк-^ицне нык ^ыйнарга, сызганып эшлэргэ туры килэ иде».

З.Камали узе Каhирэдэге «Эл-Эзhэр» университетын тэмамлаган зур гыйлем иясе, алдынгы карашлы кеше, мэдрэсэдэ дин тэгълиматын, ислам фэлсэфэсен, этика фэннэрен укыткан кеше буларак, уз тирэсенэ белемле, югары эзерлекле педагогларны туплый алган. Бу чорда «Эл-Эзhэр»дэ белем алган татарлар, шул исэптэн З.Камали дэ, элеге уку йортыныц ^итэкчесе, идеологы, реформаторы Мехэммэд ГабдYhY фикерлэренэ таянганнар, аларга естенлек биргэннэр, дэвам иткэннэр. ГабдYhY фикерлэре татарлар ечен меселман белеме биру елкэсендэ узенэ курэ бер ориентир, абруйлы урнэк булып хезмэт иткэн. Р.Фэхретдин хезмэтлэрендэ дэ М.ГабдYhYнец фикерлэре искэ алына. З.Камали нэкъ менэ «Эл-Эзhэр»дэ белем алган педагогларга естенлек биргэн дип уйларга нигез бар, ченки «Галия» укытучылары арасында бу уку йортын тэмамлаганнар шактый. Болар: Закир Аюханов (1911-1914), Закир Кадыйри (1878-1954), Лотфулла Байчурин, Хэтмулла Фазыйлов ^б. Моннан тыш, башка

укытучылар арасында да чит иллэрдэ белем алганнар шактый була. Тэкый Бэдыгый (1884-1955), мэсэлэн, Хи^азда, Гарэбстанда укыган; Гобэйдулла Саттар - Константинополь укытучылар институтын тэмамлаган, Габдулла Сатаев - Истанбул университетыныц физика-биология факультетын тэмамлаган. Гарэп телен Казанда hэм Хиж;азда белем алган Багади hэм 18 ел гомерен Сэгуд Гарэбстанында укып уздырган Сэетшэриф Ж^аншин укыткан. Моннан тыш, «Галия» мэдрэсэсендэ Казан, МэскэY университет-ларын, Казан татар укытучылар мэктэбен тэмамлаган белгечлэр, терле университетларныц югары курс студентлары белем биргэн.

Галим^ан ИбраИимов (татар теле hэм эдэбияты), Эхмэтзэки Вэлиди (фэлсэфэ, терки халыклар тарихы), Гомэр Терегулов (психология), Закир Кадыйри (гарэп, терек теллэре), Ф.Сэйфи-Казанлы (тарих), В.Клеменц (Варшава консерваториясе профессоры, музыка) кебек кYренекле шэхеслэр белем биргэн. Физика, химиядэн Теркиядэ гимназия тэмамлаганнан соц, Константинополь университетыныц табигать фэннэре факультетында белем алган Габдулла ИбраИимов-Шнаси (1885-1938) дэреслэр биргэн (Муртазина Л.Р. Научно-педагогическая деятельность Габдуллы Сабировича Шнаси (1885-1938) // Вестник Томского государственного педагогического университета. 2016. №8. С. 121), география, тарихтан шулай ук Константинополь педагогия институтыныц биогеография факультетын тэмамлаган Хэбиб Зэйни (1890-1967) укыткан (Мортазина Л. Хэбиб Зэйни хезмэтлэрендэ татар мэгарифе мэсьэлэлэре //Гасырлар авазы=Эхо веков. 2020. №1).

«Галия» мэдрэсэсе мегаллимнэре hэм медэррислэре теллэр белY буенча аерылып торганнар. Ьэрбер укытучы, туган теллэреннэн кала гарэп hэм фарсы, рус теллэрен, кайберлэре Европа теллэрен яхшы белгэн. Г.Шнаси, мэсэлэн, Теркиядэ уку чорында терек hэм француз теллэрен яхшы Yзлэштергэн, шэкертлэргэ француз телен укыткан. Ул - татар мэдрэсэлэре ечен татар телендэ язылган беренче химия дэреслегенец авторы. Шунысы кызыклы: Г.Шнаси, Yзе билгелэп Yткэнчэ, элеге дэреслекне язганда рус телендэ язылган китапларны файдаланмый, э турыдан-туры француз авторларыныц хезмэтлэренэ мерэ^эгать итэ (Шнаси Г.С. Мохтасар кимия. 1 кис. Казан: «Юл» кетепханэсе, 1910. 172 б.). Татар теле, география hэм тарих укыткан Габделгаллэм Фэезхани рус, француз, терек, чуваш, гарэп, фарсы, казах теллэрен яхшы белгэн. Зыя Камали Yзе, традицион теллэрдэн тыш, терек, инглиз, немец теллэрендэ сейлэшкэн.

«Галия» мэдрэсэсенец тарихында шундый кызыклы факт: мэдрэсэдэ ир балалар гына укытылуга карамастан, анда бердэнбер хатын-кыз укытучы белем биргэн. Бу - Фатыйма ДэYлэткилдиева. Ул шэкертлэргэ тарих hэм педагогика теориясен укыткан. Татар мэдрэсэлэре ечен гайре табигый булган бу хэл шэкертлэр тарафыннан уцай кабул ителгэн. Х.Зэйни язуынча, шэкертлэр Ф.ДэYлэткилдиеваны хермэт иткэннэр,

«Фатыйма апакаем, яхшырак эзерлэнергэ, ачык езеп сейлэшергэ кирэк дип, аркадан бэргэндэ, тамырлар чемердэп китэ иде», - дип искэ алганнар.

Шулай итеп, «Галия» мэдрэсэсе педагогик эсаслэр hэм методик яктан тээмин ителеш ягыннан шул заман мэдрэсэлэре ечен урнэк булырлык дэрэ^эдэ алга киткэн уку йортларыныц берсе булган, дип нэти^э ясарга мемкин.

Игътибарыгыз ечен рэхмэт!

Р.Р. Абызова. Хермэтле коллегалар, барыгызга да хэерле кеннэр! Yткэн гасырныц соцгы елларында Россиянец сэяси, икътисади, и^тимагый елкэлэрендэ булып узган ^итди узгэрешлэр нэти^эсендэ, мэдэни мирасыбызга зур елеш керткэн, узлэренец купкырлы эшчэнлеклэре, кыйммэтле хезмэтлэре белэн тарихыбызда тирэн эз калдырган шэхеслэребезнец исемнэре мэйданга чыкты. Совет чорында исемнэре телгэ дэ алынмаган мехтэрэм затларыбызныц мираслары барлана, тормыш юллары ейрэнелэ башлады. Соцгы елларда татар hэм рус матбугатында мэгърифэтче, галим, язучы hэм журналист, Уфа шэhэренец «Галия» мэдрэсэсе мегаллиме Закир Хэлим улы Кадыйриныц (1878-1954) шэхесенэ багышланган язмалар денья курде, аныц купкырлы эшчэнлеге ейрэнелеп, терле хезмэтлэр басылып чыкты (Вильданова Р.К. По страницам «жизни» Закира Кадыри // Известия высших учебных заведений. Серия: гуманитарные науки. 2013. Т. 4. № 2. С.139-142; Вильданова Р.К. Закир Кадыри и трансформация российского общества в начале XX века. Ульяновск: Ульяновский гос. ун-т, 2011. 159 с.; Тюркоглу И. Новые штрихи к творческой биографии Закира Кадыри-Угана // TATARICA. 2019. № 1(12). С.121-135; Гусева Ю.Н., Вильданова Р.К. Закир Кадыри и тюрко-татарская эмиграция Восточной Азии начала 1920-х гг. // Симбирский научный вестник. 2012. № 4(10). С.32-35 кб.).

Кызганычка каршы, Закир Кадыйриныц «Галия» мэдрэсэсендэ мегаллим булып эшлэгэн вакытына караган мэгълуматлар куп тугел. Моны элеге шэхеснец тормыш юлын hэм и^атын монографик планда ейрэнгэн тикшеренучелэр узлэре дэ хезмэтлэрендэ ассызыклап утэлэр (мэсэлэн: Вильданова Р.К. Закир Кадыри (1878-1954): общественно-политическая и журналистская деятельность: автореф. дис. ... канд. ист. наук. Казань, 2013. С.10). Шулай да без бугенге тугэрэк естэл кысаларында Закир Кадыйриныц шэхесен искэ алу, аныц эшчэнлеген яктыртуны кирэк дип табып, узебезнец чыгышыбызны элеге затка багышладык.

Закир Кадыйри 1878 елныц 2 сентябрендэ Урта Кандал авылында (хэзерге Ульяновск елкэсе Чардаклы районыныц Абдулла авылы) имам хатип Мехэммэдхэлим hэм Мешфикэ Кадыйровлар гаилэсендэ деньяга килэ.

Башлангыч белемне Закир Кадыйри курше авылы, куренекле татар шагыйре Габделж;аббар Кандалый (1797-1860) нигез салган Иске Кандал (хэзерге Иртуган авылы) мэдрэсэсендэ ала. Шуннан соц узенец дэрэ^эсе

белэн авыл мэдрэсэлэренэ караганда ^пкэ югары булган Сембер мэдрэсэсендэ укый. Закирга 16 яшь тулгач, булачак галим, этисе кицэшен тотып, мэдрэсэлэре белэн данлыклы Бохарага юл ала. Биредэ Закир Кадыйри биш ел дэвамында Шэрыкныц кYренекле галимнэре ^итэкчелегендэ ислам фэлсэфэсен, тарих, эдэбият фэннэрен, гарэп hэм фарсы теллэрен Yзлэштерэ, алган белемнэренэ таянып, Yзлегеннэн мэшhYP меселман галимнэренец хезмэтлэрен ейрэнэ.

Бохара байларыннан берсе Закирга хащга бару Yтенече белэн мерэ^эгать иткэч, ул, аныц CYзен тыцлап, ерак Мэккэгэ юл тота. Хащ гыйбадэтлэрен Yтэгэннэн соц, Закир Кадыйри Госманлы империясенэ килэ. Биредэ Якуб Мостафа исемендэге Истанбул университетыныц дини факультетына укырга керэ. Берникадэр вакыт Yткэннэн соц, булачак галим Каhирэгэ килэ, монда ул ЭYвэл «Мехэммэдия» мэдрэсэсендэ, аннан соц бетен меселман деньясында дан тоткан «Эл-Эзhэр» университетында белем ала.

Чит ^ирлэрдэ яшэгэн унике ел дэвамында Закир Кадыйри камил рэвештэ гарэп телен, эдэбиятын, фэлсэфэсен hэм тарихын ейрэнэ, Yзенец белемнэре белэн татарлар арасында гына тYгел, бетен меселман деньясында таныла башлый. Алган белемнэре яшь галимгэ Yткэн заманныц беек фикер иялэре - Ибн Халдун, Ибн-Асир, Табари хезмэтлэрен татар теленэ тэр^емэ итэргэ ярдэм итэ. Моннан тыш, Закир Кадыйриныц публицистик сэлэте дэ Yзен сиздерэ башлый. Ул ^п кенэ газета hэм журналлар белэн хезмэттэшлек итэ. Н^аять, меселман деньясыныц иц мэшhYP уку йортларында укып белем алганнан соц, 1906 елда Закир Кадыйри туган Ватанына кайта.

Ризаэтдин Фэхретдин чакыруы белэн Закир Кадыйри Оренбург шэhэренэ килэ. Замандашлары фикеренэ караганда, татар зыялылары арасында Закир Кадыйрига тиц эhеллэр кYп булмый: 27 яшендэ яшь галим берничэ кенчыгыш hэм кенбатыш теллэрен белэ, Шэрыкныц тарихы, фэлсэфэсе, эдэбияты буенча алган белемнэре дэ тирэн була. Оренбургта Закир Кадыйри мэшhYP «Хесэения» мэдрэсэсендэ укыта. Моннан тыш, биредэ галим фэнни hэм публицистик иж;атын да уцышлы дэвам итэ. Аныц мэкалэлэре Оренбург шэhэрендэ нэшер ителYче «Шура» журналында hэм «Вакыт» газетасында басылып чыга.

1909 елда Закир Кадыйри Зыя Камали чакыруы белэн Уфадагы «Галия» мэдрэсэсендэ укыта башлый. Биредэ ул шэкертлэргэ гарэп теленнэн, фэлсэфэ hэм мантыйк фэннэреннэн дэреслэр бирэ. «Галия» мэдрэсэсендэ эшлэY дэверендэ Закир Кадыйриныц «Гыйльме кэлям дэреслэре» (1910), «Куэт hэм рух» (1910), «Гарэп теле грамматикасы» (1912), «Гарэп нэhYе» (1912) кебек уку эсбаплары, дэреслеклэре денья кYрэ. Шулай ук Уфа халык университетыныц меселман шегъбэсе эгъзалары YтенYе буенча, Закир Кадыйри элеге университетныц тыцлаучылары алдында хатын-кыз мэсьэлэсе турында лекция укый. Килэчэктэ галим меhим и^тимагый мэсьэлэгэ багышланган элеге

лекциясен китап рэвешендэ бастырып та чыгара (Закир Кадыйри. Хатын-кыз мэсьэлэсе. Уфа: Электро-типография «Тормыш», 1915. 48 б ).

1913 елдан башлап Закир Кадыйриныц терле темаларга караган мэкалэлэре «Тормыш» газетасы битлэрендэ денья курэ башлый. 1914 елда исэ ул элеге басманыц мехэррире булып сайлана. «Тормыш» газетасында Закир Кадыйриныц мэгариф hэм тэрбия, уку-укыту системасын узгэртеп кору мэсьэлэлэренэ караган фикерлэре чагылыш таба. Моннан тыш, элеге басма меселман хатын-кызларыныц хэленэ дэ зур игътибар бирэ. Закир Кадыйри мехэррирлегендэ чыгып килгэн «Тормыш» газетасы ^эмэ-гатьчелек фикерен формалаштыруга узеннэн зур елеш кертэ. Октябрь революциясеннэн соц барлык газета-журналлар диярлек узлэренец эшчэн-леген туктатырга мэ^бур була. «Тормыш» газетасы да контрреволюцион эшчэнлектэ гаеплэнеп, 1918 елныц 29 апрелендэ хекумэт тарафыннан ябыла.

1917 елда Закир Кадыйри hэм татар шагыйрэсе Сания Гыйффэт ейлэнешеп гаилэ коралар. Тиздэн аларныц ике кызы - Азат hэм Лэлэ туа. Репрессиялэр, кулга алынулар башлангач, бик куп зыялыларыбыз уз туган иллэрен калдырып китэргэ мэ^бур була. Шул исэптэн, яца гына гаилэ корып яши башлаган Закир Кадыйри хатыны Сания Гыйффэт белэн туган ^ирлэрен калдырып илдэн чыгып китэ.

Элеге гаилэ деньяныц куп кенэ ^ирлэрен гизэ - Кытай, Теркия, Финляндиядэ яшэргэ мэ^бур була. Закир Кадыйри hэм Сания Гыйффэт татар меhа^ирлэренец балаларын укыту ечен мэктэплэр ачу, анда ана телендэ белем биру, дэреслеклэр язу эше белэн шегыльлэнэлэр.

Гомерлэренец соцгы елларында алар Теркиядэ, Энкара шэhэрендэ яшилэр. Закир Кадыйри бер генэ кенгэ дэ узенец фэнни-эзлэну эшчэнлеген туктатмый. Аныц хезмэтлэре журналларда басылып тора. Моннан тыш, Закир Кадыйри Европа, Россия, Шэрык галимнэренец куп кенэ эсэрлэрен терек теленэ тэр^емэ иту эше белэн актив шегыльлэнэ. Сугыштан соц элеге эшкэ ул узенец киявен - Эхмэт Тимерне дэ ^элеп итэ. Килэчэктэ Эхмэт Тимер мэшhYP терек галиме, борынгы монгол hэм терки язма истэлеклэре белгече булып таныла. Шулай ук ул Энкара шэhэрендэ урнашкан терки мэдэниятне тикшеру институтын оештыру-чылардан була. Сания Гыйффэт исэ уз туган иленнэн еракта, Ватанын бервакытта да истэн чыгармыйча, эдэби эшчэнлек белэн шегыльлэнэ, мэкалэлэр яза, шигырьлэр, драмалар и^ат итэ.

Закир Кадыйри 1954 елныц 22 октябрендэ Энкарада йерэк авырулары шифаханэсендэ вафат була. Иреннэн соц ике елдан да артык вакыт утми, аныц тормыш иптэше Сания Гыйффэт тэ 1957 елныц 12 апрелендэ гур иясе була. Ул Энкарада ире Закир Кадыйри кабере янында ^ирлэнэ.

Игътибарыгыз ечен рэхмэт!

И.К.Заhидуллин. Минем ике соравым бар иде. Ни ечен Закир Кадыйри Финляндиядэн Теркиягэ кучеп китэ?

Р.Р. Абызова. Закир Кадыйри Теркиягэ сэясэт haM ^эмэгать эшлек-лелэре чакыруы белэн KY4eHa.

И.К. Заhидуллин. Закир Кадыйриныц кызы Лэлэ турында мэгьлY-матлар бармы?

Р.Р. Абызова. Эйе, Закир Кадыйри haM Сания Гыйффэтнец ике кызы - Азат haM Лэлэ булган. Закир Кадыйриныц тормышын ейрэнYче галимэ, Закир Кадыйриныц ерак туганы Рэмзия Вилданова CYЗлэренэ караганда, кызларыныц язмышлары турында мэгьлYматлар бик аз. Юк дэрэ^эсендэ. Р.К.Вилданова безнец Институтка конференциягэ килгэч, шулай дип сейлэгэн иде.

И.К. Заhидуллин. Жавабыгыз ечен рэхмэт.

Л.А. Бушуева. Как известно, из стен медресе «Галия» вышло большое количество известных общественных и политических деятелей, деятелей культуры. В своем докладе я хотела бы остановиться на двух из них. Это Галимджан Амирджанович Нигматуллин (известный под псевдонимом Галимджан Нигмати) и Нигматулла Гиниятуллович Хакимов (Ниг-мат Хаким).

Личное дело Нигмата Хакима я обнаружила, когда работала с фондом Восточного педагогического института в Государственном архиве Республики Татарстан, что позволило познакомиться с профессиональной биографией ученого «из первых рук». Комплекс этих документов сформировался в процессе служебной деятельности Н.Хакима на преподавательских должностях в Восточном педагогическом институте. Он включает в себя анкеты и личные карты (ГА РТ. Ф. Р-1487. Оп.5. Д.116). Поскольку данная документация была призвана зафиксировать предыдущие этапы жизненного пути работника вуза, она содержит сведения о происхождении, полученном образовании, трудовой деятельности как до 1917 г., так и после Октябрьской революции. В личном деле преподавателя также отложился ряд «сопроводительных» документов. Это характеристики с высших учебных заведений, а также справки с предыдущих мест работы.

Галимджан Амирджанович Нигматуллин (Галимджан Нигмати) родился в деревне Удрякбаш Уфимского уезда и губернии. Первоначально он обучался в медресе «Усмания», но затем перевелся в медресе «Галия». Здесь, по-видимому, он сблизился с другим известным татарским общественным и политическим деятелем - Галимджаном Ибрагимовым, преподававшим в то время в этом учебном заведении. Во многом благодаря этому знакомству Г. Нигмати приобщился к литературной деятельности, начав писать различные произведения в рукописный журнал «Ай», а затем «Парлак».

Период после окончания «Галии», пришедший на 1917-1918 гг., практически не отражен в официальных биографиях Г. Нигмати. Исключение, пожалуй, составляет обстоятельная статья А.Ю. Хабутдинова о литературоведе (Хабутдинов А.Ю. Штрихи к биографии литературоведа

Галимджана Нигмати // Филология и культура. 2017. №3 (49). С.264 -271). Как пишет историк, Г. Нигмати в это время жил в Уфе. В 1917 г., по-видимому, он состоял в партии левых эсеров, а в последние годы Гражданской войны работал в редакции газеты «Кызыл яу» политотдела 5 армии Восточного фронта.

Работа в большевистских печатных органах открыла для Г. Нигмати путь для получения дальнейшего партийного образования. В 1921 г. он поступил в Коммунистический университет трудящихся Востока - высшее учебное заведение, созданное по образцу Коммунистического университета им. Я.М. Свердлова. Здесь велась подготовка партийных чиновников из «национальных кадров». Будучи студентом этого вуза, Г.Нигмати оказался в знакомой среде татарской интеллигенции, так как вместе с ним здесь учились Ф.Сайфи, Н.Исанбет и другие (Там же).

После окончания Коммунистического университета трудящихся Востока для Г. Нигмати стала возможна карьера в партийных организациях. В Москве он работал инструктором по татаро-башкирской печати в отделе печати ЦК РКП (б), а в 1926 г. впервые попал в Казань, где наличие высшего партийного образования и опыт работы в советских органах обеспечили ему высокие посты. В 1928-30 гг. Г. Нигмати возглавлял Татарское издательство, являлся ответственным редактором журнала «Яналиф», одновременно преподавал в Восточном педагогическом институте, успев стать заведующим кафедрой татарского языка и литературы накануне репрессий 1937 г.

Хакимов Нигматулла (Нигмат Хаким) - другой известный татарский языковед, выпускник медресе «Галия», родился в деревне Еланлино Зла-тоустовского уезда Уфимской губернии в 1897 г. По-видимому, в годы учебы Н.Хаким не был, в отличие от Г. Нигмати, связан с левыми эсерами, поэтому период после окончания медресе, а именно 1916-1918 гг., расписан в его анкетах подробно (ГА РТ. Ф. Р-1487. Оп.5. Д.116). В 1916 г. Н. Хаким попал на фронт, после Октябрьской революции обучался на татаро-башкирских курсах, что дало возможность начать педагогическую деятельность в советских школах. Он работал в татарских единых трудовых школах 1 и 2 ступени, а в начале 1920-х гг. уехал в Среднюю Азию, в Ташкент, где работал уже в высших учебных заведениях - Тюрко-татарском институте просвещения (в 1921-1926 гг.) и в Узбекском женском институте просвещения (в 1923-1924 гг.). Деятельность в системе высшего советского образования привела Н. Хакима в Ленинградский Восточный институт живых языков. В отличие от Коммунистического университета народов Востока, в котором учился Г. Нигмати, это было академическое учреждение, больше ориентированное на подготовку востоковедов. В то время здесь преподавали такие влиятельные ученые, как А.Н. Самойлович, Н.Я. Марр. Отличная языковая подготовка, полученная в медресе «Галия», позволили Н. Хакиму успешно заниматься в этом учебном заведении. В личном деле сохранились положительные отзывы о

научно-исследовательской работе Н. Хакима, написанные академиками, и их рекомендации к оставлению в аспирантуре (Там же).

После окончания аспирантуры института Н. Хаким был отправлен в Казань. В отличие от Г. Нигмати, его больше привлекала научная и преподавательская работа. Здесь он довольствовался должностью доцента в Восточном педагогическом институте и сотрудника научной библиотеки. Однако до трагической гибели в 1936 г. в результате репрессий ученый успел написать более 50 научных трудов, в том числе «Происхождение ислама», внести вклад в изучение эпосов об Идегее и Токтамыше.

Рассмотрение профессиональных биографий Г. Нигмати и Н. Хакима позволяет сказать, что обучение в медресе «Галия» способствовало адаптации этих ученых в советских условиях. Опыт журналистской работы в «Ай» и «Парлак», общение с Г. Ибрагимовым привели Г. Нигмати сначала в редакторские органы политотделов РККА, а затем и в Коммунистический университет трудящихся Востока. Для Н. Хакима, по-видимому, определяющей стала языковая подготовка, позволившая ему работать в самых разных высших учебных заведениях, сотрудничать с ленинградскими востоковедами. Безусловно, имеющиеся в нашем распоряжении свидетельства и документы нуждаются в дополнении источниками личного происхождения, так как по имеющимся данным можно получить представление о формальной стороне карьеры данных ученых в Советской России, но пока нельзя ответить на вопрос, каким образом деятели татарской науки и культуры, имея религиозное образование и мироощущение, адаптировались в советских реалиях на мировоззренческом уровне.

М.М. Гибатдинов. Хермэтле тYгэрэк естэл эшендэ катнашучылар! Бик эчтэлекле, тепле чыгышлар тыцладык. МэшhYP «Галия» мэдрэсэсе, аныц алыштыргысыз ^итэкчесе Зыя Камали, мэдрэсэнец мегаллимнэре, уку-укыту эшенец торышы, бYгенге хэле ^б. бик ^п мэсьэлэлэр буенча яца фэнни мэгълYматлар белэн таныштык. Барлык катнашучыларга Тарих институт исеменнэн зур рэхмэтлэр эйтергэ рехсэт итегез!

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.