CC BY
4[
ТАШКА ЯЗУ ОСТАЛАРЫ
БЕРТУГАН
СОЛТАНБ8КОВЛАР
Н. Солтанбжов каберенэ куелган таш. Мамадыш районы, Югары Ушма авылы зираты. 2013 ел. Авторныц шэхси архивыннан.
Казан арты тебэге узенец купсанлы ташъязмала-ры белэн Алтын Урда чорыннан ук аерылып тора. Биредэ байтак ташка язу осталары яшэп, узлэрен-нэн соц бик куп югары дэрэ^эдэ эшлэнгэн ташь-язмалар калдырган. Кызганычка каршы, кубесе узлэренец эшендэ исемен теркэмэгэн. Кайберлэре генэ уз исемнэрен курсэтеп калдырган. Мэсэлэн, XVII гасыр ахырында Казан арты тебэгендэ ясалган татар эпитафиялэренец купчелеге Килмехэммэд бине Ишман дигэн оста тарафыннан эшлэнгэн. Ул узе эшлэгэн ташларга имзасын «Килмехэммэд бине Ишман», яки «Килмехэммэд Ишман углы» дип язып куя торган булган. Иллегэ якын ташка аныц тарафыннан эшлэнгэнлеге язып куелган1.
Ташка язу сэнгате татарларда борынгыдан ук килэ торган традиция. Бу — ^ицел эшлэрдэн бул-маган, остадан куп кеч, тырышлык, сабырлык, талант сораган. Ташлар ^ир астыннан чыгарылгач та дымлы булганда бик яхшы эшкэртелгэнгэ курэ, язу ечен яца чыккан ташларны сайлаганнар. Э инде ки-беп каткач анда язу тешеру авыррак булган. Алар-ны «еш очракта ике метр озынлыктагы зур пычкы белэн дурткел формада кискэннэр, балта белэн эшкэрткэннэр, калэм белэн язганнар hэм махсус етергелэр ярдэмендэ чокып нэкышьлэгэннэр. Эгэр дэ эш барышында таш кибеп катыланып китсэ, язарга уцайсыз була башласа, аны берникадэр вакыт су эченэ салып тотканнар яисэ естенэ су сибеп торганнар hэм шун-дый рэвештэ ташны йомшартып эувэлге хэленэ кайтарганнар»2.
2013-2014 елларда Мамадыш тебэгенэ оештырылган экспе-дициялэр вакытында, Югары Ушма авылыныц борынгы эпи-тафиялэрен ейрэнеп, без берничэ ташка язу остасыныц исемен ачыклый алдык. Алар элеге авылда туып ускэн абыйлы-энеле Нигъмэтулла hэм Хеждетулла Солтанбэковлар. Аларныц ата-лары Мехэммэдсафа атаклы шагыйрь Колмехэммэд бине Сол-танбэкнец улы булган.
Шагыйрь Колмехэммэд узе Эстэрлетамак еязе Карамалы авы-лында туган. Ул дини гыйлем алу максатыннан Казан артына килгэн hэм дамелла Мехэммэдрэхим бине Йосыф эл-Ашытиныц
хэзерге Арча районы Иске Ашыт авылында урнашкан мэдрэсэсендэ укы-ган3. 1802-1803 елларда Югары Ушма авылы морзалары Колмехэммэдне чакырып, Y3 авылларында имам-хатыйп Иэм медэррис вазыйфасын утэу ечен калуын сорыйлар. Шуннан соц ул бу авылда яшэп калган Иэм мулла булып торган, шэкертлэр тэрбиялэгэн, авылныц элекке имамы МэхмYД хэзрэтнец кызы Бэдигыл^амалга ейлэнгэн. 1830 елда Колмехэммэд кире Y3 ватанына китэргэ карар кыла (шунда вафат булганлыгы ташын-нан билгеле), аныц урынында Югары Ушмада улы Мехэммэдсафа кала hэм вафат булганчы биредэ яши (кабере мэгълYм)4.
Мехэммэдсафаныц ике хатыны (Бэдигыл^амал hэм Бибифатыйма), 16 баласы булган. Беренче хатыны Бэдигыл^амал Габделмэ^ид кызын-нан нэкъ менэ ташка язу осталары Нигъмэтулла hэм Хеждетулла туган. Нигъмэтулла атасы урынында мулла булып хезмэт иткэн. 1890 елда, ни сэбэпледер, аяксыз калган, аны арба белэн генэ йерткэннэр. Физик хэле авыр булуына карамастан, ул шигырьлэр язган, бабасы Колмехэммэднец бетен эсэрлэрен диярлек кYчереп язган, эле шуныц естенэ, ташка язулар hэм бизэклэр тешерY белэн шегыльлэнгэн5. Соцгысы исэ авыр hэм каты таш белэн эш иткэнгэ курэ бик авыр хезмэт булып саналса hэм куп кеч талэп итсэ дэ, бу эшен бик актив алып барган. Бу эшкэ алыну сэбэплэре-нец берсе — аныц кайбер газиз балалары Yзе исэн чагында ук вафат булалар, матур итеп эшлэнгэн hэм язылган ташны аларга соцгы бYлэге итеп багышлаган.
Н. Солтанбэковныц Yзенэ куелган кабер ташында берникадэр мэгъ-лYмат бирелгэн: «Деньядан утте, бу кабердэ Нигъмэтулла Мехэммэдсафа малае Солтанбиков* 38 ел аяксыз ятып 1928нче елда 28нче декабрьдэ 88 яшендэ» (алгы ягында); «Бу кабердэ кYмелде Нигъмэтулла Мехэммэтса-фа малае Солтанбиков...» (арткы ягында). Ахыргы юлын каты боз кап-лаганга курэ укып булмады, бозларын ватканда ташка зыян килергэ мемкин. Yлчэмнэре: 10*43*75 (калынлыгы, ице hэм буе), уеп язылган.
Таштан билгеле булганча, Н. Солтанбэков 38 ел аяксыз калып, авы-рып яткан. 1928 елда 88 яшьтэ вафат булганга, туган елы 1840 елга туры килэ. Лэкин, кызганычка каршы, Югары Ушма авылыныц 1835-1845 еллар метрикаларында аныц тууы хакында бернинди мэгълYмат тапмадык. Бэлки, ул башка авылда тугандыр.
Югары Ушма авылы зиратында Н. Солтанбэков язган берничэ таш сакланган. Шуларныц берсе, тегэлрэк эйткэндэ, Yзенец газиз ата-сына язып куелганы сэнгати яктан иц камил дэрэ^эдэ эшлэнгэн ди-яргэ мемкин. Аныц алгы як тексты: «Ьувэл-мегыйн, Иувэл-хэййул-лэзии лээ йэмууту вэ кYллY хэййин сэйэмYYт, каалэ АллаhY ТэгаhY (Тэгалэ) кYллYн мэн галэйИээ фээн вэ... аh, изээ тэхэййэртYм фил-YMYYри фэстэгыыйнYY мин эhлил-кубYYP, каалэ гам (галэйhис-сэлээм) эд-дунйээ сээгатYн фэ^гальИу таагатэн**, дога-хэер емид кыйлуб ку-
* Кайбер эпитафиялэрдэ фамилиялэре «Солтанбиков» дип курсэтелсэ дэ, башка чы-ганакларда Иэм купчелек ташъязмаларда «Солтанбэков» дип бирелгэнгэ, ахыргы варианты кулланырга булдык. Терлечэ язылыш «бэк» сузенец «бик» дигэн вариантта да йеруе белэн бэйле.
** «Ул (АллаИ)—ярдэм итуче, ул — тере, улми, э Иэрбер тере (^ан иясе) улэчэк. АллаИ Тэгалэ эйткэн: "Анда (жирдэ) булучы Иэркайсы — бетуче", тэмам. Эгэр [бу] эшлэрдэ аптырашта калсагыз, кабер эИеллэреннэн сорагыз. Пэйгамбэр, аца сэлам булсын, эйткэн: "Денья — бер сэгатьлек, аны [АллаЪка] буйсыну белэн уткэр"» (гарэп.).
255
елды эткэйемез дамелла Мexэммэдcaфa мyллa Кoлмexэммэд углы-ныц баш oчыйнa». Aprnbi ягы: «1284 йылда мahи cэфэpнeц 29нчы йэYмeндэ pиxлэт кыйлды, иннээ лиллээhи вэ иннээ илэйhи paa^HTyy^, кээтибYhY" Hигъмэтyллa бине мyллa Мexэммэдcaфa». Элеге кaбep ияce hи^pи кaлeндapь бyeнчa 1284 елныц cэфэp аеньщ 29нчы кeнeндэ вафат бyлгaн, 6у дата 1867 елныц 1 июленэ тypы килэ. Yлчэмнэpe: 18x62x103, калкытып язылган.
Aвыл зиpaтындaгы икенче ташны Hигъмэтyллa бepaз гaдиpэк итеп язып эшлэгэн, шyлaй да ecтeндэ гембэз фopмacындa бизэге hэм op^ гиналь Yзeнчэлeгe бap: тeкcт eч paMra эченэ алынып, aлapныц acкы eлeшe тYгэpэклэнeп тopa, икенче ягында ecтэмэ ике чэчэк pэceмe дэ тeшepeлгэн. Язмaлapыннaн ацлашылганча, 6у таш ике кеше eчeн куел-ган тecлe тoeлыpгa мeмкин, чeнки бep ягында бep кеше, икенче ягында икенче кеше доеме кYpcэтeлгэн. Лэкин ташныц икенче ягындагы иceм — ул куйдыфган кешенеке, тeгэлpэк эйткэндэ, aнacыныц иceмe. Бу таш куелган кaбep ияce дэ ocтaныц бepэp туганы яки якын кeшece булуы мeмкин. Ташта тYбэндэгe CYЗлэp язылган: «Мexэммэдгaли Ху-paмшa углыныц кызы Бибитэзкиpэ вафат булды 1889нчы елда» (алгы ягында); «4нче фeвpaльдэ 7нче яшендэ, энкэce Бибиэминэ Ж^ама-летдин кызы, кээтибYhY Нигъмэтулла» (apткы ягында). Yлчэмнэpe: 8x24x68, калкытып язылган.
Килэ^ ике таш apтындa ocтaныц шэмаил pэвeшeндэ YЗ эмблема-cы да яcaлгaн: «КээтибYhY мулла Нигъмэтулла». Ул тYгэpэк эченэ, э тYгэpэк тагын бep кат шакмак эченэ алынган. Шакмакныц эчке дYpт пoчмaгындa бepэp чэчэк яcaлгaн. Бу тaшлap авылныц бае — кeмeшчe Гoбэйдyллa Ьибатулла улына hэм аныц кызына куелган. Бе-peнчe ташныц алгы ягы тексты: «Йэ гaффaap***, 1874 нчы елда июнь-нец 8нче ^нен^ вафат булды кeмeшчe Гoбэйдyллa Ьибатулла углы 66нчы яшендэ дoгaи xэep eмид кыйлуб куйылды...»; apткы ягында: «КээтибYhY мулла Нигъмэтулла». Yлчэмнэpe: 16x35x71, калкытып язылган. Икенче ташныц алгы ягы: «Йэ гафу^, 1872 елда cemrôp^ нец 6cындa вафат булды Бибигалимэ ^бэйдулла кeмeшчe кызы 25 яшендэ Aллah Тэгалэ pэxмэт кыйгсун»; apткы ягы: «КээтибYhY мулла Нигъмэтулла». Yлчэмнэpe: 14x37x103. Язyлapы кYпepтeп эшлэнгэн. Бу тaшлapныц алгы ягында oCTa мэчет гeмбэзe hэм ике кы-pыeндa caбaклы бepэp чэчэк тeшepгэн.
Н. Coлтaнбэкoвныц xaтыны кaбepeнэ куелган ташта, кем тapaфын-нан эшлэнгэне кYpcэтeлмэcэ дэ, иpe тapaфыннaн язылган бyлca киpэк. Aндa кaбep ия^, вафат булу дaтacы, яшеннэн тыш тагын кызыклы гына мэгълYмaтлap ки^ел^н: «Бииcмиhи Тэгалэ, бу кaбepдэ Таййибэ мулла Мeгътэмэpшa кызы ^лтанбишва милади илэ 1924нче ел 26нчы дeкaбpьдэ 75 яшендэ дeньядaн кучте» (алгы ягында); «Таййибэ ^л-танбишва 53 ел Югapы Ушмы авылында тэгълим-тэpбия эше белэ шeгыльлэнY белэн бэpaбэp 34 ел аяныч зэгыйфь xэлдэ калган иpeн тэpбия кылыб зэгыйфь иpeннэн алда вафат итде» (apткы ягында). Yлчэмнэpe: 15x35x91, уеп язылган. Язмaлapдaн ацлашылганча, элеге
* «Без бapыбыз да Aллahныкы hsM аца кайтачакбыз» (гapэп.).
** т4 / \
«Ташка язучы» (гapэп.).
*** «Йэ, Гафу итYчe (A^oah)» (гapэп.).
256
xararn гoмеpенец axыpынa хэтле 34 ел бyе aякcыз иpен тэpбиялэгэн. Ш^тай ук aвылдa кыз бaлaлapны у^птан, тэpбия биpгэн. Бу фaктлap Тaййибэ aбыcтaйныц бик изге, oлы йepэкле, caбыp, мэpxэмэтле, яpдэмчел кеше бyлгaнлыгы тypындa ceйли.
Югapы Уmмa aвылыннaн тыш, Н. Сoлтaнбэкoвныц Ишки aBbrnbi зи-paтындa беp эше caraamm кaлгaн. Бamкa бopынгы тamлap бутэн тaбылмaды, бэлки, юккa чыккaннapдыp.
Hигъмэтyллa xэзpэтнец Мэфтyxa иcемле кызы Кeмеm Кул aвылы мeэзине Минha^едцингэ кияугэ чыккaн бyлгaн. Ул aтacыньщ кулъяз-мaлapын узе белэн caraara^ узе вaфaт бyлгaч, тyгaннapы, к^этеезго чыгapып яки гapэп язyлapын aцлaмыйчa, aлapны зиpaт aлaчыгынa илтеп ^ma^ap. Без шул китaплapны дa, кaбеp тamлapын eйpэнеп йepгэндэ, myндa тaбy бэxетенэ иpеmтек.
Н. Сoлтaнбэкoвныц беpтyгaн энеcе Хe^^этyллa Мexэммэдcaфa улыныц эшлэpенэ килгэндэ, aныц дa Югapы Ушмaдa hэм тaгын беp-ничэ aвылдa язгaн тamлapы тaбылды.
Югapы Ушмa aвылы метpикa кенэгэлэpендэ Х. Сoлтaнбэкoв-ныц имaм булып xезмэт кылганлыгы кYpcэтелгэн. Лад 1888 елныц 14 июнендэ имтиxaн кылынып, имaм-xaтыйп hэм мeгaллим дэpэ^эcе биpелгэн. 1889 елныц 9 aвгycтындa гyбеpнa идapэcе ami имaм дип pac-лaгaн, yкaз нoмеpы: 4795. Ул Мaлмыж eязе ТYнтэp aвылындa иmaн Гaлимexэммэд hэм Шэмcетдин xэзpэт мэдpэcэcендэ гыйлем aлгaн6. 1899 елныц 28 нoябpендэ 49 яшендэ pизык йoтa aлмaгaнлыктaн вaфaт бyлгaн7. Димэк, 1850 елдa туган булып чыгa.
Бamтa Х. Сoлтaнбэкoвныц Югapы Уmмa aвылы зиpaтындaгы яз-гaн тamыныц текcтын китеpэбез: «Ьувэ эл-xэйЙY, 1886нчы елдa 23нче нoябpьдэ кeмеmче Гoбэйдyллa xэлэле Бибифaизэ Мэ^ци кызы 71нче яшендэ вaфaт, булды, Лллah Тэгaлэ pэxмэт эйлэcYн» ^лгы ягынцa); «Кэтиб Хeж^этyллa бине мyллa Мexэммэдcaфa, мэcнэви, acыл вaтaн-лapы aгылмыmдyp . .^aaa pa^H дийу чыкмышдyp*...» (apткы ягын-дa). Yлчэмнэpе: 89*62*10, ^л^тыш язылгaн. Хeж^этyллa дa шушы тamныц apткы ягынa узенец эмблемacын яcaп кyйгaн, aны aбыйcы Hигъмэтyллaныкы кебек Ycемлек бизэклэpе белэн бaеткaн. Димэк, aлap икеcе беpтepле шaблoн, тpaфapетлap кyллaнып эшлэгэн булып чыга, фэкaть иcем эмблемaлapы гынa тepле. Шyлaй ук Х. Сoлтaнбэкoвныц, беpтyгaныннaн aеpмaлы бyлapaк, тamкa мэcнэви язуы дa узенчэлекле беp cыйфaтын тэшкил итэ.
Мoннaн тыш, Бacкaн aвылы зиpaтындa Хeж^этyллa мyллa язгaн беp тam бapлыгы aчыклaнды. Лныц тексты: «Эл-xэмдY лиллэh, мул-лa Сaбиp^aн мyллa Мexэммэд-Фaтиx углы 33 яшендэ дapел-фэнaидaн дapел-бэкaйэ pиxлэт эйлэде 1893нче cэнэдэ 20нче мaйдa, тaaбaллaahY cэpaahY вэ ^эгалэл-:щэннэтэ мэcвээh, кээтибYhY мyллa Хeж^этyллa»". Yлчэмнэpе: 12*37*104, кYпеpтмэ язулы. Бу тamныц cэнгaти эшлэнеше бик югapы дэpэ^эдэ. Тamныц ecке eлешендэ мэчет гeмбэзенэ oxmam am куелган гeмбэз cypэте яcaлгaн. Гeмбэзнец ике кыpыйлapы бyйлaп чэчэкле Ycемлек opнaменты cypэтлэнгэн. Шyлaй ук ТYбэн Яке aвы-
* «Лгаи вaтaннapы aгылaдыp... ялвapyчы дип чыгaдыp» (papan.).
** «Аллah тyфpaгын яxшы (жицел) кы^ыи hsH ypHrnin ^эннэт нтcен, язучыгсы
мyллa Хe:вдэтyллa» (гapэn.).
257
лында да Хeж^этyллa язган бep таш caraa^an Aндa да югapыдa та^ виpлaнгaн opнaмeнт hэм бизэклэp ypнaштыpылгaн.
Югapы Ушма авылы зиpaтындa бepтyгaннapныц aнaлapы да ^^лэш-эн, аныц кaбepeнэ дэ язулы таш куелган. Тик анда кем тapa-фыннан язылганлыгы кYpcэтeлмэгэн, без аны Нигъмэтулла яки аныц бepтyгaны Хeж^этyллa эшлэгэн, дигэн фикepдэ тopaбыз. Шулай ук Югapы Ушма зиpaтындa элеге ocтaлap эшлэгэн тагын башка тaшлap да бap, тик aлapдa язучыныц кем икэнлеге язылып кyeлмaca да, бизэклэpe hэм эмблeмaлapы буенча aлapныкы икэне epa^arn ук кYpeнeп тopa. Aндый тaшлap тeбэкнeц байтак aвыллapдa oчpый, шул иcэптэн Кукма-pa paйoнындa да oчpaтыpгa тypы килде.
Бepтyгaн Нигъмэтулла hэм Хeж^этyллa Coлтaнбэкoвлap эшлэгэн тaшлapдaн тыш, Югapы Ушмада тагын бep ocтa язган тaшлap табыл-ды. Aныц иceмe Шahимэpдaн Ибpahим улы Байкиев. Ул атаклы Бэйки (Байки) мopзa нэceлeннэн булганлыгы фaмилияceннэн ачык беленэ. Оcтa бу авылда яшэмэгэн ^ep ташта ул Yзeнeц Забут (Итее Зaвoд) авы-лыннан икэнлеге xa^i^^ язган), эмма аныц нэ^ле Югapы Ушмадан икэнлеге тapиxтaн мэгълYм. Ул эшлэгэн тaшлapдa бизэклэp бepтepлe, язyлap ecтeндэ Yceмлeк pэвeшeндэгe Yзeнчэлeклe тaтap бизэге тeшe-peлгэн, aлap acтaн ecкэ таба ике яктан бep-бepceнэ килеп тoтaшaлap, шул тоташкан ypындa гeмбэзгэ oxшaш бизэк фopмacы яcaлгaн. Mo-ныц белэн Шahимэpдaн бине Ибpahимныц эшлэpe кYпмeдep дэpэ^эдэ бepтyгaн Coлтaнбэкoвлapныкы белэн oxшaш, эмма coцгылapныц oprn-ментында hэpвaкыт чэчэклэp бизэге cypэтлэнэ, э Шahимэpдaн Байкиев эшлэpeндэ aлap юк.
Югapы Ушма авылы мopзaлap авылы булганлыктан hэм xaлкы бай тopмыштa яшэгэнлектэн, анда яшэYчeлэp Yзлэpeнeц вафат булган ту-гaннapынa кыйммэтле тaшлap яcaтып кyйдыpыpгa мeмкинлeклэpe булган. Aлap гади тaшлap гына тYгeл, э cэнгaти яктан югapы дэpэ^эдэ эшлэнгэннэpeн генэ кyяpгa тыpышкaннap. Кaбep тaшлapынa жтыя^ булгач, cэлэтлe hэм укымышлы кaллигpaфлap да элеге авылда фopмa-лашкан. Aлapныц эшлэpe кYп кенэ тaтap зиpaтлapын бYгeнгe кeндэ дэ бизэп TOpa.
ИCКЭРMЭЛЭР:
1. Эxмэт^aнoв M. И. XVII-XVIII гacыp тaтap тaшбилгeлэpe. - Казан, 2011. - Б. 14.
2. Угмашв В. M. Tapиxи ядкэpлэp. - Уфа, 2005. - Б. 55-56.
3. Зэйниева Г. Н. ^л Mexэммэднeц шит^и и^аты: тeкcтoлoгия, пpoблeмaлap hэм тел Yзeнчэлeклэpe. - Казан, 2006. - Б. 8.
4. Шунда ук. - Б. 8-13.
5. Шунда ук. - Б. 8-17.
6. ТР MA, 204 ф., 177 тacв., 622 эш, 309 кгз. apra.
7. Шунда ук, 295 кгз. apra.
Айдар Гайнетдинов,
филoлoгия фэннэpe кандидаты
258
