Научная статья на тему 'EPIGRAPHIC MONUMENTS OF THE NOVO-TATARSKAYA SETTLEMENT OF KAZAN'

EPIGRAPHIC MONUMENTS OF THE NOVO-TATARSKAYA SETTLEMENT OF KAZAN Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
25
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТАТАРСКАЯ ЭПИГРАФИКА / ИСТОРИЯ / НАДГРОБНЫЕ КАМНИ / ЭПИТАФИИ / НОВО-ТАТАРСКОЕ КЛАДБИЩЕ / ПАМЯТНИКИ / ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНОЕ НАСЛЕДИЕ / TATAR EPIGRAPHY / HISTORY / TOMBSTONES / EPITAPHS / THE NOVO-TATARSKOYE CEMETERY / MONUMENTS / HISTORICAL AND CULTURAL HERITAGE

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Gaynutdinov Aydar M.

The article is devoted to the study of epigraphic monuments preserved in the Novo-Tatarskoye cemetery. As a historical source, they play an important role in the study of the history, culture, and language of the Tatar people, because they contain information that cannot be obtained from other historical sources. The Novo-Tatarskoye cemetery is the resting place of many prominent sons and daughters of the Tatar people. Prominent teachers, educators, merchants, and public figures, who significantly contributed to the development of the Tatar nation, are buried here. This cemetery at various times was the object of regard for researchers. Arabic-script monuments were studied by famous archaeographer scholars M. Akhmetzyanov, I. Khadiev, and others. But no one managed to study all the monuments of historical significance. In total, during the examination of this necropolis, the author identified 1430 monuments dated the 19th century through 1929. The analysis of the materials collected allowed the author to identify the names of 1330 people buried during that period. About 100 more monuments could not be identified since they are preserved only piecewise. The article analyzes and describes some epigraphic monuments, and provides the names of carver masters. The novelty of the study is in the fact that the epigraphic monuments preserved in the cemetery of the Novo-Tatarskaya settlement of Kazan are of great scientific value and some examples of this epigraphic heritage are introduced into scientific discourse for the first time.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «EPIGRAPHIC MONUMENTS OF THE NOVO-TATARSKAYA SETTLEMENT OF KAZAN»

Аннотация

Статья посвящена изучению эпиграфических памятников, сохранившихся на Новотатарском кладбище в г. Казани. Как исторический источник они играют важную роль в изучении истории, культуры и языка татарского народа, поскольку содержат информацию, которую невозможно получить из других исторических источников. Новотатарское кладбище - место упокоения многих видных, сынов и дочерей татарского народа. Здесь похоронены видные педагоги, просветители, купцы, общественные деятели, внесшие значительный вклад в развитие татарской нации. Это кладбище в разное время становилось объектом внимания исследователей. Непосредственно арабогра-фичные памятники изучали известные ученые-археографы М. Ахметзянов, И. Хадиев и др. Но никому не удавалось изучить все памятники, имеющие историческое значение. Всего во время обследования данного некрополя автором было выявлено 1 430 памятников, с начала XIX в. по 1929 г., включительно. Анализ собранных материалов позволил установить имена 1 330 человек, похороненных в этот период. Еще около 100 памятников не удалось идентифировать, т. к. они сохранились лишь фрагментарно. В статье анализируются и описываются некоторые эпиграфические памятники, приводятся имена мастеров-резчиков. Новизна исследования заключается в том, что эпиграфические памятники, сохранившиеся на кладбище Новотатарской слободы Казани, представляют собой большую научную ценность, и некоторые примеры этого эпиграфического наследия впервые вводятся в научный оборот.

Abstract

The article is devoted to the study of epigraphic monuments preserved in the Novo-Tatarskoye cemetery. As a historical source, they play an important role in the study of the history, culture, and language of the Tatar people, because they contain information that cannot be obtained from other historical sources. The Novo-Tatarskoye cemetery is the resting place of many prominent sons and daughters of the Tatar people. Prominent teachers, educators,

УДК 930.27:94 (470.41)

Казанныц Яца бистэ зираты ташъязма истэлеклэре

А. М. Гайнетдинов,

Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Ш. Мэрщани исемендзге

тарих институты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе

Epigraphic monuments of the Novo-Tatarskaya settlement of Kazan

A. M. Gaynutdinov,

Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation

merchants, and public figures, who significantly contributed to the development of the Tatar nation, are buried here. This cemetery at various times was the obj ect of regard for researchers. Arabic-script monuments were studied by famous archaeographer scholars M. Akhmetzyanov, I. Khadiev, and others. But no one managed to study all the monuments of historical significance. In total, during the examination of this necropolis, the author identified 1430 monuments dated the 19th century through 1929. The analysis of the materials collected allowed the author to identify the names of 1330 people buried during that period. About 100 more monuments could not be identified since they are preserved only piecewise. The article analyzes and describes some epigraphic monuments, and provides the names of carver masters. The novelty of the study is in the fact that the epigraphic monuments preserved in the cemetery of the Novo-Tatarskaya settlement of Kazan are of great scientific value and some examples of this epigraphic heritage are introduced into scientific discourse for the first time.

Ключевые слова

Татарская эпиграфика, история, надгробные камни, эпитафии, Новотатарское кладбище, памятники, историко-культурное наследие.

Keywords

Tatar epigraphy, history, tombstones, epitaphs, the Novo-Tatarskoye cemetery, monuments, historical and cultural heritage.

Татар халкыньщ иц мэшhYр, теп зираты башкалабыз Казанда урнашкан. Яца бистэ зиратында миллэтебез Yсешенэ елеш керткэн иц атаклы, абруйлы шэхеслэр дирлэнгэнлектэн, эпиграфист галимнэр ечен андагы эпиграфик истэлеклэр иц кыйммэтле ейрэ^ объектлары булырга тиеш.

Хэзерге кендэ каберстанныц мэйданы 26,4 гектар тэшкил итэ. Безнец уйлавы-бызча, ул XVIII гасыр ахырында барлыкка килгэн. Зиратныц беренче попечителе итеп 1875 елда атаклы Казан сэYДэгэре, сэнэгатьче, дэмэгать эшлеклесе Мехэммэтдан Ибнеямин улы Галиев (Г. Барудиныц атасы) сайланган. Аннан соц 1909 елдан алып 1917 елга кадэр бу изге эшне Мехэммэтданныц улы Газиздан Галиев башкарган1.

Казан шэЬэрендэ борынгы эпиграфик истэлеклэрнец берникадэр елешен галимнэр ейрэнгэн Ьэм фэнни эйлэнешкэ кертеп дибэргэн. Яца бистэ зираты ташъязма истэлеклэрен мэшЬур татар галиме М. Эхмэтданов 1983, 1984, 2003 елларда эпиграфик экспедициялэр вакытында елешчэ ейрэнгэн Ьэм барлыгы 136 кабер ташыныц текстларыныц укылышларын биргэн2. Гомумэн, ул татар эпиграфикасын ейрэнугэ саллы елеш керткэн, терле мэкалэлэрендэ узе тарафыннан табылган илебезнец терле почмакларындагы бик куп ташъязма истэлеклэрне анализлаган hэм кызыклы KYЗЭTYЛэр ясаган.

Тарихчылар Р. Р. Салихов Ьэм Р. Р. Хэйретдинов Яца бистэ зиратында дирлэнгэн 198 мэшЬур шэхеснец каберлэрен ачыклаганнар3. Аларныц кубесе инкыйлабтан соц вафат булган кешелэр булганлыктан, берничэсен санамаганда, кабер ташлары борынгы TYгел.

Эпиграфист И. Ьадиев Яца бистэ зиратындагы кайбер ташбилгелэрне ейрэнгэнлеген дэ эйтеп утэргэ кирэк. Заманында ул зираттагы иц борынгы эпиграфик истэлекне ачыклаган булган: 1803 елда бакыйлыкка кучкэн Мехиббэ Гайсэ кызына куелган ташны4. Кызганычка каршы, хэзерге кендэ бу истэлек сакланмаган, димерелеп, юкка чыккан булса кирэк. И. Ьадиев анда тубэндэге сузлэр язылганлыгын хэбэр иткэн:

1) «Мин ^жратин-нэбии галэйhис-сэлээм

2) мецдэ ике йез ун йитенче йылда мзрхYм

3) Мостафа хзлзле Мехиббэ Гайсз кызы

4) утуз биш йэшендэ маhе зелхиж;ж;энец ун берендэ

5) дарел-фэнадан дарел-бзкайз кYчде нэYвэраллааhY Тзгаалзз кабра^» Хззерге татар теленэ кYчермэсе:

1) «Пэйгамбэр (аца Алла^ыц сэламе булсын) hижрэтеннэн соц

2) мец ике йез ундиденче елныц унберенче

3) зелхиж;ж;эсендэ мэрхYм Мостафа хэлэле - Мехиббэ

4) Гайсэ кызы - утыз биш яшендэ

5) фани деньядан мэцгелек деньяга кYчте. АллаЬ Тэгалэ аныц каберен нурландырсын».

Ни ечендер элеге ташъязмада ахыргы CYЗ ир-атка карата кулланыла торган кушымча белэн язылган. Эгэр дэ бу таш дерес укылган булса, чыннан да иц борын-гы таш булып саналырга хаклы иде, тик, кызганычка каршы, бYгенге кенгэ хэтле сакланмаган.

Казан шэЬэренец Яца бистэ зиратыныц борынгы кабер ташлары эле hаман фэнни-практик яктан тулысынча ейрэнелмэгэнгэ, без хэзерге кеннэргэ кадэр юкка чыкмый-ча, сакланып калган андагы бетен ташъязма истэлеклэрне барлау hэм ейрэнY максатын куйдык. Без кечебездэн килгэнчэ, бетен ташъязмаларны да эзлэп табарга, берсен дэ калдырмаска тырыштык. Карурманга охша-ган зиратта эпиграфик истэлеклэрне эзлэY эшенец никадэр авыр hэм читен икэнлеген моны фэкать Y3 дилкэсендэ татыган эпигра-фистлар гына белэ.

Яца бистэ зиратында без ачыклый алган иц борынгы кабер ташы 1813 елга карый, ул Йосыф Бикбау улына куелган. Аныц текстыныц укылышы TYбэндэгечэ:

1) «КаалэллааhY Тэбээракэ вэ Тэгаалээ KYЛЛY мэн галэйhээ

2) фээн вэ йэбкаа вэж^ Раббикэ ЗYЛ-ж;элээли вэл-икраам

3) KYЛЛY нэфсиц зээикатYЛ-мэYYт каалэн-нэбии галэйh -

4) ис-сэлээм эд^нйээ мэзрагатYЛ-ээхыйраh мецдэ ике йездэ

5) йегерме тукызынчы йылда маЬи мехэррэмнец тукызынчы кенендэ

Йосыф Бикбау , ,, , ,

Иосиф Бикбау улына куелган кабер

6) углы илле алты йэшидэ дарел-бэкайэ ташы. Казан, 2017 ел.

нэкыль итде рахмэTYЛлааhи галэйЬи The tombstone ofYosyf

рахмэтэн вээсигаh». Bikbavych's grave. Kazan, 2017.

Текстньщ хэзерге татар теленэ KY4epM3ce:

1) «Аллаh Тзбарзкз вэ Тэгалэ эйтте: Анда [дир йезендз] булучы hapKeM, hapHapca

2) фани, фэкать Раббыцныц Олуглык hэм хермэт иясе булган Йезе генэ калачак.

3) Ьэр дан иясе улемне татыячак. Пэйгамбэр (аца Аллаhныц сэламе булсын)

4) эйтте: «Денья - ахирэт басуы». [Ьидри] мец дэ ике йез дэ

5) егерме тугызынчы ел мехэррэменец тугызынчы кенендэ Йосыф Бикбау

6) улы илле алты яшендэ мэцгелек деньяга кучте. Аца АллаЬныц киц рэхмэте булсын».

Элеге кабер иясе хакында мэгълуматыбыз юк, шулай да берэр терле бай яки сэудэгэр булгандыр, дип фаразлыйбыз, ченки ул заманда болай зэвыклы итеп эшлэнгэн ташбилгелэрне бай югары катлау вэкиллэре генэ куйган. Элекке заманнар-да бер таш яздыру ат бэясенэ тиц булган, шуца курэ гади халыкныц фэкать тамгасы тешерелгэн кечкенэ агач багана яки эшкэртелмэгэн примитив бер таш кына куярга хэле диткэн.

Яца бистэ зиратында бик куп атаклы шэхеслэргэ куелган истэлеклэр табылды. Мэсэлэн, олуг галимнэребез Ш. Мэрдани, Г. Баруди белэн бэйле кабер ташлары, шулай ук Аитовлар, Апаковлар, Апанаевлар, Эдемовлар, Борнаевлар, Замановлар, Субаевлар, Yтэмешевлэр, Юнусовлар, Яушевлар hэм башка атаклы династиялэргэ нисбэт ителгэн затларныц ташбилгелэре сакланган.

Эйткэнебезчэ, без 1929 елга хэтле вафат булган кешелэргэ куелган гарэп язулы бетен кабер ташларын исэпкэ алып, барысын да ейрэндек. 1940 елдан соц куелганнарын инде тикшермэдек, ченки, беренчедэн, таш чагыштырмача яцарак булган саен аныц тарихи эhэмияте кими, икенчедэн, барысын да ейрэнеп бетеру мемкин эш тугел. Яца бистэ зиратында гарэп графикасында язылган ташлар хэтта ХХ йезнец икенче яртысында да очрый, хэзерге кендэ дэ гарэпчэ язылган кабер ташы кую очраклары юк тугел. Шулай да, тарихта тирэн эз калдырган берничэ шэхеснец ташбилгелэрен, уткэн гасырныц 30-40 нчы елларында вафат булсалар да, игътибарсыз калдырмадык. Мэсэлэн, шундыйлардан шагыйрь, педагог, нэшир, сэудэгэр Ибраhим Идрис кабер ташы. Ул 1944 елныц 31 мартында вафат булып, Казанныц Яца татар бистэсе зиратында дирлэнгэн. Эстэн караганда ечпочмак формасында ясалган кабер ташында тубэндэге сузлэр язылган:

Беренче ягы (уеп язылган):

1. «Эл-хукму лиллээhи Тэгаалээ

2. Миллэт

3. кетебханэсенец

4. сахиб вэ нэшире

5. Ибраhим

6. бине Селэйман

7. Идрис

8. Наласа авылында

9. туган

10. 87 йэшендэ вафат

11. 31 март 1944 сэнэдэ

12. рахимэhYллааhY Тэгаалээ

13. рахмэтэн вээсшЛ».

Текстныц хэзерге татар теленэ

KYчермэcе, беренче ягы:

«Хекем Аллаh Тэгалэдэ

«Миллэт»

китапханэсенец

иясе hэм нэшире

Ибраhим

бине Селэйман

Идрис

(Наласа авылында туган)

87 яшендэ 1944 елныц 31 мартында вафат. Аллаh Тэгалэ аны киц рэхмэте белэн рэхим кылсын».

Икенче ягы (уеп язылган):

1. «Йердем атсыз талмады айакларым

2. эшлэдем эш тынмады бармакларым

3. мэхрум итмэцез догадан

4. дустларым тармакларым

5. Ибраhим Идрис».

Икенче ягы:

«Йердем атсыз - талмады аякларым, Эшлэдем эш - тынмады бармакларым. МэхрYм итмэгез догадан, Дусларым, тармакларым. Ибра^м Идрис».

Зираттагы XIX гасыр - ХХ гасыр башы кабер ташларын ясау ечен материал, нигездэ, якын-тирэдэге карьерлар-дан алынган. Куп очракта, Казан арты, Кама алды, Кама аръягы, хэзерге Мари Эл Республикасыныц таш чыгару карьер-ларыннан китерелгэн. Сирэк очракларда кайбер ташбилгелэрне махсус заказ белэн Оренбург якларыннан, Урта Азиядэн алып кайтып, каберлэр естенэ урнаштырганнар.

Эш барышында без 14 ташка язу остасыныц исемнэрен ачыкладык: Габделбари Меэмин улы Баруди (Казанныц Дары бистэсеннэн), Фэтхелкадыйр Кэлмитев, Кавамеддин Зелфэкаров, Габделгани мулла Габдеррэкыйб улы, Фэлэхеддин Кенэбаши, Шэрифдан меэзин, Нурулла (Нури) Бортаси, Гайсэ Ганиев (Чистайдан), Гаязеддин Эхмэддан улы Нураев hэм Газизэ Насыйбулла кызы, Мостафа Чутаи, Фэтхулла Галиэкбэр улы, Гыйнэятулла Кавали, Мостафа Колэхмэдов, Рэхимов, Эбелкасыйм, Габдрахман. Аларныц кайберлэре ташбилгелэрне бик зэвыклы, матур, купшы, бай орнамент-лы итеп Ьэм каллиграфик стиль белэн эшлэгэн, кайберлэре бераз гадирэк, примитив рэвештэ уеп язган, тик шулай да hэрберcенец эшлэре игътибарга лаек.

Яца бистэ зираты, ниЬаять, эпиграфик планда ейрэнелде, дип санарга тулы нигез бар. Хэзер инде безнец максат - барлык

истэлеклэрнец текстларын фэнни эйлэнешкэ кертY hэм эпиграфик мирасыбызны халыкка кайтару. Моныц ечен тарихи кыйммэткэ ия булган барлык ташбилгелэрнец текстларын чагылдырган каталог тезY естендэ эшлибез. Шунысы кызганыч, алар ейрэнелсэ дэ, саклау, консервация, реставрация эшлэре Ьаман тиешле дэрэдэдэ башкарылмаган, хэтта миллэтебезнец йезек кашлары булган шэхеслэрнец кабер ташлары да дэYлэт тарафыннан саклауга куелмаган. Шул сэбэпле, вакыт узган саен эпиграфик истэлеклэребезнец саннары кимегэннэн-кими hэм без табып ейрэнгэн ташларныц кайберлэре берничэ елдан инде бетенлэй табылмаска мемкин.

ИбраЫм Идрисовка куелган кабер ташы. Казан, 2017 ел.

The tombstone of Ibragim Idrisov's grave. Kazan, 2017.

ИСКЭРМЭЛЭР:

1. Липаков Е.В., Афонина Е. В. История татарских кладбищ: Специальное издание к 1000-летию основания города Казани. - Казань. 2005. - С. 46-48.

2. Эхмзтщанов М. И. Татарстандагы татар зиратлары ташбилгелэре язмалары. 1 кисэк. -Казан, 2016. - Б. 7-32.

3. Салихов Р. Р., Хайрутдинов Р. Р. Республика Татарстан: Памятники истории и культуры татарского народа (конец XVIII - начало XX веков). - Казан: Изд-во «Фест», 1994. -С. 140-148.

4. Ьадиев И. Yткэннэрнец хатирэсен ике гасыр саклый бу таш // Идел. - 1994. - № 4. -Б. 57.

Эдэбият исемлеге

Эхмзтщанов М.И. Татарстандагы татар зиратлары ташбилгелэре язмалары. 1 кисэк. -Казан, 2016. - 92 б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Липаков Е. В., Афонина Е. В. История татарских кладбищ. - Казань. 2005. - 80 с. Салихов Р.Р., Хайрутдинов Р.Р. Республика Татарстан: Памятники истории и культуры татарского народа (конец XVIII - начало XX веков). - Казан: Изд-во «Фест», 1994. - 280 с.

Ьадиев И. Yткэннэрнец хатирэсен ике гасыр саклый бу таш // Идел. - 1994. - № 4. -Б. 56-58.

References

Akhmatzhanov M. I. Tatarstandagy tatar ziratlary tashbilgelare yazmalary. 1 kisek [Inscriptions on tombstones in Tatar cemeteries of Tatarstan. Part 1]. Kazan, 2016, 92 р.

Lipakov E. V., Afonina E. V. Istoriya tatarskih kladbishch [History of Tatar cemeteries]. Kazan, 2005, 80 р.

Salikhov R. R., Khayrutdinov R. R. Respublika Tatarstan: Pamyatniki istorii i kultury tatar-skogo naroda (konets XVIII - nachalo XX vekov) [The Republic of Tatarstan: historical and cultural monuments of Tatar people (late 18th - early 20th century]. Kazan, 1994, 280 р.

Khadiev I. Utkannarnen hatirasen ikegasyr sakliy bu tash [This stone has been keeping memories of the past for two centuries]. IN: Idel, 1994, no. 4, pр. 56-58.

Фотолар авторныц шэхси архивыннан. From the author's private archive.

Сведения об авторе

Гайнутдинов Айдар Марсилевич, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: aydargm@yandex.ru.

About the author

Aydar M. Gaynutdinov, Candidate of Philological Sciences, Senior Researcher at Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: aydargm@yandex.ru.

В редакцию статья поступила 10.01.2020, опубликована:

Гайнетдинов А. М. Казанныц Яца бистэ зираты ташъязма истэлеклэре // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2020. - № 1. - Б. 87-92.

Submitted on 10.01.2020, published:

Gaynutdinov A. M. Kazannyn Yana biste ziraty tashyazma isteleklere [Epigraphic monuments of the Novo-Tatarskaya settlement of Kazan]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2020, no. 1, pp. 87-92.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.