CC BY
20Аннотация
Эпиграфика как исторический источник играет важную роль в изучении истории, культуры и языка татарского народа. Традиция установки надгробных камней с надписями на арабской графике в Поволжье пришла вместе с золотоордынской цивилизацией. Именно в период Золотой Орды эта традиция широко распространилась и продолжается по сей день. Статья посвящена описанию эпиграфических памятников, связанных с именем выдающегося религиозного ученого, педагога, издателя и общественного деятеля Галимджана Баруди. Эти памятники сохранились на кладбище Ново-Татарской слободы Казани и имеют важное научное значение, поскольку содержат информацию, которую невозможно получить из других исторических источников. В статье анализируются и описываются эпиграфические памятники, установленные на могилы родственников Г. Баруди, а также представлены результаты работы по расшифровке арабоязычных и татарских текстов, присутствующих на камнях. Данная информация приводится в транскрипции и переводе на современный татарский язык. Некоторые надгробные памятники представлены с комментариями и краткими биографическими сведениями о лицах, на могилах которых они установлены. Новизна исследования заключается в том, что эпиграфические памятники, имеющие прямое отношение к Г. Баруди, представляют собой большую научную ценность и впервые вводятся в научный оборот.
Abstract
Epigraphy as a historical source plays a significant part in the study of the Tatar history, culture, and language.The tradition of installation of tombstones with inscriptions in Arabic in the Volga region came with the Golden Horde civilization. It was during the period of the Golden Horde that the tradition became widely spread and continues up to the present. The article is devoted to the description of epigraphic monuments associated with the name of an outstanding religious scholar, teacher, publisher and public figure Galimdzhan Barudi. The monu-
УДК 930.27:94(470.41)
Г. Баруди белэн бэйле эпиграфик истэлеклэр
А. М. Гайнетдинов,
Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Ш. Мэрщани исемендзге
тарих институты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
The epigraphic monuments related to G. Barudi
A. M. Gaynutdinov,
Sh. Mardzhani Institute of History, thef Academy of Sciences of the Republic
of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
ments are preserved in the cemetery of Novo-Tatarskaya settlement of Kazan and are of great scientific value since they contain information that cannot be obtained from other historical sources. The article analyzes and describes all the epigraphic monuments installed on the graves of G. Barudi's relatives. It also presents the results of work on deciphering of Arabic and Tatar texts written on the stones. They are fully transcribed and translated into modern Tatar language. Some tombstones contain comments and brief information about the persons on whose graves they are installed. The scientific novelty is in the fact that the epigraphic monuments associated with G. Barudi are of great scientific value and are introduced into scientific discourse for the first time.
Ключевые слова
Галимджан Баруди, семья Баруди, татарская эпиграфика, история, надгробные камни, эпитафии, Ново-Татарское кладбище, памятники, культура.
Keywords
Galimdzhan Barudi, Barudi's family, Tatar epigraphy, history, tombstones, epitaphs, Novo-Tatarskoye cemetery, monuments, culture.
Татар эпиграфикасыньщ фэн ечен зур эhэмиятен ацлап, Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Ш. Мэрж;ани исемендэге тарих институты сощы елларда эпиграфик экспедициялэр оештыра башлады. Казан шэЬэрендэге татар зиратларында сакланган эпиграфик истэлеклэр галимнэр тарафыннан моцарчы эле тиешле дэрэжэдэ ейрэнелмэгэн иде. Бу фэнни бушлыкны тутыру ечен, 2016 елда без Казан шэЬэренец Яца бистэ зиратында сакланып калган ташъязмаларны тэфсиллэп тикшердек, шулай ук аларныц урыннарын билгелэдек. Шул рэвешле, Яца бистэ каберстанында безнец тарафтан барлыгы 1 500 тирэсе ташъязма истэлек табылды. Зираттагы иц борынгы
Г. Барудига 2017 елда яца куелган кабер ташы.
New tomb of G. Barudi installed in 2017.
...K-i-,
кабер ташы 1813 елга карый, ул Йосыф Бикбау улына куелган. Тупланган материал нигезендз 1 300гэ якын кабер иясенец исемнэре ачыкланды Ьзм аларныц тулы исемлеге тезелде. Кызганычка каршы, 200гз якын борынгы ташбилгелзрнец кемгз куелганлыгын ачыклап булмады, ченки алар инде ватылган Ьзм текстларына зыян килгзн, кубесенец фрагментлары гына сакланып калган. Яца бистз зиратында бик куп атаклы шзхеслзргз куелган истзлеклзр табылды. Мзсзлзн, олуг дин галимнзребез белзн бзйле кабер ташларын, шулай ук Апанаевлар, Апаковлар, Юнусовлар, Борнаевлар, Замановлар, Эж;емовлар, Yтзмешевлзр, Аитовлар, Яушевлар, Субаевлар Ьзм башка затлы нзселлзргз караган шзхеслзрнец ташбилгелзрен, шул исзптзн могтзбзр галимебез Галимдан Барудига нисбзтле борынгы кабер ташларын ачыкладык. Хззер инде безнец максат - барлык истзлеклзрнец текстларын тулысынча хззерге татар теленз кучереп чыгу, эпиграфик мирасыбызны халыкка кайтару.
Мзгълум булганча, Г. Баруди - мзшЬур дин галиме, жэдидчелек хзрзкзтенец куренекле взкиле, дини реформатор, мзгърифзтче, ж;змзгать эшлеклесе, педагог, журналист. Ул. 1857 елныц 5 февралендз (иске стиль белзн) хззерге Биектау районы Кече Кавал авылында туган. Бетен гомерен миллзтебез, динебез ечен сарыф итеп, армый-талмый хезмзт куйган, халыкны ац-белемгз, ищтиЬадка (шзригать
мзсьзлзлзрен узлектзн тикшереп, местзкыйль фикер йертугэ) чакырган Ьзм схоластикадан, тзкълидтзн арынырга ендзгзн. Г. Баруди 1921 елныц 6 декабрендз вафат булган, кабере Казан шзЬзренец Яца бистз зиратында, иске ташыныц тексты (уеп язылган): «МзшhздYЛ-гаалим-ил-фзздыйли хаадимил-гыйльми взд-диини Галимж;ан бине Мехзммздж;ан зл-Баруди рахимзhYмззллааhY рахмзтзн вззсигаЬ». Текстныц хззерге татар теленз кYчермзсе: «Хермзтле галим, гыйлем Ьзм дин хадиме Галимдан бине Мехзммзддан Баруди кабере. АллаЬ аларныц икесен дз киц рзхмзте белзн рзхим кылсын». Аныц кабер ташы 2017 елда яцага алыштырылды.
Яца бистз зиратында Г. Барудиныц ата-анасы Ьзм башка туганнарыныц кабер ташлары табылды. Нигездз, алар галимнец кабереннзн шактый ераграк бер урында дирлзнгзннзр. Барудиныц газиз ата-анасыныц икесенз бер мзЬабзт таш куелган. Тексты TYбзндзгечз (алгы ягы (уеп язылган): «Эл-кабру гыйбраЬ мзркаду збиил-гаалими Мехзммздж;ан ибне Бинйзмин зл-Баруди TYBYффийз ли-гашзра бзкыыйн мин шзЬри зиил-хиж;ж;зти сзнзтз ситтзтин вз гыйшриинз вз сзлзсзмиъзтин вз злфин ган сзмззниййзти вз сзбгыыйн 1326 сзнз 1908 сзнз 31 дикзбр». Уц ягы (уеп язылган): «Йзз мзн би-ДYнйззhY-штзгалькад гарраhY туулул-змзлзл-мзYTY йззътии бзгътзтзнвзл-кабру сундуукуль-гамзлби-калзми Габделбари зл-Меэминизл-Баруди». Сул ягы (уеп язылган): «Йзз вззкыйфзн би-кабрии мYTзфзккиран би-змрии змсин кунтY мислукзгадзн тзсыыйру мислии Пурхавай Мехзммздж;ан хаж;ивз зз^зсе Фзхренниса ханым». Арткы ягы (уеп язылган):
Г. Барудиныц эти-энисенэ куелган кабер ташы.
The tomb of G. Barudi 's parents.
«МэркадY YMM"^-raaAHMH Фзхреннисабинте Хэбибулла TYBYффийэт ли-эрбэгый гашратимин шэhри шэгъбээни сэнэтэ сэмэнийэтинвэ гыйшриинэ вэ сэлэсэмиъэтин вэ элфин ган ситтэтинвэ сэбгыыйн 7 агуст 1910 сэнэ».
Текстныц хэзерге татар теленэ кучермэсе (алгы ягы): «Кабер - гыйбрэт. Галим атасы Мехэммэджан бине Биньямин Баруди кабере. [Ьижри] 1326 (мец еч йез егерме алтынчы) елныц зелхижжэсе тэмамланырга ун кен кала, милади 1908 елныц 31 декабрендэ житмеш сигез яшендэ вафат булды». Уц ягы: «Эй, денья белэн шегыльлэнуче, алдады аны зур емете. Yлем кетмэгэндэ килэ. Кабер - гамэл сандыгы. Габделбари Меэмини Баруди калэме белэн [язылды]». Сул ягы: «"Эй, минем кабе-рем янында басып торучы, минем хэлем хакында фикерлэуче, кичэ мин синец кебек идем, иртэгэ син минем кебек булырсыц". Пороховой [бистэсеннэн] Мехэммэджан хаж;и Ьэм хатыны Фзхрениса ханым». Алгы ягы: «Галим анасы Фэхрениса бинте Хэбибулла кабере, [Ьижри] 1328 (мец еч йез егерме сигезенче) елныц 14 шэгъбанында, милади 1910 елныц 7 августында житмеш алты яшендэ вафат булды».
Элеге кабер иясе Мехэммэджан хэзрэтнец фэнгэ мэгълум булган шэжэрэсе тубэндэгечэ: Мехэммэджан бине Биньямин бине Гали бине Колмехэммэд1. Ул жэдидчэ белем бирэ торган «Мехэммэдия» мэдрэсэсе ечен бина салдырган, шуца курэ мэдрэсэ аныц исеме белэн аталган.
Текстыннан ацлашылганча, югары-да телгэ алынган ташка Габделбари Меэминов атлы оста язган. Ул Казандагы Дары бистэсе мэчетендэ имам-хатыйб вазыйфаларын башкарган. Элеге оста тарафыннан эшлэнгэн кабер ташларын терле тебэклэрдэ очратырга мемкин, ченки ул XIX йез ахыры - ХХ йез башында актив рэвештэ ташка язу белэн шегыльлэнгэн.
Г. Барудиныц бертуганы Салихжан ата-анасы янында жирлэнеп, аца бераз гади эшлэнгэн кабер ташы куелган (алгы ягында уеп язылган): «Эл-Баруди Салихжан Мехэммэджан углы Галийыф 1862-1931».
Кабер иясе 1862 елныц 4 июлендэ туган, ул Казандагы 10нчы мэхэллэ
мзчетендз имам-хатыйб, медэррис,
/- Г. Барудиныц беренче хатыны
мегаллимнэр курслары оештыручы була- л у „ п F л
2 г ' buouMahpyrna куелган кабер ташы.
рак билгеле2. Ул жэдидчелек хэрэкэтенец
The tomb of G. BarudiS first wife куренекле эшлеклесе дэ. Bibimakhruy.
Яца бистэ зиратында Г. Барудиныц икенче бертуганы Газизданныц кабер ташы да сакланган (алгы ягында уеп язылган): «Aиллээhил-фээтихэh Галиеф Газиздан Мехэммэтдан улы Галийыф. Газиздан Мехэммэддан углы 72 йэшендэ 1931 йыл гыйнвар 19нда вафат. АллаЬ рэхмэт кыйлсун». Текстныц хэзерге татар теленэ KYчермэсе: «АллаЬ ризалыгы ечен "Фатиха" CYрэсе укы. Галиев Газиздан Мехэммэддан улы Галиев. Газиздан Мехэммэддан улы 72 яшендэ 1931 елныц 19 гыйнварында вафат. АллаЬ рэхим кылсын». Элеге ташныц икенче, еченче, дуртенче Ьэм бишенче юллары латин графикасында язылган. Бу инде ацлашыла да: ул заман-да гамэлгэ латин алфавиты кертелгэн булган hэм бу фактор кабер ташларын язу рэвешенэ дэ тээсир итмичэ калмаган. Газиздан 1859 елда деньяга килгэн, тепле дини гыйлем алган, атасы кебек сэудэ юлыннан китеп, инкыйлабка хэтле зур капитал туплап елгергэн3.
Г. Барудиныц еченче бертуганы Габдрахманныц элек куелган ташы саклан-маган, эмма аныц урынына яца кабер ташы ясатып куелган Ьэм TYбэндэге CYЗлэр тешерелгэн (уеп язылган): «Бисмиллээhир-рахмээнир-рахиим. Галеев Габдерахман
Мехэммэддан улы. 189/72-1920».
Бу аксыл-соры кабер ташында-гы текст кириллицада, фэкать беренче юлы гына гарэп графикасында язылган. Габдрахман хэзрэт Галиев мэчетендэ имам-хатыйб вазыйфаларын утэгэн Ьэм берара «Мехэммэдия» мэдрэсэсен дитэклэгэн4.
Белгэнебезчэ, Г. Барудиныц ике хатыны булган. Беренчесе - Махруй исем-лесе - вафат булганнан соц, Галимдан хэзрэт Гайшэ исемле хатынга ейлэнгэн. Яраткан тормыш иптэше БибимаЬруйга куелган кабер ташы Яца бистэ зиратында табылды, анда тубэндэге сузлэр язылган (алгы ягында уеп язылган): «Мулла Галимдан эл-Баруди хэлилэсе 42 йэшендэ Бибимаhруй бинте Исхак кызы 3нче рабигыль-эувэлдэ 1322 сэнэдэ вафат». Текстныц хэзерге татар теленэ кучермэсе: «Мулла Галимдан Баруди сееклесе Бибимаhруй бинте Исхак кызы 42 яшендэ hидри 1322 елныц 3 рабигыль^вэлендэ вафат».
Ташта курсэтелгэн hидри 1322 елныц 3 рабигыль-эувэле милади 1904 елныц 18 маена туры килэ. Кайбер чыга-наклардан куренгэнчэ, Бибимаhруй, атаклы Yтэмешевлэр нэселеннэн булып, 1862 елныц апрелендэ деньяга килгэн.
Барудиныц икенче хатыны Гайшэгэ Нэсел шэдэрэсе ту^ндэтет^ берен куелган кабер ташы. че вариантта - Бибимаhруй бинте
The tomb of G. Barudi S second wife Gaysha. Исхак бине М^са бине Габд7лла бине
Габдессэлам бине Yтэмеш бине Ишмэн бине Туктаргали бине Кечек бине Тэбеж; икенче вариантта - Бибимаhруй бинте Исхак бине Муса бине Габдулла бине Габдессэлам бине Хэлил бине Йосыф бине Ишмэн бине Туктаргали бине Кечек бине Тэбеж; бине Кодеш бине Селэйман эл-Кирмэни5.
Р. Фэхретдин Бибимаhруй абыстайны Ьижри 1322 елныц 2 рабигыль-эувэлендэ 42 яшендэ бакыйлыкка кучуен теркэп калдырган6.
Барудиныц икенче хатыны Гайшэгэ куелган кабер ташы да узенец кабереннэн ерак тугел бер жирдэ сакланып калган. Аныц тексты (алгы ягында уеп язылган): «Гайшэ БаЬадиргэрэй кызы мефти Галимжан - эл-Баруди Рэфикасы 25 йылда фиврал 56 йэшендэ мэдфунэ рахимэЬээллааЬу рахмэтэн вээсигаЬ»; арткы ягы (уеп язылган): «Мэдфунэ рахимэЬээллааЬу Тэгаалээ рахмэтэн вээсигаЬ».
Текстныц хэзерге татар теленэ кучермэсе, алгы ягы: «Гайшэ БаЬадиргэрэй кызы, мефти Галимжан Баруди хатыны [19]25 елныц февралендэ 56 яшендэ жирлэнде. АллаЬ аны киц рэхмэте белэн рэхим кылсын»; арткы ягы: «^ирлэнде. Аллаh Тэгалэ аны киц рэхмэте белэн рэхим кылсын».
Элеге кабер иясенец шэжэрэсе тубэндэгечэ: Гайшэ бинте БаЬадиргэрэй (Батыргэрэй) бине Хэмзэ бине Салих бине БорЬан бине Биктимер. Ул Касыйм шэЬэрендэге данлыклы Шакуловлар нэселеннэн булган7.
Г. Баруди белэн бэйле эпиграфик истэлеклэр югарыда искэ алынганнары белэн генэ чиклэнми. Алардан тыш, тагын бертуганы Салихжан хэзрэтнец кызлары Эминэ, Зэйнэб, хатыны МаЬруйныц туганнары Ьэм башкаларга куелган ташъязма истэлеклэр сакланган. Г. Баруди аларныц каберлэрен узе исэн чагында Ьэрвакыт зиярэт итеп, алар ечен догалар кылып торган. Мэсэлэн, кендэлегендэ ул болай язып калдырган: «Ж,омга кен меселманнар зиратына бардым. Ата-анам хэзрэтлэренэ, бер ай элек туфрак астына кергэн бертуганым Габдрахман Тэуфыйк эфэндегэ, 16 елдан бирле туфракта булган иптэшем-дустым МаЬруйга Ьэм анасына, бертуганым Эминэ Шэрэфкэ, остаз Мэржанигэ, остаз Сэлахетдин жэнабларына сэлам биреп, "Фатиха" [сурэсе] укып кайт-кач, мулла Салихжан Баруди еенэ кереп, аз гына тукталдым»8.
Г. Баруди тэржемэи хэлен, эшчэнлеген Ьэм ижатын ейрэнгэндэ аныц тормышы белэн бэйле шэхеслэрнец берсен дэ игътибардан читтэ калдырырга ярамый. Шуца курэ без, беек эдибебез турында материалны жыю Ьэм тулыландыру йезеннэн, архив документларын, хатирэлэрне, язма чыганакларны гына тугел, эпиграфик истэлеклэрне дэ барларга Ьэм ейрэнергэ тиешбез. Кургэнебезчэ, алар шактый кирэкле, файдалы мэгълуматлар бирэлэр Ьэм теге яки бу шэхескэ нисбэтле тарихи-мэдэни Ьэйкэл функциясен утилэр. Гомумэн, тарихи чыганак буларак гарэп язулы каберташларныц эЬэмияте эйтеп бетергесез зур, шуца курэ безгэ аларны ничек булса да саклап калу юлларын кайгырту зарур.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Фзхреддин Р. Асар. - Казан: Рухият, 2010. - Т. 3, 4. - Б. 362.
2. Татар педагогик фикере антологиясе. 2 т.: 1 т. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2014. - Б. 162.
3. Салихов Р. Р., Хайрутдинов Р. Р. Республика Татарстан: Памятники истории и культуры татарского народа (конец XVIII - начало XX веков). - Казан: Изд-во «Фест», 1994. -Б. 117.
4. Татарская энциклопедия: в 5 т. - Казань: Институт татарской энциклопедии АН РТ, 2002. - Т. 1: А-В. - С. 306.
5. Мзрщани Ш. Б. Местэфадел-эхбар фи эхвали Казан вэ Болгар (Казан Ьэм Болгар хэллэре турында файдаланылган хэбэрлэр). - Казан: Татар. кит. нэшр., 1989. - Б. 229-230.
6. Фзхреддин Р. Курс. хез. - Б. 368.
7. Шунда ук.
8. Баруди Г. Хатирэ дэфтэре / Басмага эзерлэYче А. Гайнетдинов. - Казан: Ш. Мэржани исем. тарих институты, 2017. - Б. 46.
Эдэбият исемлеге
Мзрщани Ш. Б. Местэфадел-эхбар фи эхвали Казан вэ Болгар (Казан Ьэм Болгар хэллэре турында файдаланылган хэбэрлэр). - Казан: Татар. кит. нэшр., 1989. - 415 б.
Салихов Р. Р., Хайрутдинов Р. Р. Республика Татарстан: Памятники истории и культуры татарского народа (конец XVIII - начало XX веков). - Казан: Изд-во «Фест», 1994. -280 с.
Татар педагогик фикере антологиясе. 2 т.: 1 т. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2014. - 407 б. Татарская энциклопедия: 5 т. - Казань: Институт татарской энциклопедии АН РТ, 2002. - Т. 1: А-В. - 672 с.
Фзхреддин Р. Асар. 3 Ьэм 4 томнар. - Казан: Рухият, 2010. - 648 б.
References
Mardzhani Sh. Mostafadel-ahbar fi ahvali Kazan va Bolgar [News on the state of Kazan and Bolgar]. Kazan, 1989, 415 р.
Salikhov R. R., Khayrutdinov R. R. Respublika Tatarstan: Pamyatniki istorii i kultury tatar-skogo naroda (konets XVIII - nachalo XX vekov) [The Republic of Tatarstan: historical and cultural monuments of Tatar people (late 18th - early 20th century]. Kazan, 1994, 280 р.
Tatar pedagogic fikere antologiyase. 2 t.: 1 t. [Corpus of Tatar pedagogical thought: in two volumes. Vol. 1]. Kazan, 2014, 407 р.
Tatarskaya entsyklopedia: 5 т. ^atar encyclopedia: in 5 volumes.]. Kazan, 2002, vol. 1, 672 р.
Fakhreddin R. Asar. 3 haM 4 tomnar [Works. Vol. 3 and 4]. Kazan, 2010, 648 р.
Фото предоставлены автором статьи.
The photos are submitted by the author of the article.
Сведения об авторе
Гайнутдинов Айдар Марсилевич, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: aydargm@yandex.ru.
About the author
Aydar M. Gaynutdinov, Candidate of Philological Sciences, Senior Researcher at Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: aydargm@yandex.ru.
В редакцию статья поступила 19.11.2018, опубликована:
Гайнетдинов А. М. Г. Баруди белэн бэйле эпиграфик истэлеклэр // Гасырлар авазы - Эхо веков. -2019. - № 2. - C. 26-32.
Submitted on 19.11.2018, published:
Gaynutdinov A. M. Barudi belen beile epigrafik istelekler [The epigraphic monuments related to G. Barudi]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2019, no. 2, pp. 26-32.
