С. ВАХИДИ КУЛЪЯЗМАЛАРЫНДА КАЗАН ХАНЛЫГЫ АВЫЛЛАРЫ ТАРИХЫ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

[С. ВАХИДИ КУЛЪЯЗМАЛАРЫНДА КАЗАН ХАНЛЫГЫ АВЫЛЛАРЫ ТАРИХЫ

Казан ханлыгы чорындагы авыллар тарихы халык телендэ сакланып калган риваятьлэрдэ hэм легендаларда чагыла. Кайбер тарихчылар тарафыннан ханлык чорындагы авыллар исемлеген ачыклау ечен Рус дэYлэтенец XV-XVП гасырларда тезелгэн писцовый кенэгэлэре дэ кулланыла1. Лэкин алар авыл тарихына караган тулы мэгьлуматны бирэ алмыйлар. Шул сэбэпле, тарихи риваятьлэр элеге проблеманы ейрэнудэ алыштыргысыз чыганак булып то-ралар. Аларньщ кYпчелеге «Татар халык ижаты. Дастаннар hэм легендалар» жыентыгында урын алган2. Бер елеше Г. Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институтында кульязмалар бYлегенец Сэет Вахиди фондында (53 ф.) саклана.

Сэет Габделмэннан улы Вахиди (1887-1937) — тарихи язма чыганаклар, кульязма документлар туплау эше белэн танылган тарихчы, археограф, педагог. КYп санлы археографик эзлэнулэр барышында, 1912 елда Казан ханы Сахиб-Гэрэй ярлыгын табып тикшерэ. Шулай ук, экспедициялэр вакытында татар авылларына кагылышлы мэгьлYматларны туплап бара. Араларында Казан ханлыгы чорына кагылышлы, халык телендэ сакланып калган леген-далар да бар. «Кайбер татар авылларыныц тарихи язмышлары турындагы риваятьлэр»3 шуларныц берсе.

Элеге документта, Шайтан Елга* авылы барлыкка килY тарихы чагыла. Ул, С. Вахиди тарафыннан 1923нче елда, археографик экспедициялэр барышында тупланып барган риваятьлэр hэм легендалар нигезендэ языл-ган. Аныц эчтэлегеннэн кYренгэнчэ, Шайтан Елга авылы МэскэY кенэзле-ге тарафыннан Казан ханлыгын басып алу ечен барган сугышлардан соц барлыкка килэ. Байлар Сабасы тирэсендэге урман эченэ Казанны саклауда катнашкан гаскэрнец бер елеше килеп урнаша. Кулъязмада бу вакыйгалар елан елында булды дип язылган. Бу кенчыгыш (кытай) календаре буенча, искэ алынган вакыйгаларны исэпкэ алганда, 1557нче елга туры килэ.

Халык телендэ авыл исеме Шайтан Елга булып сакланып калса да, Х^Ш-Х1Х гасыр документларында ул Урта Саба (Шайтанов Ключ) исеме астында искэ алына4. Урта Саба авылы барлыкка ки^ тарихы башка риваятьлэрдэ дэ чагыла. Аларныц берсендэ бу авылга халык Казан янындагы Колык исемле авылдан килеп урнашулары эйтелэ. Ул вакытта, Урта Саба авылы Шайтан Елга дип аталган урында урнашкан була5.

Шулай ук, риваятьтэге вакыйгалар, элеге чорга хас булган халык миграциясен яхшы курсэтэ. Билгеле булганча, 1552нче елда, Иван Грозный гаскэрлэре тарафыннан Казан алынганнан соц, терле сэбэплэр аркасында ханлык чорындагы куп кенэ авыллар бушап кала (кYпчелеге Казан

* Хэзерге Саба районыныц Урта Саба авылы.

С. Вахиди. Кайбер татар авылларыныц тарихи язмышлары турындагы риваятьлэр. Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе Г. Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институты Язма hэм музыкаль мирас узэге, 53 ф, 1 тасв., 59 эш, 1 кгз.

221

тирэсендэге авыллар). Элеге куренеш XVI гасыр икенче яртысы — XVII гасырда тезелгэн писцовый кенэгэлэрдэ дэ чагыла. Бу чыганакларда купчелек авыллар «пустошь» буларак искэ алына. Аларныц купчелегенэ Мэскэу князьлэре тарафыннан кучереп китерелгэн рус крестьяннары килеп урнаша. Бу уз чиратында, тубэндэге авылларныц борынгы атамалары узгэругэ китерэ. С. Вахиди, элеге куренешне истэ тотып, риваятькэ естэмэ буларак Казанны басып алганнан соц, руслашкан татар авылларыныц исемлеген дэ китерэ. Кайбер авылларныц исеме ук килеп чыгышы белэн ханлык чорларына барып тоташа. Эйтик, Кара бэй (Караваево) авылы 1973нче елда Татарстан Республикасыныц Яшел узэн районы Зур Караула авылында М. И. Эхмэтж;анов тарафыннан язып алынган легендада искэ алына. Анда эйтелгэнчэ, «Кара би Казан янында Каравай авылында ил тотып яшэгэн»6. Эдэби чыганактан куренгэнчэ, биредэ Казан ханлыгы чоры тасвирлана.

Билгеле булганча, Шаhали (Шигалеево), Кушихан (Кощаково) кебек авылларныц килеп чыгышы, Казан ханлыгыныц дэулэт идарэ катламын тэшкил иткэн феодал ^ир билэмэлэре белэн бэйле.

Шулай ук, С. Вахиди элеге авылларныц географик координаталарын да эйтеп китэ. Моныц ечен ул, риваять язып алынган чордагы админи-стратив-территориаль буленеш системасыннан тыш, халык телендэ кул-ланылышта йергэн атамалардан да файдалана. Мисал ечен, Шаhали, Кушихан авыллары, риваятьтэн куренгэнчэ «^ури хан юлы естендэ» урнашканнар. Ацлашылганча, биредэ Ж^ери административ даругасы турында суз бара. Yз вакытында, Казан ханлыгы ^ирлэре даругаларга буленгэн була. Элеге идарэ системасы, бу ^ирлектэ ханлык басып алынган чордан соц да саклана.

Заманында, алда эйтеп кителгэн даруганыц узэге хэзерге Телэче районы Иске ^ери авылы тирэсендэ булган. Кайбер тарихчылар фикеренэ караганда, Казан ханлыгы чорында элеге авыл янында шэhэрчек булган. Аныц калдыклары беренче тапкыр тарихчылар тарафыннан XIX гасыр башында теркэлгэн7. Курэсец, ханлык чорында биредэ нинди дэ булса административ узэк булган. Хан элеге тер ^ирлеклэр белэн хакимлек итэр ечен уз бэклэрен (князь) билгелэгэн. Якын тирэдэге халык тулысы белэн элеге бэк идарэсе астында яшэгэн. Зур хакимияткэ ия булганлыктан еш кына аларны ^ирле халык телендэ «хан» дип йерткэннэр. Бу куренеш башка тер чыганакларда да чагыла. Легендаларга куз салсак, Казан ханлыгы чорында Хад^и-Гэрэй Чаллы олысыныц ханы булып торган8. Иске ^ери авылында бугенге кенгэ кадэр «^ери хан» легендасы сакланып калган. Курэсец, шул сэбэпле, ^ери даругасына караган ^ирлектэ элеге административ берэмлекне ^ери хан юлы дип атаганнар. XVIII гасыр ахырында даругалар рэсми кулланыштан тешеп калуына карамастан, Казан ханлыгы чорыннан килгэн традиция халык телендэ XIX гасыр башы-на кадэр сакланып килгэн.

Документныц кыскача анализыннан куренгэнчэ, тарихи риваятьлэрнец эчтэлеге башка тер чыганаклар нигезендэ дэ раслана. Алар Казан ханлыгы авыллары тарихын ейрэнудэ тарихи чыганак буларак зур елеш кертэлэр.

ИСКЭРМЭЛЭР:

1. Чернышев Е. И. Селения Казанского ханства (по писцовым книгам) //

Археология и этнография Татарии. Вып. 1. Вопросы этногенеза тюркоязычных

222

- С. ВАХИДИ КУЛЪЯЗМАПАРЫНДА КАЗАН ХАНЛЫГЫ АВЫЛЛАРЫ ТАРИХЫ

народов Среднего Поволжья. - Казань, 1971. - С. 272-292; Галлям Р. Г. Селения Казанского ханства: источниковедческий аспект // Гуманитарные науки: проблемы и аспекты изучения. Материалы итоговой конференции Татарского государственного гуманитарного института за 1996 г. - Казань, 1997. - С. 62-66.

2. Татар халык ижаты. Дастаннар hэм легендалар. - Казан, 1987. - 368 б.

3. Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе Г. Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институты Язма hэм музыкаль мирас Yзэге, 53 ф., 1 тасв., 59 эш, 1 кгз.

4. Корсаков Д. А. Сборник материалов по истории Казанского края в XVIII в. - Казань, 1908. -С. 236; Список населенных мест по сведениям 1859 г. Вып. XIV Казанская губерния. -СПб., 1866. - С. 67.

5. Татар халык ижаты... - Б. 162-163.

6. Шунда ук. - Б. 160.

7. Шпилевский С. М. Древние города и другие булгаро-татарские памятники в Казанской губернии. - Казань, 1877. - С. 401-402.

8. Татар халык ижаты... - Б. 160-161; Заитов М. Б. О Чаллынском городище в Лаишевском уезде близ дер. Чаллы Шумбутской волости // Известия Общества археологии, истории и этнографии. - 1901. - Т. XVII. - Вып. 1. - С. 277-280; Борынгы татар эдэбияте. - Казан, 1963. - Б. 477.

Кайбер татар авылларынын,

*

тарихи язмышлары турындагы риваятьлэр Гыйнаять итгYче** эйтэ:

Мамадыш кантоны, Шайтан Елга авылы, бер милекле авыл. Борын заманда гаять тирэн чокырлы кап-кара урман эчендэге hичбер адэм тормаслык бер урын булганга, ул урын шулай Шайтан Елга дип аталган. Элек анда hичбер адэм тормаган, аюлар, бурелэр генэ торган. Ул чокырда елан да бик кYп булган. Тирэли кара урман белэн чор-малган. Бу тирэн hэм куркыныч чокырныц эйлэнэ-тирэсендэ дэ авыл-фэлэн булмаган.

Кайчандыр, бер заманда, Казан ханлыгы яшэгэн чорларда, МэскэY кенэзе Казан ханлыгына яу булып, каты сугышлар булган. Урыслар Казан тирэсенэ якынайгач, шул тирэдэ булган (Казан якынында) бетен татар авылларын талап, яндырып, кешелэрен Yтереп йергэнлэр.

Энэ шушы сугыштан соц (елан елы) урыска каршы сугышкан егетлэр Казан тирэсендэн кYчеп килеп, югарыда сейлэгэн урман эченэ килеп утырганлар. Боларны элек «шэhэр кешелэре» дип йерткэнлэр. Боларныц беренче килеп утырган урынлары хэзерге Байлар Сабасы утырган урынлардан читтэрэк бер урында булган. Шунда алар гаскэри берлэ гир*** кебек бер хэлдэ яшэгэнлэр. Шундан соц берничэ еллар узган. Та-гын урыс кяфер Казан ханлыгына яу булган. Тагын кYп hэлакэтлэр безнец илебезгэ килгэн. Урысларныц явы бик кYп татар авылларын талап, яндырып, халкын утереп йергэн. Бу талаулар, бу hэлакэтлэр кабатланып киткэч, безнец ныгытмасыз авыллар кара урманныц иц аулак, иц тыныч почмакларына, хэтта тетен куренмэслек тирэн чо-кыр эченэ тешеп авыл корганлар.

Менэ бу Шайтан Елга авылында шушы заманда хэзерге Байлар Сабасы авылы тирэсендэн кучеп килеп хэзерге Шайтан Елга авылын нигезлэгэнлэр. Саба янында

* Текстны кириллицага KYчергэндэ орфография, пунктуация hэм сейлэм Yзенчэлеклэре сакланды (биредэ 1юм алга таба кереш мэкалэ авторларыныц искэрмэлэре).

** Информатор, хэбэр бируче мэгънэсендэ.

*** Берлэшмэ мэгънэсендэ.

223

але да зияpатe бap. Искepак чaклapдa xaлык шyндa бapып Кopъан укып кaйтaлap иде, бaбaйлapны иска тeшepалаp иде.

Уpыслap тaтapлapны кыскон сaeн тaтap aвыллapы eстeна балa, aфат тaгы дa apтa бapгaн. Кaтылыклapдaн, талоудон, yrepy, яндыpyдaн ^нчеп беткан бичapa aвыл xaлкы.

Хaнлap зaмaнындa сaф мeсeлмaн aвылы 6улып, К^нны ypыслap ол-гaндaн соц, ypbrc кeназлаpe узе, поп пoмeщиклapы тapaфындaн тaлaнып ypыс ителган кaйбep тaтap aвыллapы исемлеге:

1. Kapa бай (Кapaвaeвo) — Кaзaн елгасыньщ тубан ягындa, xазep ypыс aвылы, Козий бистасен yзгaч.

2. Колсаед (Кулсеитово) aвылы дa шул яктa.

3. Козый иле (Кадишка) шул тapaфтa магълум бep ypыс aвылы.

4. Т^а (Typa) — Козондон 3 чaкpымлap чомосындо ypыс овылы.

5. YpaRHbi (Аpaкчинo) — ике овыл. Tимep юл буендо. Магълум aвыллap.

6. Xy^a Mexаммад (Кузамитово) — Идел буендо. Tимep юлындон epaк тугел.

7. Taтap Бypнaшы (Taтapскaя Бypнaшeвo) — Зeя контонындо.

S. Саид (Саитово) — Козондон epaк тугел.

9. Чобоксы Козоншн epaк тугел.

10. Шahгaли (ике овыл: Шиголиево дип йepтeла). Ждаи xaн юлы eстeнда.

11. Kyшиxaк угълон (Kyшиxaкoвo) — Ждаи xaн юлы ede^^. Mашhyp Кушчок угълон имениясе булган.

12. Даулатгали (Давликеево) — Лоиш юлындо. Козонныц кeнчыгыш ягындо, Козондон epaк тугел бep овыл.

13. Бу^к. Сшс контонындо.

14. Бизна. Сшс контонындо.

15. Лоиш. Xазepгe кечкена шаhаp. Аиш исеменда тaтap овылы булгон.

16. Maœyp. Лоишдон epaк тугел бep овыл.

Бу aвыллapньщ тулы исемлеген тeзeп, койдо ва xазepeнда нинди исемда йepтeлганлeклаpeн aepым очык итеп билгелап бep xapитa* ясapгa кapap б^дем. Шуныц eчeн мондо apтык язуны тиеш кypeлмадe.

Бeтeн Taтapстaндa тaтapдaн талоп олынып ypыс ителган тaтap овылло-pbrnbirç соны бepнича йeзлаp белан сошло.

Мин бу aвыллap тypындa куп кена тapиxи мaтepиaллap ^ыйдым. Бу мо-тepиaллapдaн бepнича колосын М. Худяков тapиxынa до б^дем. Ул узенец асаpeна ^pire, лакин бик кыско hам оз итеп кepткан.

С. Г. Bax^4. Июнь, 1923, Козон.

Taтapстaн Республикосы Фаннаp окодемиясе Г. Ибpahимoв исемендаге Тел, адабият hам сангать институты Язмо hам музыколь миpaс узаге,

53 ф., 1 тасв., 59 эш, 1-1 кгз. apткы ягы.

Публикоцияне Булат Хисмэтуллин, Халидэ Баhавeтдинова

азepладeлаp

* Xapитa — кapтa.

224

с. вдхиди кулъязмдлдрындд кдздн хднлыгы авыллары тдрихы