CC BY
10УДК 908
БОТ: 10.22378/Ье.2019-4-1.99-108
АВЫЛ ТАРИХЛАРЫН вЙРЭНYДЭ ТАРИХИ ЧЫГАНАК БУЛАРАК МЕТРИКА КЕНЭГЭЛЭРЕ
[МЕТРИЧЕСКИЕ КНИГИ КАК ИСТОЧНИК ПО ИСТОРИИ НАСЕЛЕННЫХ ПУНКТОВ]
Э.К. Салахова
Институт истории им. Ш. Марджани
Академии наук Республики Татарстан
Казань, Российская Федерация
ilsalah@mail.ru
В последние десятилетия изучение истории населенных пунктов приобрело большую популярность. К этой теме обращаются не только профессиональные историки, но и любители истории. Последние при сборе материала и написания очерков по истории деревень сталкиваются с трудностями в определении источников и неразработанностью методологии изучения истории отдельных регионов. Цель публикации - анализ возможностей метрических книг в качестве источника в изучении истории населенных пунктов. В статье раскрываются некоторые исследовательские трудности работы с ними. Автор определяет источниковедческие возможности метрических книг при изучении истории населенных пунктов, показывает особенности содержавшейся в них информации в контексте отдельных регионов, указывает на проблемы, открывающие данный источник для исследователей микроистории.
Ключевые слова: история населенных пунктов, метрические книги, татары, краеведение, деревня, исторический источник.
Для цитирования: Салахова Э.К. Авыл тарихларын ейрэнудэ тарихи чыга-нак буларак метрика кенэгэлэре // Историческая этнология. 2019. Т. 4, № 1. С. 99108. БОТ: 10.22378/Ие.2019-4-1.99-108
Авыл тарихларын булдыру, аларны ейрэну - шактый катлаулы фэнни тема. Авылларньщ, торак пунктларыньщ тарихи картинасын бары тик кицкырлы чыганак базасында гына кузаллау мемкин.
Yткэнне чагылдыручы меhим чыганакларларныц берсе - hичшиксез, мэхэллэ метрика язмалары. Алар авыл тарихын, ыру тарихын ейрэну ечен меhим документлар, эмма шактый соцлап фэнни эйлэнешкэ кергэн тарихи чыганаклар. Метрика язмалары - гражданлык халэтен теркэгэн документлар.
Православия метрика язмалары 3 сэхифэдэн торса, меселман метрика язмалары 4 сэхифэне Y3 еченэ ала. Меселман метрика язмаларында кеше тормышында булган теп этаплар: туу, никах, талак hэм вафат булу факт-лары теркэлэ. Православия метрика кенэгэлэренец аерылышуны теркэY сэхифэсе юк.
Билгеле булганча, православиядэге халыкны метрика кенэгэлэренэ терки башлау 1722 елда гамэлгэ куела, э МэскэY ечен туу hэм вафат булу-ны теркэY 1702 елда ук башланган була. Католиклар ечен бу 1826 елда, э меселманнар ечен 1828 елда гамэлгэ керэ, лютеран чиркэве ечен бераз соцрак - 1832 ел, яhYДилэр ечен - 1835 ел, раскольникларда - 1874 ел.
Сенат 1828 елныц 21 сентябрендэ кабул иткэн «О введении в употребление метрических книг по Оренбургскому духовному магометанскому управлению» указы Оренбург Диния нэзарэтенэ hэм Таврия меф-тиятенэ караган барлык губерналар ечен тарала. Шушы указ нигезендэ hэр мэхэллэ ике экземплярда метрика кенэгэсен ала [2]. Тутырылган метрика кенэгэсенец теп несхэсе килэсе елныц февраленнэн дэ калмыйча нэзарэткэ ^ибэрелэ, э копия исэ мэхэллэнец Yзендэ кала.
Башлангыч этапта метрика алу, аны ^ибэрY, алып бару чыгымнары 700 сум кYлэмендэ дэYлэт казнасыннан капланган булса, алга таба бу ту-лысы белэн мэхэллэ естенэ йеклэнэ.
Метрика язмалары нигезендэ дэYлэт органнарына кирэкле булган белешмэ кэгазьлэре, метрика язмаларыннан кYчермэлэр бирелгэн. Шулай итеп, Диния нэзарэте Yзенэ кYрэ бер нотариаль контора статусын да ала. Метрика язмалары нигезендэ мирас белэн бэйле сораулар чишелгэн, ту-ганлык менэсэбэтлэре расланган, кешенец яше билгелэнгэн, солдатка алынганда метрика язмасыннан кYчермэ-белешмэ бирелгэн. Yз мэхэл-лэсенэн читтэ, башка мэхэллэдэ никах укылганда да кызныц яшен белY ечен метрикадан белешмэ талэп ителгэн. Бу - яше ^итмэгэн кызларныц никахка керY очрагын булдырмас ечен шулай эшлэнгэн. Метрика кенэгэсен имамга ^иткерY, тутырылганын кире нэзарэткэ кайтару процессы беренче чорда озак вакыт ала: алар шэhэр, авыл полиция участоклары, губерна идарэсе аша узган. 1856 елныц июлендэ бу процесс ^пмедер гадилэштерелэ: губерна идарэсенэ керми генэ, турыдан-туры полиция участокларына тапшырыла башлый [8, б.81-96].
1918 елда, Гражданлык халэте хакындагы декрет чыкканнан соц, метрика алып бару руханилар вэкалэтеннэн алына, вазыйфа дэYлэткэ кYчэ hэм ул оешма ЗАГС дип атала башлый. Эмма шулай булса да, бу вакытта-гы сэяси халэт, гражданнар сугышы элеге декретныц чын мэгънэсендэ гамэлгэ керYен тоткарлый. Кайбер мэхэллэ имамнары, традицияне дэвам итеп, 1930 елларга кадэр метрика кенэгэлэрен тутыру эшен алып баралар. Бу чор метрика язмалары, юридик кечкэ ия булмаса да, тарихи чыганак буларак гаять меhим. Болганчык чорныц сакланып калган документлары кYп тYгел; муллалар тарафыннан алып барылган метрика язмалары бу чорны кYзаллауда, рэсми булмаса да, тарих ечен кыйммэтле.
Хэзерге вакытта Россия архивларында 1829 елдан башлап XX гасырныц 20-30 елларына кадэр вакытны ицлэгэн метрика кенэгэлэре бар. Метрика кенэгэлэре саклана торган фондларныц тулылыгы терле архи-вларда терлечэ, элбэттэ. Куп кенэ торак пунктларыныц метрика кенэлэре вакыт ягыннан 1918 ел белэн чиклэнэ. Югарыда эйтелгэнчэ, бу 1918 елгы декрет белэн бэйле.
Меселман метрика язмаларыныц иц зур коллекциясе Башкортостан Республикасыныц Милли архивында саклана, ченки бу архив Диния нэзарэтендэ озак еллар буе тупланып барган документларны саклый [1, б.54-59]. Диния нэзарэтенэ hэр ел саен барлык мэхэллэ метрика кенэлэ-ренец теп несхэлэре ^ибэрелгэн. Тебэклэрдэ, губерна башкаласы булган шэhэрлэрдэ, нигездэ, икенче экземплярлар, эмма кайбер авылларныц бе-ренче экземпляр метрика кенэгэлэре дэ саклана. Башкортостан Республикасыныц Милли архив фондындагы метрика язмаларыныц уникальлеге шунда: монда Сенат указыннан соц ук тутырылган кенэгэлэр саклана, э региональ архивларда, шул исэптэн Татарстан Дэулэт Архивында да, нигездэ, метрикалар 1860 еллардан башлап кына тупланган. Бары тик ае-рым авылларныц гына элегрэк чор метрикалары бар. Татарстан архивында татар телендэге иц «карт» метрика язмасы 1829 елга карый.
Хэзерге вакытта республика архивында татар телендэ гарэп язуы белэн язылган 4022 берэмлек документ саклана [4, б.39-41]. Монда, нигездэ, мэхэллэ метрикалары 1860 еллардан гына башлана. Моннан кала, татар-меселман мэхэллэлэре булган барлык тебэк архивларында да татар телле метрика язмалары бар. Россиянец башка тебэклэрендэге метрика документларыныц сакланышы, тулылыгы ягыннан Эстерхан архивын ае-рым билгелэп утэргэ кирэк [5, б.86].
Метрика язмалары, бер караганда, барлык тебэкнеке дэ бертерле, алар стандарт, барысы да кабул ителгэн бер формада эшлэнгэн [3]. Анда бары тик туу, никах, талак hэм вафат фактлары теркэлгэн. Алар узенэ курэ бер исемлек формасындагы документлар. Шуца курэ дэ метрика язмалары нэсел тарихын ейрэнучелэр, шэ^эрэ тезучелэр тарафыннан яратып кулла-ныла.
Метрика язмалары шэ^эрэ тезу ечен теп чыганакларныц берсе, эмма бердэн-бер тугел. Метрика бары тик XIX йезнец 30 елларыннан XX йез-нец 20 елларына кадэр булган ара хакында гына мэгълумат бирэ. Бу документлар аша ике-еч буын тормышын ачыклау мемкинлеге бар, эмма алар, элегрэк чор документларына барып тоташып, шул вакытларда яшэгэн ба-байларны ачыклауга купер булып та тора.
Метрика язмалары уткэн гасырныц 90 еллар ахырыннан тебэкне ейрэнучелэр тарафыннан кулланыла башлады, соцгы 10-20 ел эчендэ бу документларга мерэ^эгать иту бермэ-бер артты. Эйтергэ кирэк, бу доку-ментларга кызыксынучылар тарафыннан зур ихтыя^ Башкортостан, Татарстан архивларында кузэтелэ.
Хэзерге вакытта метрика язмалары чыганак буларак ейрэнелYДЭн бигрэк, аерым фактларны бирYче бер чыганак буларак кабул ителэ. ^п очракта, метрика кенэгэлэреннэн бары тик исемнэр «чYплэY»гэ генэ кай-тып калу шул дэрэ^эдэге бай тарихи чыганакны «йолку» кебек кенэ кузалдына килэ. Метрика язмалары, фэнни дэрэ^эдэ комплекслы ейрэн-гэндэ, авыл, ^эмгыять тарихын, аныц яшэY рэвешен, сейлэш Yзенчэ-леклэрен ачыкларга мемкинлек бирэ торган уникаль чыганак. Ул бирэ ала торган мэгьлYмат башка язма чыганакларда, бигрэк тэ рэсми документ-ларда, була алмый. Шул ук вакытта метрика язмаларында тебэк тарихын, авыл тарихын язу ечен эзер сюжет юк, берничэ еллык метрика язмаларын ейрэнеп кенэ авыл тарихына бэйле фикерлэр эй^ дэ мемкин тYгел, авылныц Yзенчэлеген, яшэY закончалыгын, аныц тормышындагы вакыйга-ларны, аерым хэллэрне кYрсэтY ечен тарихчы-тикшеренYче авылныц 8090 еллык метрика кенэгэлэрен ейрэнеп чыгып кына фикер эйтергэ, нэти^элэр ясарга мемкин. Х1Х-ХХ йезлэрдэ татар авыллары берничэ мэхэллэдэн, гадэттэ ике, хэтта 4-5 мэхэллэдэн торганлыгын исэпкэ алган-да, бу сан бермэ-бер арта, чыганаклар базасы нык кицэя. Бары тик барлык метрика язмаларын комплекслы, hэр хэрефен ейрэнгэннэн соц, аца анализ ясаганнан соц гына фикер эйтергэ мемкин. Бары шул вакытта гына матур нэти^э булып авылныц билгеле бер тарих аралыгындагы тормышы кYзалдына килеп баса.
Элбэттэ бу - куп вакытны сорый торган, куп кеч ала торган хезмэт, эмма нэти^эсе авыл тарихлары ечен алыштыргысыз материал. Мондый тэ^рибэ Ш. Мэр^ани исемендэге Тарих институты хезмэткэрлэре тара-фыннан эшлэнгэн Иске ^ери авылы тарихын яктырткан китап кысала-рында башкарылды. Иске ^ери авылыныц метрикаларын ейрэнеп, бу авылныц шул чордагы картинасы элеге документлар нигезендэ мемкин кадэр торгызылды.
Метрика язмалары аша авыл тарихларын ейрэнYнец берничэ юнэлеше бар. Беренчедэнметрика кенэгэлэре демография мэсьэлэсен ейрэ-щ, аныц динамикасын, Yзгэрешен кYрсэтY ечен менэ дигэн чыганак. Туу hэм вафат булу сэхифэлэре шул чорныц гомер озынлыгын яктыртучы иц объектив документ. Вафат сэбэплэренэ карап, шул чорда кеше гомерен езгэн авыруларны кYрсэтY, йогышлы авыруларныц эпидемия дэрэ^эсенэ ^иткэн елларын ачыклау мемкинлеге бар. Тирэнтен тикшергэндэ, бер нэсел кешелэренец вафат булу сэбэплэрен ачыклап, нэселэн килэ торган авырулар, нэселнец «йомшак» ягын, нинди авыруга ешрак бирешкэнлеген дэ ^зэтергэ мемкин [7, б.294-299].
Метрика кенэгэлэренец тагын бер Yзенчэлекле hэм кечле чыганакчыл мемкинлеге - ул билгеле бер авылныц аралашу, никахлашу географиясен ачыклау. Метрика кенэлэрен бу юнэлештэ ейрэиу Ашыт ^ыены авыллары тарихын язганда кулланылды, метрика язмаларында теркэлгэн никах фактларына таянып, авылларныц никахлашу географиясе ачыкланды, шул мэгьлYматлар картага тешерелде. Бу да элегэ кадэр булмаган, беренче
эшлэнгэн башлангыч бер тэ^рибэ булды. Бу эш зур хезмэт талэп итэ, нэти^э ясаганчы купсанлы документларны карап чыгып анализларга кирэк. Бер-ике кешесе генэ никахлашкан авылларны аралашкан, кыз алышкан авыллар рэтенэ кертэ алмыйбыз, моныц ечен бары тик никах ^еплэре гасыр дэвамында булган, ул авыллар белэн кыз алышу-бирешу даими барган авылларны кузэту кирэк.
Метрикалар бирэ ала торган информациянец тагын бер кызыклы ягы - ул никах вакытында бирелгэн мэhэр кулэме. Никах сэхифэсенэ язылган суммаларны бербетен итеп карап анализлаганда, авыл кешесенец матери-аль мемкинлеген, моннан кала, аерым бай нэселлэрне ачыкларга да мемкин. Мэhэр кулэменец кайбер вакыт аралыгында кимуе - илдэге экономик халэтнец, авыл кешесенец хэлен курсэтэ торган фактор.
Мэхэллэ метрикаларында теркэлгэн талак саны да ^эмгыятьнец кезгесе. Татар авылларында талак никах белэн чагыштырганда бик аз. Кайбер елларда, дистэлэгэн никах булып та, талак булмаска мемкин, шэhэрдэ картина башкачарак булуы ихтимал. Талакныц булу-булмавы, аныц ешлыгы терле факторларга бэйле. Шул факторларныц берсен генэ эйтеп утэсе килэ. Талак ^эмгыятнец халэтен, аныц тотрыклылылыгын курсэтэ торган фактор. Экономик hэм дэ сэяси хэл тыныч булганда, талак саны азрак була. 1917 елга таба талак саны арта башлый, бу - турыдан-туры ^эмгыятьтэге вакыйгалар белэн бэйле, сугыш елларында да талак саны арта.
Метрика язмаларындагы исемнэргэ анализ ясау да кызыклы нэти-^элэр бирэ. Ьэр тебэк метрика язмаларында уз тебэгенец узенчэлеге ча-гыла. Казан татарларында шул чорда бары тик ислам белэн бэйле исемнэр генэ кулланылса, Минзэлэ еязенец Рангазар авылында XIX гасыр ахырына кадэр балалрга терки исемнэр дэ кушылуы кызыклы факт. Мисал ечен, Асылкош, Бэхетгэрэй, Гел^имеш, Гелстан h.б. шундый исемнэр.
Эстерхан татарларындагы исемнэр дэ шактый кызыклы картина ача. Аларда, Казан татарларыннан аермалы буларак, Ха^и-, Ак- алкушымчасы булган исемнэр бик куп кулланылган. Мисал ечен, Хащисолтан, Ха^и-нияз, Ха^ибибэ h.б. Эстерхан ханлыгыныц Хащитархан дип аталуы белэн халкы исемнэренэ шундый алкушымча кушуда бэйлэнеш бар, элбэттэ. Ак-алкушымчасы белэн Акбибэ, Акбаба, Акгелсем ^б. исемнэре бары тик ул як татарларында гына очрый. Баба - ата мэгънэсен белдеруче суз, бу угыз компонеты. Хан-компонеты булган хатын-кыз исемнэре, эстерхан татарларыннан кала, башка якта бик сирэк очрый. Шундыйлардан, Эминэхан, Бибихан кб. Эстерханныц ^ирле халыкларында, йорт нугайларында очра-ган исемнэр Кавказ халыклары исемнэренэ охшаганлыгы белэн кызыклы. Мисал ечен, Сухтали, Мэулетгали, Утагали. Сухтагали. Кеше исемнэрен ейрэну генэ дэ эстерхан татарларыныц (нугайларныц) тарихныц бер эта-бында Кавказ ^ире белэн бэйлэнешен курсэтэ. Кеше исемнэрендэ утрак тормышка кадэр булган кучмэ чорныц аерым чаткылары саклану - тарихи яктан кызыклы бер куренеш. Мисал ечен, Сэетлэр авылында Мамбат,
Нурмамбат, Саидмамбат исемнэрендэ Мехэммэд дигэн CY3He4 Кавказ ха-лыкларындагыча Мамбат рэвешендэ генэ эйтeлYe кYрeнэ [5, б. 86-95].
Исемнэр белэн бэйле тагын бер меhим моментка тукталасы килэ. Шэ^эрэлэр эшлэгэндэ игътибар ителергэ тиешле факт: татарларда бер Yк исем бер нэсел кешелэре арасында кабатланмаска тиеш була; бер Yк терле исем кабатлана икэн, бу исем, шул исемдэге кеше вафат булганнан соц гына, икенчесенэ кушыла. Татарларда кече яшьтэ Yлгэн баланыц исемен ацардан соц туганына кушу гадэте бар. Бер нэселдэ исэн булган кешенец исемен кушу очрагы булса да, бу бик сирэк кYрeнeш, яисэ бертерле исемнец кабатлануы нэселнец ерак тармагында гына булырга мемкин.
Метрика язмаларыннан шактый катлаулы проблема - социаль кат-ламнарны ейрэнY, аларны кYЗЭTY мемкинлеге бар. Метрика язмаларына социаль катлауны язу талэп ителмэгэн; Диния нэзарэте талэбендэ бары тик мещан, дворян, почетный гражданин булган очракта гына катламны кYрсэтY кирэк диелэ. Шулай булуга карамастан, имамнар ^п очракта барысыныц да социаль катламын язып барганар [3]. Зирагатьче, игенче, крестьян, солдат, мулла, меэззин ^б. Эмма лэкин бу тарих ечен, хэзерге тикшeрeнYчeлэр ечен бик меhим, авыл тарихларын, халык тарихын ейрэн-гэндэ бу мэгьлYмат авыл халкыныц яшэY халэтен ачыклауга мемкинлек бирэ.
Моннан кала, Минзэлэ, Бегелмэ еязлэре документларында типтэр hэм башкорт дигэн катлау бар. Метрикада яисэ башка тер документларда курсэтелгэн башкорт катлавы еш кына халык исеме, миллэт атамасы буларак ацлана. Шулай итеп, профессиональ тарихчы булмаган, татарларда социаль катлам тарихын, аныц Yзeнчэлeгeн белмэгэн кызыксынучылар ялгыш караш тудыралар.
Социаль катлам белэн бэйле бик кызыклы бер фактны аерып атыйсы килэ: Тэтеш еязенэ кергэн Яца Чэчкап авылында XIX гасыр ахырында авыл кешелэренец социаль статусы буларак «падишаИ коллары» дип язы-ла. Безнец фикеребезчэ, мулла удел крестьяннарын (удельные крестьне) шулай итеп язган булырга тиеш. Шул ук еяздэ Коллар авылы (хэзерге Апас районы Кызыл Тау авылы) дип аталган авыл бар, Казан артында да Коллар авылы билгеле. Нинди коллар турында CYЗ бара? Бу - авыл крестьяннарыныц статусы авылга исем дэ булырга мемкин. Монда ейрэнерлек, фикер эйтерлек нэрсэлэр бар [6, б.300-307].
Шэhэр метрика язмалары аша халыкныц миграциясен, аныц социаль составын билгeлэY мемкин. Мисал ечен, Казан, Эстерхан шэhэрлэрe мет-рикалары аша без шул чорда шэhэргэ кайсы авыллардан кYчeп килгэн-нэрне ^зэтэ алабыз. Э^ем мэчете мэхэллэсендэ заводта эшлэYчe кешелэр теркэлгэн; метрика язмалары заводка эшкэ килеп, Казанда теплэнеп калганнарныц чыгышы белэн кайсы авыллардан булуын кYрсэтэ.
Эстерхан метрика язмаларына аерым тукталасы килэ: алар аша Эстерхан татарлары формалашуда катнашкан, шул тебэклэргэ кучеп килгэн башка губерна кешелэрен ачыклау мемкинлеге бар. Бу тебэк
халкыныц формалашуында ^ирле халык белэн Урта Идел hэм Урал татар-лары катнашы куренэ. Эстерхан шэhэре метрика кенэгэлэре буенча шэhэрнец Татар бистэсе - Тияктэ Казан губернасыныц Тэтеш еязе авыл кешелэре бик куп, шулай ук Спасс, Лаеш, Мамадыш, Зея, Чабаксар еязе авылларыннан чыккан кешелэр куренэ. Тау ягы кешелэренец читкэ киту юнэлеше итеп нэкъ менэ Эстерхан ягын сайлану - Казан hэм Эстерхан ханлынгы чорыннан ук килгэн тарихи бэйлэнешнец чагылышы булу мемкин. Эстерхан ягында Тэтеш еязеннэн кучкэн кешелэр нигезлэгэн авыл да булуы бу хакта сейли. Моннан кала Эстерхан татарлары соста-вында чыгышлары белэн Пенза, Сары Тау, Нижгар, Самара кешелэре дэ зур урын алып тора. Бу - шэhэр халкы картинасы. Эстерхан тебэге авыл тарихлары, метрика кенэлэре материалларына караганда, бераз башкача-рак [5, б.86-95].
Метрика язмалары торак пунктта булган гадэттэн тыш хэллэрне дэ чагылдыра. Авыл тарихына караган куп мэгълуматны рэсми документлар, дэулэт органнары тарафыннан тудырылган документлардан таба алмый-быз, э менэ метрика язмаларыннан аларны алырга була. Мисал ечен, авылда янгында янып улучелэр, суга батучылар, яисэ кенкуреш травмасы нэти^эсендэ вафат булучылар кб булу турындагы фактлар авыл тормы-шындагы хэллэрне курсэтэ.
Татар авылларында уз-узенэ кул салу, кеше утеру очраклары юк ди-ярлек; булган очракта, бу - авылныц рухи халэтен, кешелэренец эхлак дэрэ^эсен курсэтэ торган бер чаткы. Аракы эчеп улу очраклары XIX йез авыл метрика язмаларында куренми диярлек, э XX йездэ шэhэр метрика язмаларында ул фактныц да чагылуы - меселман кешесенэ хас булмаган нэрсэлэренец дэ татар ^эмгыятенэ керуен курсэтуче аяныч бер куренеш-нец чагылышы. Никахсыз бала туу, этисе билгесез дип курсэтелулэр дэ юк дэрэ^эсендэ.
Метрика кенэгэлэрендэ тамга дигэн билгелэр бар. Алар никах, талак сэхифэлэрендэ куела. Ьэр нэселнец уз тамгасы булган; нэсел зурайгач, тармаклангач, тамга формасыныц теп нигезе шул калса да, нэселнец ае-рым тармагы, шул теп нигезгэ бер элемент естэп, узенец тамгасын булды-ра. Метрикаларда куелган тамга, татарларда XIX-XX йез башында кулла-нылган тамга шул традициянец бер чагылышы гына. Язу культурасыныц тарихы бик борынгы булган, уз алфавиты булган халыкларда, бигрэк тэ татарларда тамга теп роль уйнамый, ул куланылуын традициягэ бер ихти-рам буларак кына дэвам иткэн. Язу белгэн кешелэр кул кую ечен бу вакытта тамга кулланмыйча, э уз исемнэрен «фэлэн фэлэн углы» дип язып куйганнар. Татарларда тамга дигэн нэрсэ, башкортлар яисэ башка терки халыкларда булган кебек, зур эhэмияткэ ия тугел. Метрика язмалары аша уз нэсел тамгацны ачыклау кызык, эмма лэкин аца тирэн мэгънэ салу кирэк тугел.
Югарыда сейлэнгэн моментлар, метрика язмаларыныц авыллар, тебэк тарихын ейрэнудэ чыганак буларак, аларныц чыганакчыл мемкин-
леклэрен кYрсэткэннэрнeц кайберлэре генэ. Авыл тарихларын, халык тарихын ейрэщдэ бу чыганаклар теп урыннарныц берсендэ булырга тиеш, элбэттэ, hэм шул ук вакытта бу чыганаклар шактый катлаулы, эшлэY ечен зур эзерлек талэп иткэнен дэ онытмаска кирэк.
Авыл тарихларын язганда бу дэрэ^эдэ анализ YткэрY, метрика язма-ларыннан никадэр файдалану реаль булуы хакында CYЗ алып барганда тYбэндэгeлэрнe кыенлыкларны эйтэсе килэ. Беренчедэн, метрика язмала-рын бар яклап комплекслы ейрэнеп чыгу бик авыр, кYп вакыт hэм зур хезмэт сорый. Эмма аерым аспектларны ейрэнY мемкинлеге генэ туды-рылса да начар тYгeл. Аерым вакыт аралыгында авыл тормышын, халкыныц халэтен кYрсэтY мемкинлеген дэ булдырып була. Икенчедэн, коммерция максатларында метрика язмаларына карата булган ажиотаж профессиональ тарихчылар ечен дэ чиклэYлэргэ китерде. Документлар зур тизлек белэн туза башлау сэбэпле, бу документларны кулган 6^y кYп кенэ архивларда чиклэнде. Архив системасында барган цифлаштыру бу проблеманы чишэргэ тиеш. Эмма, беренчедэн, эле бу эш ^птэн тYгeл генэ башланды, икенчедэн эшлэнгэн кадэресе дэ сыйфат ягыннан камил тYгeл. Мондый документларны карау кэгазь вариантын карау белэн ча-гыштырганда вакыт ягыннан 2-3 тапкыр озаграк башкарыла. Шулай булу-га да карамастан, булган кадэр мемкинлектэн файдаланып, профессиональ тарихчылар авыл тарихларын язганда бу тер чыганакларны кулланырга тырыша. Метрика кенэгэлэре архив тешенчэсе буенча «кыйммэтле доку-ментлар» категориясенэ керэ, эмма алар «уникаль документлар» булырга тиешлэр. Ченки татар телендэ язылган, татар теленец бар сейлэш терлэрен саклаган мондый документлар - Россия архив фондында бары тик метрика язмалары гына.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1. Кутушев Р.Р. Мусульманские метрические книги в Центральном государственном архиве Республики Башкортостан // Отечественные архивы. 2012. № 4. С. 54-59.
2. О ведении метрик и официальных документов // Сведения Оренбургского духовного управления. 1916. № 20. С. 13-14.
3. О форме ведения метрик // Сведения Оренбургского Духовного управления. 1916. № 12-13.
4. Салахова Э.К. Коллекция магометанских метрических книг в Национальном архиве Республики Татарстан // Отечественные архивы. 2008. № 3. С. 39-41.
5. Салахова Э.К. Метрические книги как источник изучения татарской общины г. Астрахани (вторая половина XIX - начало XX в.) // Историческая этнология. 2016. Т. 1, № 1. С. 86-95.
6. Салахова Э.К. Метрические книги как источник по изучению социально -экономической жизни и демографической картины татарских деревень второй половины XIX века // Российская деревня: социально-экономическая история и современность: VI Всероссийская (XIV Межрегиональная) конференция истори-
ков-аграрников Среднего Поволжья. Ульяновск: Правительство Ульяновской области, Агентство передовых инициатив, технологий, проектов. Ульяновский государственный педагогический университет имени И.Н. Ульянова, 2016. С. 300-307.
7. Салахова Э.К. Метрические книги как источник знаний о татарском обществе XIX - начала XX века // Тюрко-мусульманский мир: идентичность, наследие и перспективы изучения (к 80-летию профессора М.А. Усманова): сб. статей / сост. и науч. редакторы: Д.М. Усманова, Д.А. Мустафина, М. Кемпер. Казань: Казан. ун-т, 2015. С. 294-299.
8. Салахова Э.К. Мусульманские метрические книги России // Эхо ве-ков=Гасырлар авазы. 2018. № 1. С. 81-96.
Сведения об авторе: Салахова Эльмира Кадимовна - кандидат исторических наук, старший научный сотрудник, отдел историко-культурного наследия народов РТ, Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ (420111, ул. Батурина, 7А. Казань, Российская Федерация); ilsalah@mail.ru
REGISTERS OF BIRTHS AS A SOURCE ON THE HISTORY
OF SETTLEMENTS
E.K. Salakhova
Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
ilsalah@mail.ru
The study of the history of human settlements in recent decades has become very popular. Not just professional historians, but also fans of history show interest in this problem. Some amateur historians face the issue of defining a range of sources and the development of a methodology for studying the history of individual regions in the process of collecting materials and writing essays on the history of villages. The purpose of this publication is to analyze the potential of metric books for solving the above-mentioned task. These documents contain the facts of birth, marriage, divorce and death. Registers of births are an invaluable source for restoration of pedigrees, histories of sorts. The article explores the methodological problems of working with these sources. The author defines the source-study potential of metric books for researching the history of settlements. In addition, the author shows the features of the information contained in the registers of births of different regions. The author points out the problems that reveal this source fo microhistory researchers.
Keywords: history of human settlements, register of births, history of Tatars, local history, village, historical source.
For citation: Salakhova E.K. Registers of births as a source on the history of settlements. Istoricheskaya etnologiya - Historical Ethnology, 2019, vol. 4, no. 1, pp. 99-108. DOI: 10.22378/he.2019-4-1.99-108
Историческая этнология. 2019. Том 4, № 1 REFERENCES
1. Kutushev R.R. Musulmanskie metricheskie knigi v Tsentralnom hosudarstven-nom archive Respubliki Bashkortostan [Muslim parish registers in the Central State Archive of the Republic of Bashkortostan]. Otechestvennye archvy - Domestic Archives, 2012, no 4, pp. 54-59. (In Russian)
2. O vedenii metric i ofitsalnykh dokumetov [On maintenance of metrics and official documents]. Svedeniia Orenburhskoho Duchovnoho upravleniia [The data of the Religious Administration of Orenburg], 1916, no 20. (In Tatar)
3. O forme vedeniia metriki [On the form of maintaning metrics]. Svedeniia Orenburhskoho Duchovnoho upravleniia [The data of the Religious Administration of Orenburg], 1916, no. 12-13. (In Tatar)
4. Salakhova E. Kollektsiia mahometanskich metricheskich knih v Natsionalnom archive Respubliki Tatarstan [The collection of Mohammedan registers of births in the National Archive of the Republic of Tatarstan]. Otechestvennye archvy - Domestic Archives, no 3, pp. 39-41. (In Russian)
5. Salakhova E.K. Metricheskie knigi kak istochnik izucheniya tatarskoy obshiny g. Astrakhani (vtoraya polovina XIX - nachalo XX vv.) [Parish registers as a source of studying the Tatar community of the city of Astrakhan (the second half of the 19 th -early 20th centuries)]. Istoricheskaya etnologiya - Historical Ethnology, 2016, vol. 1, no. 1, pp. 86-95. (In Russian)
6. Salakhova E.K. Metricheskie knigi kak istochnik po izucheniyu sotsalno-ekonomicheskoy zhezni i demograficheskoy kartiny tatarskikh dereven vtoroy poloviny XIX veka [Parish registers as a source of studying the socio-economic life and demographic profiles of the Tatar villages in the second half of the 19th century]. VI Vserossiyskaya (XIV Mezhregionalnaya) konferentsiya istorikov-agrarnikov Srednego Povolzhya "Rossiyskaya derevnya: sotsialno-ekonomicheskaya istoriya i sovre-mennost" [The 6th all-Russian (14th interregional) conference of historian-agrarians of the Middle Volga "Russian village: a socio-economic history and modernity"]. Ulyanovsk, 2016, pp. 300-307. (In Russian)
7. Salakhova E. Meticheskie knigi kak istochnik znaniy o tatarskom obshchestve XIX - nachala XX veka [Parish registers as a source of knowledge about the Tatar society of the 19th - early 20th centuries]. Tyurko-musulmanskiy mir: identichnost, nasledie I perspektivy izucheniya (К 80-letiyu professor M.A. Usmanova) [Turkic-Muslim world: Identity, heritage and prospects of studying. Dated to the 80th anniversary of Professor M.A. Usmanov]: collection of articles. Kazan, Kazan University Publ., 2015, pp. 294-299. (In Russian)
8. Salakhova E. Meticheskie metricheskie knigi Rossii [Muslim metric registers of Russia]. Ekho vekov - The Echo of Centuries, 2018, no 1, pp. 81-96. (In Russian)
About the author: Elmira K. Salakhova is a Candidate of Science (History), Senior Research Fellow, Department of History and Cultural Heritage of the Peoples of Tatarstan, Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7A, Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); ilsalah@mail.ru
