CC BY
64УДК 811.512.1
ХАНЛЫК ЧОРЫ ЧЫГАНАКЛАРЫНДА Т0РКИ-ТАТАР ИСЕМНЭРЕ ЬЭМ ГЕОГРАФИК АТАМАЛАР
Нурулла Гариф
Татарстан язучылары берлеге Казан шдhдре, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе пиг^ап/@уапёвх. ги
ТЮРКО-ТАТАРСКИЕ ИМЕНА И ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ НАИМЕНОВАНИЯ ПО ИСТОЧНИКАМ ЭПОХИ КАЗАНСКОГО ХАНСТВА
Нурулла Гариф
Союз писателей РТ г. Казань, Республика Татарстан, Российская Федерация пиг^ап/@уапёвх. ги
Резюме. Статья посвящена изучению антропонимов различных груп и подгруп тюркских племен на основе русских летописей и сравнение их с именами периода Казанского ханства. Интересными представляются сходство и общность корней этих племен, а позже и народов. Нами также изучены древние топонимические корни названия многих сегоднешних городов и населенных пунктов. Для их комплексного изучения необходимо привлечение и других категорий источников - письменных, фольклорных, этнографических, топонимических.
Ключевые слова: хунны, кипчаки, печенеги, тюрки-татары, топонимы.
Татар халкы ^п терле кабилэ-халыклардан тупланып оешкан. Миллэтнец туплану тарихын ачыклаганда бер атама астында берлэшкэн кабилэлэрдэ кулланышта булган исем-атамаларны барлау hэм элеге исем-нэрне Yзара hэм бYгенгелэре белэн чагыштырып ейрэнY зур эhэмияткэ ия. Шул сэбэпле, хезмэтебез татар атамасында берлэшкэн терки кабилэ-халык-ларньщ тупланышын исемнэр аша ачыклау омтылышы эшчэнлегенэ бэйле язылды.
Татар исемнэренец килеп чыгышына бэйле тикшеренYлэр халкыбызньщ галим-галимэлэр тарафыннан Yткэрелгэн. Алар арасында Гомэр Саттаров, Фирдэвес Гарипова, Гелшат Галиуллина, ФлYрэ Мэ^итова, Зифа Эхэтова,
МилэYшэ Вэлиева, Зилинэ Хеснуллина кебек миллэттэшлэребезне атап, алар тарафыннан язылган кYп фэнни хезмэтлэрне санап узарга була. Эмма бу елкэдэ эшлэнергэ, ачыкланырга тиешле мэсьэлэлэр ^п эле.
Чыганакларда чагылыш тапкан исемнэр тупланышыннан кYренгэнчэ, терки кабилэлэрдэге кеше исемнэре ясалышына кYп терле факторлар йогын-ты ясаган. Аныц иц тэYгелэре мэжусилек чоры яшэешенэ бэйле кушылган. Мэ^си заманнардан калган терки-татар исемнэре: Таштимер, Тимер Хуща, Бай Тимер, Хушкилде, Асыл Хуща, Барбулсын, Тереугыл, Йомышчы, Тащай, Тацатмыш, Тацчы, Якшылык, Халк(ы)аман, Куаныч, Сеендек, Сеенчек, Кеньяхшы, Малтабар,Кентуган, КентYбэн, Тацатар...
Кеше исемнэренец хайван атамаларыннан алынуы да мэщYCилек чоры эзлэре буларак кабул ителэ: Карлыгач, Ябалак, Арыслан, Кечек, Елгыр-тай, Ала-тай, Лачын, Тургай, Жанбарс, Тутыйкош... Бу исемнэр аларныц сыйфатларына (кечле, матур, щитез) бэйле кушылган.
Гади халык исемнэрендэ аларныц хезмэт эшчэнлеге дэ чагылыш таба: Сабанчы, Балыкчы, Урманчы, Пычакчы, Остачы, Уракчы, Тимерясый h.б. Халыкныц яшэештэге рухи телэк-омтылышлары да исемнэрдэ яцгыраш тапкан: Акыллы, Айтелэк, Таяныч, Тату, Миhербан, Тэввэкэл, Яхшыкалдым, Игелек,Куандык, Туганщан, Харап-ура...
Исемнэренец бер елеше hэр нэрсэнец жаны бар дигэн ышануларга бэйле барлыкка килгэн. Шул сэбэпле терки-татар исемнэрендэ щан (щанныц "кот" - сеенеч, бэхет, шатлык атамасындагы вариантлары да бар) атамасы кушылган исемнэр зур урын билэп тора. Мэсэлэн: Жанкуэт, Жанбарс, Жан-гали, Жанбай, Жанай, Жаныкай, Кадерлещан, Жанбулды, Жандэрвиш, Жан-сорый, ЖанкYрэ, Жаншэех, Жансэет, Жаныйбэк, Жанчура, Котлык, Котдус, Сеендек, Бэхеткилде ^б. исемнэр шундыйлардан.
Исемнэр ясалышында табигатьтэге теслэр чагылышы да зур роль уйнаган. Шул сэбэпле теслэр тамыр кушымтасы буларак та катнаша. Мэсэлэн: Ак [6, с. 64] - Ак, Акчура, Акбулат, Акбатыр, Ак-Балта, Ак-Казый, Ак-Солтан, Ак-морза, Ак-сэет, Ак Сэед, Ак-егет, Ак-Кылыч, Ак-Мехэммэд, Акщан, Аккол, Ак-дэYлэт, АкщэйлэY...; Кара [3, № 698] - Каракман, Кара-хуща, Кара^з, Каракечек, Каракыз, Карамыш, Каранай, Карабаян, Кара-булат, Карачура, Каракечек...; Сары [ 5, с. 230, 239, 528] - Сары, Сарый, Сары батыр, Сарыкочкар... (Ала^з, АккYЗ, ^к^з, КаракYз) h.б.
Шулай ук исемнэрнец табигый узгэреш, ел фасылларына бэйлелеге дэ еш очрый: (Нишлзде, ни эшли) - Капланды, Карачы, Нибулса, Елбулды, Елбулганда,Еляхшы, Яцгырчы, Янгур (Янгура)-Жангыр, Жантуды, Жан-бакты... Терки-татар атамаларында узара бердэмлек, туганлыкны бел-гертуче атамалар да еш очрый. Мэсэлэн: Оядаш (бер оядан), Бер-кан, Бидэш Имилдэш (Имидэш), КYбэк (КYбэY - бердэм мэгънэсендэ), Тициш, Ишбулды, Иш-тYрэ, Иш-тирэк, Ишкэй, Ишем.
Терки-татар исемнэре ясалышында, кушма компонент буларак, "Яр", "Килде", Бирде", "Булды", "Бакты" кебек тамырлар еш кулланыла: Яр [6, с. 84] - Алла^яр, Ходайяр, Бэхтияр (Бэхетлеяр), ДэYлэт'яр, Килдеяр, Хуща-мяр, Алдыяр, Эйдияр, Гамлеяр, Дан'яр, Данияр... Килде [9, с. 83-92] - Ураз (Ураза) килде, ДэYлэткилде, Килде Казан, Жанкилде, Байкилде, Айкилде, Кенкилде, Тацкилде, Тицкилде, Кышкилде, Бэхеткилде, Исэнкилде, ТэYге-килде, Аманкилде, Каилдебал(а), Килде-дус... Бирде [10, 72 б.] - Аллаhбирде, Тэцребирде, Ходайбирде, Хэкимбирде, КYЭтбирде, Хущамбирде, Бэхетбирде, Бирдебэк, Кэримбирде, Колбирде, Телэкбирде, Телэпбирде, Тагын Бирде, Мэмешбирде, Бэклэрбирде... Булды [6, с. 198] - Ишбулды, Барбулды, Жанбулды, Елбулды, Ялбулды, Такбулды... Бакты [11, л. 28, 29, 48 об.] -Жанбакты, Кояшбакты, Байбакты, Ханбакты, Исэнбакты, Уразбакты h.б.
Татар халкыныц вакыт агышында торле дэYлэтлэр тозегэнлеге, тот-канлыгы кеше исемнэрендэ бик еш чагылыш таба: ДэYлэтьяр, [5, с. 391, 400] Исэн ДэYлэтбэхете, ДэYлэтбирде, Тезер ДэYлэткилде, ДэYлэт-Гэрэй, ДэYлэт-Солтан, ДэYлэт-Хуща, ДэYлэт Хащи, Ак-дэYлэт, ДэYлэт-нур, ДэYлэт-Чура, ДэYлэт, ДэY-ил, ДэY-ей...
Исемнэр тезелешендэ иерархик титул hэм дини дэрэжэлэр аталышы зур роль уйный: Хан, Солтан, Карачь-Карачы, Бай-бэй-бэк, Морза-Мирза, Углан, Чура, Сэет, Шэех [2, 163 б.], Хащи, Хуща, Хафиз, МэYлэ, Мулла h.б. Алар кушма тамырлы кеше исемнэрендэ беренче hэм икенче компонент буларак та, яисэ Yзара катнашудан да барлыкка килэ: Сэет-бэк, Бай-морза, Морза-хан, Бикчура; Бай [6. с. 219]- Байбулат, Баймехэммэд, БайдэYлэт, Байсуфый, Байтирэк, Баем, Байбер, Байбичэ, Байдар, Байгатаулла, Баймак, Байбэк, Байхуща, БайчураИделбай; Кол [7, с. 175, 176] - Колгали, Колчура, Колсэет, Колмехэммэд, Колшэриф, Колсарый, Колдэрвиш, Аккол, Тэцрекол, Колбирде, Жанкол, Ходайкол, Байкол, Кол Булмас; Чура [1, 74-75 бб.] -Акчура, Исэнчура, Жыенчура, Тицчура, Чуракай, Бичура, внсэчура, Ша^ чура, Чурагазый, Жанчура, Бикчура, Ябчура, ДэYлэтчура; Хуща [1, табл. 11, 12] - Ак Хуща, Эхмэт Хуща, Аманхуща, Имамхуща, Байхуща, Сабыр Хуща, Хущащан, Хущашэех, Тебэкхуща, ^бэкхуща, ДэYлэтхуща, Асылхуща, Хуща-гали, Бахты (Бэхетле) Хуща ^б.
Терки-татар атамаларында "Гэрэй" [8,с. 154, 157, 158...] кушымтасы кергэн исемнэр еш очрый. Бу бигрэк тэ югары катлам кешелэренэ (хан, солтаннарга) нисбэтле чагылыш таба: Мехэммэдгэрэй, Баhадиргэрэй, Хащи-гэрэй, Yтэмеш Гэрэй ^б. Элеге атама сирэк кенэ булса да гади кеше исемнэрендэ дэ чагылыш таба.
Терки-татарлар арасында ислам дине таралышы исемнэрнец чыгы-шына тээсир иткэн. Исемнэрдэ ислам диненэ бэйле ай атамалары (Рэщэб, Шэгьбан, Рамазан...), Аллаhыга, (АллаhкYЭт, Аллаhкол, Аллаhяр, Аллаhбирде, Аллагашекер), аныц аша Пэйгамбэрлэргэ (Йосыф, Якуб, Гайсэ, Мехэммэд)
буйсыну, сыгыну, зурлау омтылыш ала. Ходайбирде, Тэцребирде,Тэцреколы кебек алмаш атамалар ясалышы да дэвам итэ.
Язма чыганакларда терки-татар хатын-кызларыныц исемнэре сирэгрэк искэ алына. Эмма булганнарыда аларныц гащэеп рэвештэ эhацле, матур яцгырашлы, мэгънэле булулары белэн эсир итэ. Хатын-кыз исемнэре: Байбиче - Байбичэ [6. с. 178]; Горшадна - ГэYhэршад - "Казанская царевна", [4, с. 57, 58, 100, 105, 142]; Алтынчачь - Алтынчэч [5, с. 333]. Чыганакларны кYрсэтмичэ генэ элеге исемлекне дэвам итэбез: Жанэкэ, Яртуган, Гел-Бостан (Хатын), Бикэч, Биби Зэгыйфэ, Тэвэкэл, ДэYлэт-Солтан, Татлы-би, Гелбаhар, КYрекле-бикэ, Ширин бикэ, Сеен-бикэ, Ак-бикэч, Бах-шанда бикэч, Мехсинэ бикэ, Малhурух, МэрYана, Жанаш, Бущуныл, Нази Мелек хатун, Ай-кыз бикэч, Гелэби Йез-бикэ, ГэYhэр бикэ, Келэчхан, НэYPYЗ-Солтан, Нурсолтан, Рэщэб-Солтан, Фатыйма Солтан, Биби (Аднаби) Ай-бикэч, Каракыз, Ханзадэ,Толымбикэ...
Чыганакларда яцгыраш тапкан терки-татар исемнэренец зур елешен кушаматлар тэшкил итэ. Татар исемнэре бер яктан кушамат буларак кыска-рып Yзгэреш кичерсэ, икенче яктан элеге кушаматлар гарэп hэм урыс теленец яцгыраш, Yзенчэлеклэренэ бэйле бозылган.
Кушаматлар: Мамай (Мэмеш, Мэмэд, Махмед) - Мехэммэд, Камай -Камалетдин, Колай - Колэхмэт, Малей - Мэли (Малик) Шемай, Шамса -Шэмэй - Шэмси, (Шэмсетдин) h.б. Бу уцайдан бер мисал. Татарча тулы исеме БаИаветдин, кушамат буларак: Баhау, Багыш, БаЬдан буларак аталган. Урысча язылышта: тулы исем Боговитинович (Боговитиновъ), кушамат буларак: Богушъ, Бугушъ, Боуш, Богодан, Богдан дип йертелгэн.
Чыганакларда, кеше исеме буларак, аларга бирелгэн кушаматлар да очрый: Кылый Гали, Тупас, Чуан Темэн, Йомык, Алабаш, Елый Бирде, Кара-щан, Аксак Тимер, Тэбэнэк, Ацнамас, Артык. Мэсэлэн, Мамайныц (Олы Урда ханы) икенче исеме буларак язмаларда "Тетякъ" (Титэк, Тинтэк) ата-масы кYрсэтелэ.
Тарихи чыганакларда географик атамалар: шэhэр, авыл, кыр-дала, елга, урман, тау-калкулы h.б.) искэ алынган. Терки атамаларны урысча язы-лышында э-а-е; г-к-х; , ж-е-з; я-ж; ж-з; з-с; аг-г-к; ас-с; о-а-у-Y, (мэсэлэн: Алабуга-Елабуга, Урда-Орда, Олыс-Улус, Утар-Отар, Елантауы-Зилантова) h.б. хэрефлэр Yзара алышып, яисэ югалып атамаларныц дерес эйтелеше hэм мэгънэсе югала (Карасу елгасы - Корсунь, Тын елгасы - Дон, Ерык утравы -Ирихов остров, Гилдеево - Жанкилде, Шеланга - Чыршылы елга, Зея -Свияга, Тэмте - Теньки, Жиде ^л - Едигол (Семиозерка)...
Терки-татар атамалары елъязмаларда урысчага тэрщемэ хэлендэ дэ бирелэ: Хан болыны - Царский луг, Хан капкасы - Царевы (Царския) ворота, Ханавыл - Царицыно, Царёв луг - Хан болыны, Царёво озеро - Хан ^ле, Царёвы тавруи - Хан кыры Биектау - Высокая Гора, Кунак (СэYДэ) утравы -Гостиный островъ, Чуртан ^ле - Щучье озеро, Мунча (Исле, Черек, Кара)
^ле - Банное (Поганое, Гнилое, Черное) озеро кб. Шул сэбэпле без элеге исем атамаларныц борынгы атамасын тэрщемэи хэлдэ кабул итэбез.
Югарыда билгелэп узганча, чыганакларда торак урыннары - шэhэр, авыл, ям hэм башка тер урыннар да искэ алына. Авыл атамаларыныц ^п-челек елеше кеше исеменэ барып тоташа: Карамыш, Тугаш, Дэвеш, Чураш, Апас, Балтач, Чытыш, Шэмэрдэн, Килдеураз, Чыпчык, Шэле, Ишим, Тулыш, Уразбакты, Урак, Алабуга, Кырлай, Сасмак, Чур-ил... Аларныц бер елеше кыскарып, терлэнеп, урыс графикасына "кысылып", танымаслык хэлгэ дэ килгэн. Мисал буларак урыс атамасына яраклаштырылган Самосырово -Шэмэсер, Гилдеева - Жанкилде, Аметьево - Эхмэт (Казан шэhэре билэмэсе), Янбат - Жанбулат (Саба районы) кб. авылларны кYрсэтергэ була. Мэсэлэн, Казан кремленец Казан суы буенда урнашкан бер манарасыныц атамасы Елга буеннан - "Елбугины"га, икенчесе, Су буеннан - "Сбойливые"га эйлэнгэн.
Тарихи язмалар буенча ханнар, бэк-мирзалар hэм башка идарэчелэрнец исем-шэрифлэренэ бэйле авыл-утарлары атамалары да сакланып калган: МэхмYтэк, Шаhгали, Ядегэр, Кошчак, Карамыш авыллары, Керэеш (Керэеш мирза), Эхмэт, Кадыш, бистэлэре h.б.
Авыллар атамасы башка тер очракларга бэйле дэ кушылган. Мэсэлэн, hенэрчелеккэ бэйле: Балыкчы, Уракчы, Балтачы, Бакырчы, Остачы. Кабилэ атамасы буларак: Саба^л, Тэмте, Чаллы, Берсет, Сон, Аты. Эхэмиятле вакыйгага бэйле: Яца Сала, БYлэк (Билек?), Жилэкле алан. Елга атамасына бэйле: Бэтке,Гамбэрчэк, Ыргыз, Каеп кб.
Тарихи чыганакларда искэ алынган терки-татар атамаларныц зур елеше бYгенге чорда урыс атамаларына алыштырылган. Мэсэлэн: Аккирмэн -Белгород-Днестровский, Карасу - Елець, Саркыл - Белая Вежа, Жаек - Урал, Богородское - Сэфэргали, Каратун - Красновидова кб.
Безнец тарафтан Казан ханлыгы чорына бэйле тарихи документлар hэм шул чорларга менэсэбэтле урыс ельязмаларында чагылыш тапкан кеше исемнэренэ генэ игьтибар бирелде. Килэчэктэ Татарстан Фэннэр академия -сенец Г.Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институты hэм Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты хезмэткэрлэре тарафыннан, бо-рынгы чорларга нисбэтле барлык тарихи чыганаклар да барланып, терки-татар исемнэре тулаем туплансын иде. Шул очракта татар халкыныц этник тарихына бэйле тагын да нигезлерэк дэлиллэнгэн фэнни хезмэтлэр денья кYрер дигэн фикердэ калабыз.
Список литературы
1. Юсупов Г.В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1960. 165 с., 77 табл., 11 текстов.
2. Али Рахим. Татарские эпиграфические памятники XVI века // ТОИТ, Казань, Т. I, 1930. С. 145-175.
3. Археологическая карта Татарской АССР. Предкамье / Отв. ред. А.Х. Халиков. - М.: Наука, 1981. 282 с.
4. ПСРЛ. Т. XX. Ч. 1. Львовская летопись. - СПб., 1910. 542 с.
5. ПСРЛ. Т. XIII. Патриаршая или Никоновская летопись (Царственная книга). 2 пол. - СПб., 1906. С. 303-533. 8л. илюстр.; ПСРЛ. T.XIV. Ч. 1. Повесть о честном житии. СПб., 1918. 285 с.
6. ПСРЛ. Т. XX. Ч. 2. Львовская летопись. СПб., 1914. 270 с.
7. ПСРЛ. Т. XIII. Патриаршая или Никоновская летопись. 1 пол. СПб., 1904. 303 с.
8. ПСРЛ. Т.XII. Летописный сборник, именуемый Патриаршей или Никоновской летописью. СПб., 1901. 266 с.
9. Шерифи Х. Зафернаме-и вилайет-и Казан / Предисловие и перевод с турецкого проф. Ф.Хакимзянова // Эхо веков-Гасырлар авазы. Казань, 1995. № 1. С. 83-92;
10. Алишев С.Х. Казан ханлыгы чорындагы татарча чыганаклар / Мехэррире Эмирханов Р.Г. Казань: Институт истории АН РТ, 2002. 72 б.
11. Посольские книги по связям России с Ногайской Ордой. 1551-1561 гг. Публикация текста / Сост. Д.А.Мустафина, В.В.Трепавлов. Казань: Татар кн. изд-во, 2006. 391 с. (IV (1551), V (1557-1561) книги).
Сведения об авторе: Гариф Нурулла Гиматдинович, кандидат исторических наук, член союза писателей Республики Татарстан, e-mail: nur-garif@yandex.ru
Дата поступления материала 03.05.2018. Принят к публикации 07.06.2018.
TURKIC-TATAR NAMES AND GEOGRAPHICAL NAMES ACCORDING TO THE SOURCES OF THE KAZAN KHANATE EPOCH
Nurulla Garif
Writers Union of the Republic of Tatarstan Kazan, Republic of Tatarstan, Russian Federation nur-garif@yandex.ru
Abstract. The article is devoted to the study of anthroponyms of different groups and subgroups of Turkic tribes based on Russian Chronicles and their comparison with the names of the period of the Kazan khanate. The similarity and commonality of the roots of these tribes, and later peoples, are interesting. We have
also studied the ancient toponymic roots of the names of many cities and settlements today. Their comprehensive study requires the use of other source categories - writing, folklore, Ethnography, toponymy.
Keywords: Huns, Kipchaks, Pechenegs, Turkic-Tatars, place names.
References
1. Yusupov G.V. Vvedenie v bulgaro-tatarskuyu ehpigrafiku. M.-L.: Izd-vo AN SSSR, 1960. 165 s., 77 tabl., 11 tekstov.
2. Ali Rahim. Tatarskie ehpigraficheskie pamyatniki XVI veka // TOIT, Kazan', T. I, 1930. S. 145-175.
3. Arheologicheskaya karta Tatarskoj ASSR. Predkam'e / Otv. red. A H. Halikov. - M.: Nauka, 1981. 282 s.
4. PSRL. T. XX. CH. 1. L'vovskaya letopis'. - SPb., 1910. 542 s.
5. PSRL. T. XIII. Patriarshaya ili Nikonovskaya letopis' (Carstvennaya kniga). 2 pol. - SPb., 1906. S. 303-533. 8l. ilyustr.; PSRL. T.XIV. CH. 1. Povest' o chestnom zhitii. SPb., 1918. 285 s.
6. PSRL. T. XX. CH. 2. L'vovskaya letopis'. SPb., 1914. 270 s.
7. PSRL. T. XIII. Patriarshaya ili Nikonovskaya letopis'. 1 pol. SPb., 1904. 303 s.
8. PSRL. T.XII. Letopisnyj sbornik, imenuemyj Patriarshej ili Nikonovskoj letopis'yu. SPb., 1901. 266 s.
9. Sherifi H. Zafer name-i vilajet-i Kazan / Predislovie i perevod s tureckogo prof. F. Hakimzyanova // EHkho vekov-Gasyrlar avazy. Kazan', 1995. № 1. S. 83-92;
10. Alishev S.H. Kazan hanlygy choryndagy tatarcha chyganaklar / Meharrire 3mirhanov R.G. Kazan': Institut istorii AN RT, 2002. 72 b.
11. Posol'skie knigi po svyazyam Rossii s Nogajskoj Ordoj. 1551-1561 gg. Publikaciya teksta / Sost. D.A.Mustafina, V.V.Trepavlov. Kazan': Tatar kn. izd-vo, 2006. 391 s. (IV (1551), V (1557-1561) knigi).
About the author: Nurulla Garif Cand. Sci. (History), member of the Union of Writers of the Republic of Tatarstan, e-mail: nur-garif@yandex.ru
Received May 03, 2018.
Accepted for publication June 07, 2018.
