ШИһАБЕТДИН МәРҗАНИНЕң "МОСТәФАД әЛ-әХБәР ФИ әХВәЛИ КАЗАН Вә БОЛГАР" ИСЕМЛЕ КИТАБЫНДА КАЗАН АРТЫ МәЧЕТЛәРЕ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

УДК 91.929

А.Г. Хэйретдинов

Ш^абетдин Мэржанинен «Мостэфад эл-эхбэр фи эхвэли Казан вэ Болгар» исемле китабында Казан арты мэчетлэре

Мэкалэ Шиhабетдин Мэрвднинец «Мостэфад эл-эхбэр ви эхвэли Казан вэ Болгар» исемле мэшhYP тарихи хезмэтенец Казан артында hэм кайбер башка татар шэhэрлэрендэ урнашкан мэчетлэргэ багышланган бер бYлегенец эчтэлеге, тезелеше hэм Yзенчэлеклэре белэн таныштыра. Элеге язманы ейрэну Ш.Мэржанинец Yзен тарихчы галим буларак та танытуыныц асыл сэбэплэре ту-рында кайбер фараз кылырга мемкинлек бирэ. Моннан тыш, галимнец фэнни ми-расыныц ейрэнелгэн бу елешенец татар халкыныц мэдэнияте hэм тарихы ечен, ислам белеме фэне ечен, нэсел шэ^эрэлэре белеме hэм бай тарихлы бер тебэкне ейрэну ечен никадэр эhэмиятле булуы кYрсэтелэ. Мэкалэ мул иллюстратив материал белэн баетылган.

Ачкыч сузлэр: Шиhабетдин Мэрж;ани, мэчет, татар дини архитектурасы, Казан арты, «Мостэфад эл-эхбэр», тебэк ейрэщ белеме, нэсел шэ^эрэлэре, татар тарихы, татар мэдэнияте.

Шuhабеmдuн Мэрщани hэм аныц туган ягы. Беек татар дин гали-ме, суфыйлар, фикер иясе, тарихчы, мэгърифэтче, этнографияче, ар-хеографияче, шэркыят белгече Ьэм укытучы-остаз ШиЬабетдин Мэрщани хэзрэтлэре 1818 елныц 16 гыйнварында хэзерге Татарстанныц Этнэ райо-нында урнашкан Ябынчы1 авылында деньяга килэ.

Ошбу Ябынчы авылы татар халкын купсанлы мэшЬур ирлэр белэн баеткан, шигырьлэрдэ данланган Казан арты2, дип аталган матур бер тарихи-мэдэни тебэктэге авылларныц берседер. Археологлар Ябынчы авы-лыныц мэдэни катламнарын тикшергэннэн соц аныц шактый борынгы бу-луын ачыклаганнар. Аларныц фикеренчэ, авылга нигез йэ Болгар дэве-рендэ, йэ Алтын Урда дэверендэ, ягъни Х-ХУ гасырларда салынган бул-ган (Этнэ тацы, 2018, 6 апрель). Ьэрхэлдэ, Ябынчы авылыныц зиратында 1503 елда куелган кабер ташы сакланган. Элеге истэлек Казан артында табылган иц борынгы кабер ташларныц берсе булып торуыннан тыш, авылныц Казан ханлыгы дэверендэ инде тулы тормыш белэн яшэгэн каръйэ булуын да раслый.

1 Шиhабетдин Мэржднинец тэхэллYсе аныц бабалары яшэгэн Мэржрн авылына ишарэ итэ.

2 Казан арты - ейлэ намазы вакытында Казан каласы артында, ягъни «^лэгэсендэ» калган тебэкелэрне белдерэ торган тарихи-эдэби атама. Моннан тыш, Казан арты Ак як, дип тэ аталган. Хэзерге вакытта Казан арты тебэгенэ Татарстан Республикасыныц Биектау, Этнэ, Арча, Балтач районнарындагы авыллар керэ.

Ш.Мэр^ани туган авылында еч елга кадэр гомерен Yткэргэч аньщ этисе Бэhаветдин хэзрэтне якын тирэдэ урнашкан ТашкичY авылы мэче-тенэ имам вазыйфаларын башкарырга чакыртып алалар. Шулай итеп, са-бый Ш^абетдин эти-энисе белэн бергэ Yзенец беренче сэфэрен кыйлып, Ябынчыдан ТашкичYгэ кYчеп килэ.

Ислам дине нигезлэрен Ш^абетдин бала чагыннан ук этисеннэн Yзлэштерэ. Эмма Yскэн саен кызыксынулары арта барган бу малайны дини белем генэ тYгел, туган як тарихы да, биредэ яшэYче миллэттэшлэре hэм диндэшлэренец тормышы hэм Yткэннэре мавыктыра. Борынгы заманда булып узган шанлы вакыйгалар, олуг каИарманнар турындагы белемне ул олылар сейлэгэн дала елгасыдай иркен hэм акырын агылган дастаннардан, югары сэнгати дэрэ^элэргэ ия булган моцлы бэет-^ырулардан, уйландыра торган менэ^этлэрдэн ишетеп Yзлэштерэ. Яшь Ш^абетдиннец деньяга карашы, аныц фикеренец иркенлеге hэм бэйсезлеге, килэчэктэ аны олы фэнгэ алып кереп китэчэк кызыксыну даирэлэре аныц нэкъ энэ шул халык авыз и^атыныц кYркэм Yрнэклэре белэн якыннан таныш булуы нигезендэ hэм этисеннэн алган гыйлем ^ирлегендэ формалаша. Димэк, Шиhабетдин Мэр^анине чын мэгънэдэ ^зэл табигатьле, нык милли рухлы hэм данлы-клы тарихлы Казан артыныц рухи баласы, дип атап була.

^п еллар узгач инде танылган дин галиме, остаз, ишан, Yзенчэлекле фикер иясе булып елгергэн hэм танылган Шиhабетдин хэзрэтнец сеекле туган ягы тарихын ейрэнYгэ кереп кшуе аныц, бэлки, бала чагыннан ук Казан артын рухы белэн сугарылып ^итешкэненэ кYрэ булгандыр. Ничек кенэ булса да, Шиhабетдин хэзрэт татар халкы тарихын, туган якны ейрэнY тарихын, этнологияне фэнни дэрэ^эгэ кYтэргэн милли галим-нэребез арасында мэцге беренчелэрдэн булып калачак.

Ш.Мэрщанинец тарих белэн мавыгуы. Элеге мэкалэдэ Ш^абетдин Мэрж;анинец иц зур тарихи эсэре булган «Мостэфад эл-эхбэр фи эхвэли Казан вэ Болгар» (алга таба: «Мостэфад...») исемле хезмэтенец Казан арты мэчетлэренэ кагылышлы бер елеше турында CYЗ йертелэчэк. Безнец бу кыска гына тикшеренYебез Шиhабетдин Мэр^ани турында тарихчы буларак нэти^элэр ясарга ^ирлек бирэ, аны татар халкы ечен Yтэ дэ эhэмиятле булган бу фэнгэ нинди юллар китергэнен ачыклый. Моннан тыш, мэкалэбез бYгенге кендэ бик тэ актуаль булган татар дини мирасын кайтару hэм аны халык арасында таныту юнэлешен ^здэ тотып язылды. Бу йездэн мэкалэдэге мэгълYмат татар ислам дине белемен баетуга кер-телгэн кечкенэ генэ булса да бер елеш булыр дип еметлэнэбез.

Ш.Мэрж;анинец унбер ел дэвамында (1838-1849) Бохара мэдрэсэ-лэрендэ укыган булуы мэгьлYм нэрсэ (Кемпер, 1999, с. 159-170). Бу дэвердэ Ш.Мэр^ани ислам деньясында гасырлар дэвамында хекем сергэн уку-укыту hэм гыйльми процесс алымнарын, гадэтлэрен hэм Yзенчэ-леклэрен сецдергэн. Бу яссылыкта Ш.Мэрж;ани чын мэгънэдэ традицион, кадими дини белем иясе булган. Икенче яктан, Бохарадан туган якларына кайткан Ш.Мэр^ани ^ирле, эмма кыерсытылган татар-меселман мэдэ-

нияте белэн естенлек иткэн урыс-православ традициясе чигендэ барлыкка килгэн кабатланмас тарихи-мэдэни аралашу hэм бэйлэнешлэр атмосфе-расында яши башлый. Нэкъ менэ шушы шартларда яшэгэненэ кYрэ Ш.Мэрщани Хэлфиннар дэвереннэн yk дэвам ителеп килгэн hэм татар зыялыларыныц рус фэненец алдынгы вэкиллэре белэн аралашудан гый-барэт булган традициядэн файдалана ала. Ш.Мэрщанинец Казан университеты профессоры, Русия фэннэр академиясе член-корреспонденты И.Ф. Готвальд (1813-1897) белэн hэм академик В.В. Радлов (1837-1918) белэн якыннан аралашуы, хезмэттэшлек итуе мэгьлYм. Ике терле мэдэни-ятнец укымышлы бу вэкиллэренец аралашулары ике тараф ечен дэ файда-лы була. Рус галимнэре Ш.Мэрщанидэ узлэре ечен тирэн белемле кицэш-че hэм ярдэмче табалар, татар тарихы hэм мэдэнияте буенча мэгьлумат туплауда аца мерэщэгать итэлэр. Ш.Мэрщанинец рус фэнни даирэсе белэн хезмэттэшлек итуе исэ аца тарихи карашы офыкларын кицэйтергэ, алдынгы методикалар белэн танышырга мемкинлек бирэ, рус hэм Кенбатыш мэдэнияте белэн якыннан танышуга юл ача.

Бу йездэн, Ш.Мэрщанинец тарихчы галим буларак формалашуы ту-рында суз йерткэндэ, ул кулланган тарихи белем туплау коралларыныц, аныц тикшерену алымнарыныц, тупланган мэгьлуматны бэян иту узенчэлеклэре hэм стилистикасыныц гэудэлэнешенэ бер тарафтан шэркый тарих фэне традициялэре тээсир иткэн булуын, икенче тарафтан урыс шэркыятьче галимнэре тээсир иткэн булуын истэ тотарга кирэк. Ьэрхэлдэ, дини гыйлем даирэсендэ бэhасэз дэрэщэдэ кыйммэтле мирас калдырган Ш.Мэрщанинец тарих белэн мавыгуы шул кадэр кечле була ки, «гоме-ренец соцгы елешендэ тарих фэне мэнфэгатьлэре, аеруча милли тарих мэсьэлэлэре башка барлык темаларны артта калдыра» (Юсупов, 1981, с. 21).

Ш.Мэрщанинец «Мостэфад..»ында Казан арты hzM тирэ-як мэчетлэре. Югарыда эйтелгэннэрне истэ тотканда, Ш.Мэрщани хэзрэтнец «Мостэфад...» исемле китабында, дересрэге, ул китапныц икенче буле-гендэ, Казан арты мэчетлэренец тарихын hэм анда вазыйфа башкарган имам-меэззиннэрнец хезмэтлэрен яктыртуга куп урын бируе гащэп-лэндерергэ тиеш тугел. Монан тыш, элеге тарихи эсэрен язганда Ш.Мэрщанинец тарихта аннан алда ук эз калдырган галимнэрнец хезмэтлэренэ генэ таянмыйча, купчелек очракларда шэхси фэнни сэфэрлэре дэвамында табылган чыганакларга нигезлэнеп кэгазьгэ теркэгэн булуын да ассы-зыклап утэргэ кирэк. Фэнни сэфэрлэр дигэндэ, Ш.Мэрщани чыннан да узен кызыксындырган урыннарга купсанлы экспедициялэр оештырган щирле халык белэн, аксакаллар белэн якыннан аралашкан, телдэн сейлэн-гэн мэгълуматны hэм язма чыганакларны туплаган. Нэтищэдэ, Ш.Мэрщанинец элеге биниhая олы фэнни тырышлыгы hэм хезмэте бэрэкэте белэн без буген мэкалэбезнец исеменэ чыгарылган тема буенча тирэн, мул hэм кабатланмас мэгьлумат алу мемкинлегенэ иябез.

Казан арты мэчетлэре турындагы бэянга Ш.Мэр^ани китабыныц «Фасл фи мэсащид эл-кура вэ-л-этраф» («Авыллардагы hэм тирэ яктагы мэчетлэр турындагы бYлек») исемле махсус бYлеген багышлаган. «Тирэ як» дигэндэ Ш.Мэр^ани Казан шэhэренец этрафын кYЗдэ тота, ченки искэ алынган бYлектэн алда килгэн башка бYлектэ ул нэкъ менэ Казан мэчетлэре турында хэбэр бирэ. «Мостэфад...»нец икенче елешенец 1900 елда гына басылып чыккан беренче басмасында Казан эйлэнэ тирэсендэге мэчетлэр турындагы бэян 122 нче биттэн 213 нче биткэ кадэр йезгэ якын сэхифэ билэп тора (Мэрж;ани, 1900), (1 рэс. кара).

Элеге «Фасл фи мэсащид эл-кура вэ-л-этраф» исемле бYлектэ Ш.Мэр^ани 16 авыл-кура мэчетлэре турында мэгълYмат биргэн. Ул мэчетлэр арасында Казан арты авылларында урнашкан мэчетлэр генэ тYгел, Русиянец татарлар яшэгэн кайбер башка тебэклэрен-дэге эhэмиятле мэчетлэргэ дэ урын бирелгэн. Эгэр китапныц бу бYлегендэ Ш.Мэрж;ани тарафын-нан сурэтлэгэн мэчетлэрнец урна-шу ^ирлеклэренец географик чик-лэрен сызып чыксак, аныц иц ерак кенбатыш ноктасы булып ТYбэн Новгород янэшэсендэге Мэкэр^э ярминкэсе мэчете булачак (2 рэс. кара).

Теньяктагы иц ерак нокта булып хэзерге Мари Республика-сында урнашкан Мазарбашы (Ала-шайка) авылыныц мэчете булачак (3 рэс. кара).

Тенъяк-кенчыгышта иц ерак нокта булып Мэчкэрэ авылыныц мэчете торачак (4 рэс. кара).

Кенъяк-кенчыгышта иц ерак нокта булып Ш.Мэр^ани китабында Кальгат Ырынбургъ дип аталган Оренбург шэhэренец еч мэчете булачак (5-6 рэсемнэрне кара).

Моннан тыш, китапта Кальгат Чистай, дип аталган Чистай шэhэре мэчете дэ Ш.Мэр^анинец игътибарыннан читтэ калмаган (7 рэс. кара).

Шул рэвешле, Ш.Мэр^ани хэзрэт татар халкыныц борынгы заманнардан ук ватаны булган билэмэлэрнец Нижгардан алып Оренбургка кадэр сузылган чагыштырмача кечкенэ елешендэ урнашкан егермегэ якын мэчет турында мэгълYмат биргэн (8 рэс. кара).

о- ^ •VI,. ¿Ь^лОЪ* у •• '

'•. Г.-" л.

■и* J ^Л ¿^'1 с*-**! -LV.il

„уэт J/J ____________ ^

¿Ь. „Л.,- си ^ ^ ^

1ЛХ- '•—• I

оЪ5, )г 1-е 4lLU-i.il; 1

<■-».* слч ипч. з

Рэс. 1. «Мостэфад эл-эхбэр фи эхвэли Казан вэ Болгар» китабыныц титул бите. Икенче кисэк. 1900 ел

Гомумэн алганда, китабыныц «Фасл фи мэсащид эл-кура вэ-л-этраф» исемле бYлегендэ Ш.Мэрщани уналты авыл hэм шэhэр мэчетлэрен тас-вирлый. Шул уналты торак пунктныц уникесе Казан артында урнашкан. Бу очракта CYЗ ТашкичY, Кысна (Ш.Мэрщанидэ - Каръйэт Хвснэ), Мэрщэн, Ашыт (Иске Ашыт), ТYбэн Бэрэскэ, Мэчкэрэ, Курса, Кышкар Югары Оры, Олы Мэцгэр, Байлар Сабасы (Ш.Мэрщанидэ - Олы Саба) hэм ТYнтэр авыллары турында бара. Элеге авыллар арасында шулай ук хэзерге Татарстаннан читтэ калган булса да, тарихи Казан артында урнашкан Мазарбашы авылын да искэ алырга кирэк.

Димэк, китапта телгэ алынган Казан арты авыллары хэзерге Татарстан Республикасыныц Арча, Этнэ, Саба hэм Кукмара районнары щир-лэрендэ урнашалар.

Югарыда искэ алынган Казан арты авылларын биредэ Ш.Мэрщанинец китабында бирелгэн тэртиптэ атап чыктык. Казан артыннан читтэ булган Чистай, Мэкэрщэ, Оренбург мэчетлэреннэн килгэндэ исэ, аларны Ш.Мэрщани исемлекнец азагында гына искэ ала.

Ш.Мэрщани авыл мэчетлэре тарихына кагылышлы бYлеккэ махсус кереш CYЗ язмаган. БYлекнец эчтэлегенэ кагылышлы бер-ике щемлэдэн соц ул турыдан-туры ТашкичY авылы турында шактый тирэн мэгълYматлы тарихи-географик белешмэ бирYгэ кYчэ, аннары бу авылныц башта агач булып, аннары таштан салынган мэчете тарихын тэфсиллэп бэян итэ (9 рэс. кара).

ТашкичY авылы hэм аныц мэчете тарихы турында сейлэгэндэ hэм китабыныц башка елешлэрендэ дэ Ш.Мэрщани шэрыкта таралган бэян кагыйдэлэренэ ияреп язганнарын гарэп телле шигъри юллар белэн аралаштырып бара. Бэян туен шундый нэфис чигенешлэр белэн бизи-бизи Ш.Мэрщани мэчеттэ хезмэт иткэн щиде имам hэм биш меэззин хакында хронологик тэртиптэ мэгьлYмат бирэ. Биредэ аларныц тормыш юллары hэм башка кызыклы хэбэрлэр китерелэ. Шундый биографик белешмэлэр язып, Ш.Мэрщани, тарихи-документаль чыганак калдырудан тыш, бу деньядан ^птэн киткэн кешелэрнец исемнэрен hэм гамэллэрен мэцгелэштергэн. Соцгысы исэ ул кешелэрнец бYген яшэгэн варислары ечен бик тэ меhим булса кирэк.

ТашкичY авылы турындагы бэянныц тэртибе Ш.Мэрщани тарафын-нан телгэ алынган башка мэчет hэм дин эhеллэре турында мэгьлYмат биргэндэ дэ сакланыла. Ягъни, ТашкичY турындагы елештэ алдагы бэянда да кабатланып килэ торган структура кYренеп тора. Моннан тыш, Ш.Мэрщани язганнарын еш кына терки-татар, фарсы, гарэп теллэрендэ язылган шигьри юллар белэн, кайчак шактый ^лэмле поэтик сурэтлэр белэн бизэп аралаштырып бара, урыны-урыны белэн хэтта фэтваларга да урын бирэ, хатлардан езеклэр китерэ, бэялэмэлэр несхэлэренэ дэ урын таба.

Гомумэн алганда, Ш.Мэрщанинец хикэялэвендэ тирэн hэм киц тарихи, биографик, этнологик, тебэк ейрэщ фэненэ караган мэгьлYмат бирелэ.

Ш.Мэрщани китабында теп фикер агышына теге яки бу нисбэттэ кагы-лышы булган аерым шэхеслэр, аларныц аралашу даирэлэре, очрашулары hэм катнашкан терле чаралары, истэлекле вакыйгалар hэм даталар турында хэбэрлэр бирелэ.

Инде Ш.Мэрщанинец Казан арты мэчетлэренэ кагылышлы язган чы-ганак турында CYЗгэ кYчик. Бирегэ без Ш.Мэрщани заманында ук салы-нып, хэзергэ кадэр сакланып калган мэчетлэрнец фотосурэтлэрен дэ ки-тердек3:

1. ТашкичY авылы турында мэгьлYмат китапныц 122-135 битлэрендэ (щэмгысы 144 бит) бирелэ:

- «ТашкичY» исемле 4 сэхифэлек тарихи-географик белешмэ.

- Агач мэчет тарихы, шигъри парчалар.

- Таш мэчет тарихы.

- ^иде имам турында биографик белешмэ.

- Биш меэззин турында биографик белешмэ.

2. Кысна (Каръйэт Хеснэ) авылы турында мэгьлYмат китапныц 136145 битлэрендэ (щэмгысы 5 бит) бирелэ:

- Авыл турында тарихи-географик белешмэ.

- Авыл мэчете тарихы.

- Мэчетнец тугыз имамы турында биографик белешмэ.

3. Мэр^эн (Каръйэт Мэриан) авылы турында мэгьлYмат китапныц 140-144 битлэрендэ (щэмгысы 5 бит) бирелэ:

- «Каръйэт Мэрщан» дип исемлэнгэн тарихи-географик белешмэ.

- Авыл мэчете тарихы.

- Мэчеттэ хезмэт иткэн дYрт имам турында биографик белешмэ.

4. Ашыт (Каръйэт Ашыт) авылы турында мэгьлYмат китапныц 144151 битлэрендэ (щэмгысы 11 бит) бирелэ:

- «Каръйэт Ашыт» дип исемлэнгэн тарихи-географик белешмэ.

- Авыл мэчете тарихы.

- Мэчеттэ хезмэт иткэн унике имам турында биографик белешмэ.

5. Бэрэскэ (Мэс^ид каръйэт Бэрэскэ) авылы турында мэгьлYмат китапныц 151-156 битлэрендэ (щэмгысы 8 бит) бирелэ:

- Авыл мэчете тарихы (10 рэс. кара)5.

- Мэчеттэ хезмэт иткэн щиде имам турында биографик белешмэ.

6. Мэчкэрэ (Каръйэт Мэчкэрэ) авылы турында мэгьлYмат китапныц 156-167 битлэрендэ (щэмгысы 9 бит) бирелэ6:

3 Мэкалэдэ китерелгэн фотосурэтлэр ачык интернет чыганаклардан алынды. Башка терлелэре хакында аерым билге бирелде.

4 Битлэр «Мостэфад...»ныц 1900 елда басылып чыккан икенче кисэге буенча курсэтелде.

5 2019 елныц башында Бэрэскэ авылы мэчетендэ тезеклэндеру-реставрация эшлэре башлануы турында хэбэрлэр куренэ башлады.

6 Югарыда китерелгэн 4 рэс. кара.

- «Каръйэт Мэчкэрэ» дип исемлэнгэн еч сэхифэлек тарихи-географик белешмэ.

- «Мэсщид-е Мэчкэрэ» дип аталган мэчет тарихы турында еч сэхифэ мэгьлYмат.

- Мэчеттэ хезмэт иткэн биш имам турында биографик белешмэ.

7. Курса авылы тарихына кагылышлы мэгьлYмат китапныц 167-181 битлэрендэ (щэмгысы 15 бит) бирелэ:

- «Мэсщид-е Курса» дип аталган авыл мэчете тарихы.

- Мэчеттэ хезмэт иткэн унбер имам турында биографик белешмэ. Мэчетнец бишенче имамы турындагы бэянга сигез бит, ягьни Курсага ка-гылышлы елешнец яртысыннан артыгы багышланган.

- Фэтвэлэр, хатлар, шигырьлэр. Ш.Мэрщани тарафыннан бу елештэ китерелгэн гарэп телле шигырьлэрнец берсе ДYрт бит урын алып тора.

8. Кышкар авылы тарихына кагылышлы мэгьлYмат китапныц 181185 битлэрендэ (щэмгысы 5 бит) бирелэ:

- «Каръйэт Кышкар» исемле тарихи-географик белешмэ (11 рэс. кара).

- Мэчеттэ хезмэт иткэн щиде имам турында биографик белешмэ.

9. Оры авылы турындагы мэгьлYмат китапныц 185-195 битлэрендэ (щэмгысы 10 бит) бирелэ:

- «Каръйэт Оры» дип аталган тарихи-географик белешмэ.

- Авыл мэчетендэ хезмэт иткэн сигез имам турында биографик белешмэ.

- Фэтвэлэр.

10. Олы Мэцгэр авылы турындагы мэгьлYмат китапныц 195-198 сэхифэлэрендэ (щэмгысы 4 бит) бирелэ:

- «Каръйэт Мэцгэр эл-кубра» дип исемлэнгэн еч сэхифэлек тарихи географик белешмэ.

- Мэчеттэ хезмэт иткэн алты имам турында биографик белешмэ.

- Фэтвэлэр.

11. Байлар Сабасы авылы турындагы мэгьлYмат китапныц 198-202 битлэрендэ (щэмгысы 5 бит) бирелэ:

- «Каръйэт Саба эл-кубра» (Олы Саба), дип аталган еч битлек тари-хи-географик белешмэ (12 рэс. кара:)

- Мэчеттэ хезмэт иткэн алты имам турында биографик белешмэ.

12. ТYнтэр авылы турындагы мэгьлYмат китапныц 202-205 сэхифэлэрендэ (щэмгысы 2 бит) бирелэ:

- «Каръйэт ТYнтэр» исемле тарихи географик белешмэ.

- Авыл мэчетендэ хезмэт иткэн щиде имам турында биографик белешмэ.

- Тунтэр авылы мэчетендэ хронологик тэртип буенча алтынчы имам вазыйфаларын башкарган Шэмсетдин бин Рэхмэтулла бин МэхмYт эл-Мазарасти, Ш.Мэрщанинец «Назурат ал-хакк» исемле китабына язган бэялэмэсе (рецензиясе).

- Гарэп телендэ язылган шигырь.

Йомгак. Ацлашылганча, узенец китабында Ш.Мэрщани авыллар та-рихы турында, имам hэм меэззин вазыйфаларын башкарган кешелэр ту-рында узе туплаган мэгълуматны бэян иткэн. Бу йездэн галимнец китабы тебэкне ейрэну фэне ечен, тарих фэне ечен, милли архитектура тарихы ечен, татарларда ислам тарихы ечен бэhасез мэгьлумат чыгынагы булып тора. Моннан тыш, Ш.Мэрщанинец бу китабы генеалогия кузлегеннэн Караганда да бик кыйммэтле булып куренэ, ченки чыгышы белэн Казан артыннан булган купсанлы татар нэселлэре шэщэрэлэрен тезегэндэ элеге мэгълуматны кулланып, борынгы дэверлэрдэн килгэн туганлык щеплэрен тагын да тегэл шэкелдэ барлый-таба алалар.

Ш.Мэрщани китабында кубесенчэ урыс архитекторларыныц рус классицизмы елгесендэ башкарылган сызымнары буенча тезелгэн таш, ягьни кирпеч мэчетлэр турында язган.

Чыганаклар haM эдэбият

1. эл-Мэрщани Ш. Эл-кыйсм эс-сани мин Китаб мостэфад эл-эхбэр фи эхвэли Казан вэ Болгар ли-л-имам эл-галлэмэ эл-мохаккакъ эш-шэех ШиИабетдин эл-Мэрщани эл-Казани. Казань: Типо-Литография Императорскаго Университета, 1900. 368 б.

2. Кемпер М. Между Бухарой и Средней Волгой: Столкновение Абд ан-Насра ал-Курсави с улемами традиционалистами // Мир Ислама. №1-2, 1999. С. 159-170.

3. Юсупов М.Х. Шигабутдин Марджани как историк. Казань: Татар. кн. изд -во, 1981. 232 с.

4. Ябынчы авылы турында // Этнэ тацы. 2018. 6 апрель [Электрон ресурс] URL: http://atnya-rt.m/news^mgyiyat/yabyinchyi-avyüyi-tuiymda (27.01.2019 мерэщэгать ителде).

А.Г. Хайрутдинов

Мечети Заказанья в трактате Шигабутдина Марджани «Мустафад ал-ахбар фи ахвали Казан ва Булгар»

Статья знакомит с содержанием, структурой и особенностями одной из глав исторического трактата Шигабутдина Марджани «Мустафад ал-ахбар фи ахвали Казан ва Булгар». В рассматриваемой главе Ш.Марджани изложил историю наиболее значимых татарских мечетей, расположенных в историко-культурном регионе Заказанье (Казан арты), а также в крайних географических точках выбранного им ареала. Кроме этого, автор оставил ценные биографические сведения об имамах, служивших в описываемых им мечетях. Осмысление материала позволило установить предпосылки становления Ш.Марджани как ученого-историка и вероятные причины, побудившие его обратиться к историко-краеведческой тематике. Показывается значимость этого фрагмента наследия ученого для культу-

ры татарского народа, татарской историографии, исламоведения, краеведения и генеалогии. Статья сопровождается иллюстративным материалом.

Ключевые слова: Ш.Марджани, мечеть, татарская культовая архитектура, За-казанье, Мустафад аль-ахбар, краеведение, татарская история, татарские шеджере, татарская генеалогия.

A.G. Khayrutdinov

Mosques of the of Outside of Kazan's Region ('Kazan Arty') in the treatise of Shihabuddin Marjani "Mustafad al-Akhbar fi ahvali Kazan va Bolgar"

The article introduces the content, structure, and features of one of the chapters of the historical treatise of Shihabutdin Marjani "Mustafad al-Akhbar Fi Ahvali Kazan va Bulgar", which outlines the history of some of the most important Tatar mosques, located in the historical and cultural region of 'Kazan Arty' (Outside of Kazan), and in extreme geographical locations in the region selected by the scientist. The understanding of this material allowed to establish the prerequisites for the formation of Sh. Marjani as a scientist-historian and the probable reasons that prompted him to turn to the historical and local history topics. In addition, the significance of the studied layer of the scientist's heritage for the culture of the Tatar people, Tatar historiography, Islamic studies, genealogy and local history is shown. The article is accompanied by illustrative material.

Keywords: Shihabutdin Marjani, mosque, Tatar religious architecture, the region of 'Kazan Arty', Mustafad al-Akhbar, regional studies, Tatar history, Tatar shedjere, Tatar genealogy.

Информация об авторе:

Хайрутдинов Айдар Гарифутдинович - кандидат философских наук, доцент, старший научный сотрудник отдела истории религий и общественной мысли Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (г. Казань); e-mail: [email protected]

Хэйретдинов Айдар Гарифетдин улы - тарих фэннэре кандидаты, доцент, ТР ФА Ш. Мэржани исемендэге Тарих институтыньщ диннэр тарихы h9M ижти-магый фикер бYлеге елкэн фэнни хезмэткэре (Казан шэhэре)

Khayrutdinov Aydar G. - Candidate of Philosophical Sciences, Associate Professor, Senior Scientific Researcher, Department of the History of Religions and Social Thought, Marjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences (Kazan).