CC BY
8ка разбоя и грабежа русских земель. Следовательно, главной причиной была, по их мнению, ликвидация очага набегов, освобождение русских пленников, а также предотвращение проникновения сюда Османской империи.
Историки ФРГ на первый план выносят необходимость удовлетворения требований русского служилого дворянства в новых землях, важную роль Казани как торгового центра, значение Русской православной церкви в «крестовом походе» против «безбожников».
Отношение к падению Казани в немецкой историографии менялось. В XIX веке завоевание татарского государства в целом характеризовалось положительно. Падение ханства рассматривалось как разгром «разбойничьего гнезда», освобождение русских земель из-под власти Азии. В ХХ веке большая часть немецких историков видела в событиях 1552 года процесс становления России как имперского государства, определившего закат татарского владычества в Восточной Европе. Подавляющее большинство немецких историков, говоря о последствиях завоевания Казани, пишут о значимости этого события главным образом только для Москвы. Лишь Б.Шпулер, А.Каппелер и С.Цвиклински уделили место в своих работах значению падения Казани для татар, характеризуя потерю независимости как негативное событие в истории народа.
Список источников и литературы
1. Kusber, J. Um das Erbe der Goldenen Horde: das Khanat von Kazan' zwischen Moskauer Staat und Krimtataren // Zwischen Christianisierung und Europäisierung: Beiträge zur Geschichte Osteuropas in Mittealter und früher Neuzeit. Festschrift für Peter Nitsche zum 65. Geburtstag. - Stuttgart: Steiner, 1998. - S. 293-312.
2. Eckardt, H. von. Iwan der Schreckliche. - Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann, 1947. - 396 S.
3. Donnert, E. Russland an der Schwelle der Neuzeit. Der Moskover Staat im 16. Jahrhundert. - B.: AkademieVerlag, 1972. - 502 S.
4. Kämpfer, F.; Stökl, G. Russland an der Schwelle zur Neuzeit. Das Moskauer Zartum unter Ivan IV. Grosnyi // Handbuch der Geschichte Russlands. Hrsg. von M.Hellmann. - Bd.1. - Hbd.2. Bis 1613. Von der Kiever Reichsbildung bis zum Moskauer Zartum. - Stuttgart: Anton Hiersemann, 1989. - S. 854-961.
5. Rühl, L. Aufstieg und Niedergang des Russischen Reiches: Der Weg eines tausendjährigen Staates. -Stuttgart: Deutsche Verlag Anstalt, 1992. - 664 S.
6. Schiemann, T. Geschichte Russlands, Polens und Livlands bis zum 17 Jahrhundert. - Bd.2. - B.: Historische Verlag Baumgärtel, 1887. - 410 S.
7. Brückner, A. Geschichte Rußlands bis zum Ende des 18. Jahrhunderts. - Bd.1. Überblick der Entwickelung bis zum Tode Peters des Großen. - Gotha: F.A.Perthes, 1896. - 638 S.
8. Spuler, B. Geschichte der islamischen Länder, ein Überblick. Die Mongolenzeit. - B.: Wissenschaftl. Edionsges, 1948. - 76 S.
9. Donnert, E. Das russische Zarenreich. Aufstieg und Untergang einer Weltmacht. - München; Lpz.: List Verlag, 1992. - 477 S.
10. Donnert, E. Iwan Grosny «der Schreckliche». - B.: Union Verlag, 1980. - 285 S.
11. Kappeler, A. Russland als Vielvölkerreich. Entstehung. Geschichte. Zerfall. - München: Verlag C.H.Beck, 1992. - 395 S.
12. Каппелер А.; Червонная С. Мусульманские народы России: историческое введение // Ислам в Евразии: современные этические и эстетические концепции суннитского Ислама, их трансформация в массовом сознании и выражение в искусстве мусульманских народов России. - М.: Традиция - Прогресс-Традиция, 2001. - С. 98-118.
13. Cwiklinski, S. Die Wolga an der Spree. Tataren und Baschkiren in Berlin. - B., 2000. - 68 S.
Гатин Марат Салаватович, кандидат исторических наук, доцент кафедры истории и культуры татарского народа Казанского (Приволжского) федерального университета; marat_gata@mail.ru.
Р.Г. Насыров
Жукэтау шэhэре hэм аньщ тирэлеге Казан ханлыгы чорында
Тарихтан билгеле булганча, XV гасыр урталарына Болгар, Билэр, Жукэтау кебек шэhэрлэр сэяси-икътисади Yзэк функциялэрен югалта. шэhэрлэрнец Казан ханлыгы чорындагы торышы тарих фэне ечен бYгенге кендэ дэ томанлы булып кала бирэ. Ченки бу дэвер буенча теп чыганак саналган елъязмаларда илнец периферия елешлэрендэге хэллэр яктыртылмый, э ханлык чоры археологик яктан бик аз ейрэнелгэн. Шул сэбэпле, куелган мэсьэлэгэ ^авапны хронологик яктан соцрак чорга караган документларга мерэ^эгать итергэ туры килэ.
Россия дэYлэт борынгы актлар архивында алып барылган эзлэнYлэр нэти^эсендэ Кама аръягы ^ирлэренец яца заман башы тарихына кагылышлы шактый кYп материаллар тупланды. Шулар арасында борынгы болгар шэhэре Жукэтауныц Казан ханлыгы чорындагы торышына ^пмедер ачыклык кертерлек документлар да бар. Аерым алганда, XVII гасырныц икенче чирегенэ караган, йомышлы кешелэргэ билэмэлэр бирY эше зур эhэмияткэ ия.
Документта Ж^этау шэhэре ^ирлегендэге вакыйгаларньщ барышы тYбэндэгечэ тасвирлана. 1633 нче елда чыгышлары Жери даругасыныц Чаллы авылыннан булган йомышлы татарлар Килэй Манашев hэм Туктар Yтэмешевларга Зур Жукэтау елгасыннан Кенэле юлына кадэрге ^ирлэр билэмэ итеп бирелэ. «Пустошь Жукотинская» дип исемлэнгэн бу ^ирлэр, хэзерге ситуация буенча караганда, элеватордан Чистай шэhэренец Yзэк елешенэ кадэрге мэйданнарны Y3 эченэ алган. Зур Жукэтау елгасыныц уц ярында Манашев hэм Yтэмешев Y3 авылларын нигезлилэр [2, л. 130 об.]. Элеге елганыц «Килевка» дигэн атамасы шушы Килэй Манашевныц шэхси исеменнэн калган булса кирэк. 1638 нче елда Кече ЖYкэтау елгасынныц кенчыгыш ягындагы «пустошь Избный враг» дигэн ^ирлэр Казан еязенец иц бай алпавытларыннан булган Савва Аристовка бирелэ. 1644-нче елда яца хуж;а йомышлы татарларга бирелгэн ^ирлэрне дэ Yзенэ алуга ирешэ. Манашев белэн Yтэмешев Чулман буендагы ^ирлэрен hэм авылларын Аристовка тапшырып, билэмэлэренец елгадан читтэге елешен генэ Yзлэренэ калдыра алганнар [2, л. 139 об.]. Безнец фикер буенча, бу эш татарларны зур елга буйларыннан кftчерY сэясэтенец бер чагылышы була.
Аристовныц 1638-нче елда алган билэмэсендэ «Ногайское городище» дип аталучы объектныц булуы тебэк тарихы ечен аеруча эhэмиятле факт булып тора. Элеге шэhэрлек Чулмандагы Нугай утравы турысында, «Ногайская волошка» дигэн ^иргэ каршы, Кече Жукэтау елгасыныц тамагында урнашкан булган [2, л. 129 об.]. «Нугай» этнонимы кергэн атамаларныц ^плеге бу урында Казан ханлыгыныц Yзэк елешеннэн Нугай Урдасына киткэн олы юл узганлыгын раслый. Шундый ук исем белэн аталучы ныгытманыц хэзерге Яр Чаллы шэhэре урынында Чаллы елгасы тамагында да булганлыгы билгеле. Риваять буенча, ул урында урыслар килеп урнашканчы нугайлар яшэгэн [5, с. 183]. Димэк, нугай халкы вэкиллэре Чаллы елгасы буенда урыс крестяннарыныц теплэнэ башлаган 1620-нче елларга чаклы яшэгэн булып чыга. Тарихи чагыштыру ысулын кулланганда Кече Жукэтау тамагындагы Нугай шэhэрлеге дэ XVII гасыр башларына чаклы нугайлар билэгэн торулык булган дип нэти^э ясарга мемкин.
Нугай шэhэрлеклэренец функциональ сыйфатына килгэндэ, аларныц Чулман кичYлэрен сак-лаучы ханлык чорында корылган хэрби кальгалар булганлыгы шик уятырга тиеш тYгел. Бу кичYлэр Казан ханлыгы hэм Нугай урдасыныц Yзара багланышларында стратегик эhэмияткэ ия булганлыктан, кечле сак астында торулары табигый. БерYк вакытта аларныц юлаучылар ечен кэрвансарай сыйфа-тында да файдаланылган булулары бик мемкин. Янэшэсендэ «Ногайская волошка» дигэн урынныц булуы Кече Жукэтау тамагындагы шэhэрлекнец тагын бер гамэли билгелэнешен ^залларга мем-кинлек бирэ [2, л. 130 об.]. «Волок» CYзе белэн бер су юлыннан икенчесенэ корабларны сейрэп чыгу юлын ацлата. Ж^этау тирэсендэ Чулманнан кала башка елгалар юклыгын исэплэсэк, элеге «во-лошканы» корабларны кышлату ечен ярга сейрэп чыгару урыны булгандыр дип фаразларга мемкин.
Нугай шэhэрлегенец Чулман аркылы кичYгэ бэйлэнешле корылма булганлыгын аныц чагыш-тырмача тYбэн жирдэ урнашуы да искэртеп тора. Чулманныц елга юлын hэм эйлэнэ-тирэдэге ^ир-лэрне кYЗЭтеп тору ечен элеккеге Жукэтауныц кала урыны белэн хэзерге Галактионово авылыннан Бахты елгасы тамагына чаклы сузылган биек ярлар ^пкэ отышлырак. Элеге ярлар XVII гасыр доку-ментларында «Субычьи горы», яки «Субачьи горы» дип исемлэнэлэр [1, л. 417 об.]. Бу топонимныц татарча «Субаш тавы» атамасыннан чыкканлыгын ацлау кыен тYгел. Борынгы «субаш» CYзе терки телдэ «гаскэр башлыгы» мэгънэсендэ кулланылган. Шуцардан чыгып, Чулманныц Ж^кэтау тирэсен-дэге биек ярлары татарлар хакимлеге чорында хэрби максатларда файдаланылган дип эйтэ алабыз.
Казан ханлыгы дэYлэт буларак яшэYДЭн туктагач та Ж^кэтаудагы ныгытма нугайлар ечен эhэ-миятен югалтмаган булса кирэк. Моныц шулай икэнлеген 1654-нче елда нугай гаскэренец Савва Аристов Жукэтау урынында нигезлэгэн урыс авылын туздыруы раслый [6, с. 66]. Нугайларныц йезлэгэн чакрым ераклыктан, яца гына корылган саклану сызыгын езеп утыз йортлы авылны таларга килYлэре мантыйкка сыеп бетми. Хэрби яктан да бу hе^Yмнец бернинди дэ эhэмияте юк. Урыс колонизациясенэ каршы тору максатыннан нугайларга Актай hэм Шушма ныгытмаларын туздыру урынлырак булыр иде. Безнец фикеребезчэ, 1654 нче елгы hе^Yмнец теп сэбэбе шул: Казан ^ицелеп йез ел узганнан соц да Кече Ж^кэтау тамагындагы шэhэрлекне нугайлар Yзлэренец терэк пунктлары итеп санаганнар hэм аныц урыс алпавыты кулына кYЧYне кабул итмэгэннэр.
Фортификацион яктан Нугай шэhэрлегенец ни рэвешле корылганлыгы тегэл билгеле тYгел. Яр Чаллы шэhэре урынындагы Нугай шэhэрлеге тирэ-ягы туфрак вал белэн уратып алынган диаметры 200 метрдан артыграк йомык тYгэрэк рэвешендэ корылган булган [5, с. 182]. Савва Аристов ^ирлэ-ренэ кагылышлы башка документларда бу мэсьэлэгэ ^пмедер ачыклык кертерлек мэгьлYматлар китерелэ. 1660-нчы елларда Аристовныц Чулман буендагы билэмэсендэ аца хезмэтлэре ечен бирелгэн «Жукотинский острог» телгэ алына [7, с. 405]. Билгеле булганча, XVI-XVII гасырларда «острог» дип тирэ-ягы агач койма белэн эйлэндереп алынган ныгытмаларны атаганнар. Кама арьягын колонизациялэY барышында корылган барлык ныгыталар да «острог» тибына караганнар. Лэкин Жукэтауда урысларныц кальга тезYе билгеле тYгел. Документта Аристовларныц крепостной крестьяннары, 1670-нче елда башкортлар тарафыннан туздырылганчыга кадэр шушы «острожекта» яшэгэнлеклэре эйтелэ [3, л. 683 об.]. Икенче урында бу крестьяннар Кече Жукэтау елгасындагы пустошта яшэгэннэр дип кYрсэтелэ. Димэк, острог та шул елга буенда урнашкан булган hэм «Ногайское городище», «Жукотинский острог» исемнэре белэн бер Yк ныгытма аталган. Шулай итеп, Нугай шэhэрлегенец, ул чордагы ныгытмаларга хас рэвештэ, агачтан дивардан корылган кальга булганлыгы ачыклана.
Татар халкыныц кYренекле Манашевлар тебенец Жукэтау белэн бэйлэнеше тарих ечен игьти-барга алынырлык яцалык булып тора. Соцгы елларда уздырылган тикшеренYлэр бу нэсел башында торган затларныц Казан ханнарыннан тарханлык хокукы алган югары катлау вэкиллэре булганлык-ларын раслады [4, с. 23]. Элеге фактларны кушып карау бу нэсел башында торучылар борынгы Жукэтау шэhэре идарэчелэреннэн булмадылармы икэн уйга этэрэ. ЖYкэтауга килгэнче Манашевларныц ул ^ирлэрдэн ерак булмаган Чаллы тебэгендэ яшэYлэре дэ шул фикерне куэтли.
Нэсел шэ^эрэлэре буенча Манаш тарханныц елкэн улы саналган Булат 1613-нче елда хэзерге Самара елкэсендэге Кенэле елгасы буенда бик зур билэмэ алуга ирешэ. Ул 1618-нче елда hэлак булганнан соц бу билэмэ тарханлык хокукы белэн энесе Килэйгэ кYчэ [4, с. 23]. Килэй Манашев, алда эйтеп Yтелгэнчэ, Yзлэренэ кияY тиешле Туктар Yтэмешев белэн бергэ 1633-нче елда Жукэтау шэhэре урынын естэмэ билэмэ итеп алып, шунда авыл корып яши башлыйлар. Аларныц билэмэ-лэре кенчыгыш яктан Олы Кенэле юлы (Большая Кинельская дорога) белэн чиклэнгэн. Бу юл хэзерге Чистай шэhэренец Yзэк елешенэ туры килгэн ^ирлэрдэн Yтеп, Чулмандагы Чаллы кичYенэ чыккан. Башка документларда элеге юл «Старая вотчинная дорога» исеме белэн дэ телгэ алына [6, с. 66]. «Кенэле» hэм «вотчина» исемнэре белэн аталу, Манашевларныц бу юлдан Самара ягындагы билэмэ-вотчиналарына йерYлэреннэн калган булса кирэк. 1654-нче елда нугайлар да нэкь шушы юл белэн килэлэр. Билгеле булганча, XVII гасырныц беренче яртысында Кенэле яклары эле нугайлар йогынтысында торган. Манашевларныц да нугайлар белэн элемтэ тотмыйча ул яктагы билэмэ-лэрендэ хуж;алык итэ алулары бик шикле. Шуларны исэплэгэндэ, 1654-нче елгы hе^Yмне, Yзлэре-нец Жукэтау билэмэлэрен кулга тешергэн Савва Аристовтан Yч алу максатында, Манашевлар оештырган булуы да бик мемкин.
Манашев hэм Аристовка ^ир бирY документында хэзерге Чистай шэhэре урыныныц XVII гасырныц беренче яртысындагы торышына ачыклык кертерлек мэгьлYматлар да китерелэ. Хэзеге вакытта шэhэрнец эчендэ калган Бернэш елгасы hэм аныц кушылдыгы тулысы белэн Килэй Манашев белэн Туктар Yтэмешев билэмэлэренэ кергэн. Бернэштэн кенчыгыштарак узган Олы Кенэле юлы, алда эйтеп угелгэнчэ, билэмэнец чиге булып торган. Элеге юлныц икенче ягы Исечково дип аталган ясаклы авыл билэмэлэренэ караган. Бу авылныц кайда урнашканлыгы документта кYрсэ-телми. Авылга нигез салучы Исэй Янбахтин дигэн кеше ^ир бэхэсе хэл ителгэн 1644 нче елда эле исэн булган [2, л. 140]. Шуцардан чыгып, Исэй авылыныц XVII гасыр башыннан да иртэрэк була алмаганлыгы ачыклана.
Манашевлар билэмэсен тасвирлаганда хэзерге Чистай шэhэренэ башлангыч биргэн Чистое Поле авылы кYрсэтелми. Димэк, мондый исемдэге авыл ул вакытта эле булмаган. Чистое Поле авылы шул исеме белэн безгэ билгеле документларда 1660 еллар башында телгэ алына башлый [1, л. 420]. Бу вакытта аныц теп халкы чукындырылган ясаклы татарлар булып, бер елешен илнец Yзэк еязлэ-реннэн качып килгэн урыс крестьяннары тэшкил иткэн. Авылныц рэсми документларда «Чистое Поле» дип теркэлYе шушы урыслар эй^еннэн калган булса кирэк.
Авыл исеменец килеп чыгышына кагылышлы риваятьлэрдэ аныц элек туздырылып, урыны чиста басу хэлендэ калган башка бер авыл урынында нигезлэнYе белэн ацлатыла. Лэкин терле риваятьлэрдэ туздыручылар кемлеге терлечэ кYрсэтелэ. Бер версия буенча авылны чиста басу итеп калдыручылар буларак качкан крепостнойларын эзлэп килгэн урыс алпавытлары аталса, икенче-сендэ башкортлар туздырган дип китерелэ. Мондый вакыйгалар ул заманнар ечен хас кYренеш,
лэкин хронологик яктан алар авылныц «Чистое Поле» дип атала башлаган чорга туры килми. Урыс крестьяннары Чистайга масса^лэм рэвештэ 1679-нчы елдан кYченэ башлыйлар [6, с. 85]. Башкорт-лар авылга 1708-нче елда hежYм итэлэр, э моца кадэр 1670-нче елда туздырган булулары ихтимал. Э Чистое Поле атамасы, алда билгелэп Yтелгэнчэ, 1660-нчы елларда ук кулланыла. Эченче риваять буенча, Чистай урынындагы борынгы татар шэhэрен халыкны чукындыру ечен бозлы суга куып керткэн урыс гаскэре юк итэ. Чистай тирэсендэге керэшен авылларыныц килеп чыгышы элеге кы-рылу вакытында кайбер татарларныц чукынып исэн калуы белэн ацлатыла [6, с. 200].
Соцгы версия башка чыганаклар белэн турыдан-туры расланмаса да, аныц дереслеккэ туры килY ихтималы зур. Чулман буендагы торулыклар Казан сугышы вакытында, аерым алганда Мэс-кэY гаскэренец 1553-1554-нче еллардагы ^эза походы барышында юкка чыгарылган булырга тиеш. Моца дэлил итеп XVII гасыр башында Чистай-Жукэтау тирэсендэге бушап калган авыл урыннары - пустошьларны атап YTY урынлы булыр. Алда кYрсэтелгэнчэ, элекеге Жукэтау шэhэре урынында ике пустошь булган. Шулар белэн беррэттэн Бахты hэм Шонталы елгалары арасындагы, хэзерге Байтирэк авылы урынындагы, Чытырчы елгасы буендагы, Болдыр авылы ^ирендэге пустошьларны атап утергэ мемкин [6, с. 36, 41].
Югарыда бэян ителгэн hэм шэрехлэнгэн фактлар Жукэтау шэhэре hэм аныц тирэлегенэ кагы-лышлы тYбэндэге версиялэрне тэкъдим итергэ мемкинлек бирэ:
XV гасырныц урталарына яшэYДЭн туктаган Жукэтау шэhэре урынында Казан ханлыгы чорын-нан алып XVII гасыр башларына чаклы яшэгэн Нугай кальгасы тора;
Жукэтау шэhэре таралганда аныц халкы Шомбыт елгасындагы Чаллы шэhэре тирэсенэ барып теплэнэ hэм XVII гасырныц 30 нчы елларында Манашевлар нэселе йезендэ элеккеге шэhэр ^ирлэ-рен дэгъвалый;
соцгы мецъеллык дэвамында Идел-Чулман тебэге ечен иц меhимнэрдэн саналган аралашу юл-ларын эксплуатациялэY зарурлыгы Жукэтау ^ирлегендэ халык езлексез рэвештэ яшэп килгэн.
Элеккеге Жукэтау hэм хэзерге Чистай шэhэрлэре урыннары Yзара бэйлэнешле тарихи-террито-риаль ^ирлек итеп каралган очракта, Нугай шэhэрлеге hэм аныц тирэсендэге XVII гасыр авыллары Чистай шэhэре Yсешендэге аерым хронологик этаплар буларак билгелэнэ алачак. Бу этаплар арасындагы эзлеклелек hэм Yзара бэйлэнеш мэсьэлэсе элегэ ачык булып кала бирэ. Бу максатка килэчэктэ дэ архив эзлэщлэрен дэвам ту hэм археологик тикшеренYлэр уздыру юлы белэн ирешY мемкин булыр дигэн телэктэ калыйк.
Кулланылган чыганаклар hэм эдэбият исемлеге
1. Российский государственный архив древних актов (РГАДА). Ф. 1209. Оп. 1. Кн. 949. Откупные и межевые книги поместных и вотчинных земель Казанского уезда разных межевщиков. 1683-1686 гг.
2. РГАДА. Оп. 2. Кн. 6481. Отказные, отдельные, обыскные и мерные книги поместий, вотчин и пустых земель Казанского уезда. 1642-1646 гг.
3. РГАДА. Оп. 2. Кн. 6483. Отказные, отдельные, обыскные и мерные книги поместий, вотчин и пустых земель Казанского уезда. 1677-1679 гг.
4. Эхмэтж;анов М.И. ИбраЬим хан ярлыгы Иэм Манаш тархан нэсел шэжррэсе // Средневековые тюрко-татарские государства. Сб. статей. Вып. 1. - Казань: Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ, 2009. -Б. 16-23.
5. Ермаков В.В., Иванов Ю.Н. Восточное Закамье в XVII в.: Сборник документов и материалов. - Казань: Изд-во КГУ, 2006.
6. Насыров Р.Г. Сельское расселение в Западном Закамье (вторая половина XVI - начало XVIII вв.). -Казань: Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ, 2007.
7. Шпилевский С.М. Древние города и другие булгаро-татарские памятники в Казанской губернии. - Казань: Изд-во Имп. ун-та, 1877.
Резюме
В своей статье Р.Насыров рассматривает историю городища Джукатау в XV-XVII вв. В качестве версии автор выделяет несколько этапов его существования: 1) на месте города Джукатау, прекратившего существование в середине XV в., со времени Казанского ханства и до начала XVII в. существовала крепость Нугай; 2) после разорения города Джукатау местные жители переселились на местность вблизи современного города Чистополь, в 1630-е гг. на земли городища претендовали представители рода Манашевых; 3) причина долговременного существования здесь городского поселения заключалась в необходимости эксплуатации торговых путей в бассейне Волга-Кама.
Насыров Рафик Гумерович, кандидат исторических наук, директор Нижнетатмайнской средней школы Аксубаевского муниципального района РТ; masgid.maina@mail.ru.
