CC BY
16Аннотация
Жизнь и деятельность одного из классиков татарской литературы ХХ в. Хасана Туфана продолжает оставаться малоизученной. Ценные источники, связанные с биографией и творчеством поэта, хранятся в отделе рукописей и редких книг Национальной библиотеки Республики Татарстан. Коллекция материалов о Х. Туфане содержит письма, записные книжки и дневники поэта, рукописи стихов и нотные записи Х. Туфана, автографы профессиональных композиторов, воспоминания родственников и знакомых поэта, многочисленные фотографии. Документы охватывают период с 1910-х гг. по 1980 г. В статье публикуется письмо Х. Туфана (Хизбуллы Хазратова) своим родителям (предположительно 1912 г.) и два его ранее не опубликованных стихотворения.
Abstract
The life and work of a classic of the 20th-century Tatar literature, Khasan Tufan, is still considered understudied. Valuable sources related to the biography and work of the poet are kept at the Department of Manuscripts and Rare Books of the National Library of the Republic of Tatarstan. The collection of materials about Kh. Tufan contains letters, notebooks, and diaries of the poet, handwritten copies of poems and musical notations of Kh. Tufan, autographs of professional composers, reminiscences of relatives and friends of the poet, and numerous photos. The documents cover the period from the 1910s to 1980. The article contains the publication of a letter of Kh. Tufan (Khizbulla Khazratov) to his parents (presumably 1912) and two of his previously unpublished poems.
Ключевые слова
Хасан Туфан, татарская литература, поэзия, рукописи, фотодокументы, Национальная библиотека Республики Татарстан.
Keywords
Khasan Tufan, Tatar literature, poetry, manuscripts, photo documents, the National Library of the Republic of Tatarstan.
УДК 821.0
Татарстан Республикасы Милли китапханэсендэ
Хэсэн Туфанньщ биографиясенэ караган чыганаклар (тууына 120 ел тулуга багышлана)
И. А. Местжыймов, А. Х. Гэрэева,
Татарстан Республикасы Милли китапханзсе, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Sources related to Khasan Tufan's biography in the National Library of the Republic of Tatarstan (dedicated to the 120th anniversary of his birth)
I. A. Mustakimov, A. Kh. Garaeva,
The National Library of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
Х. Туфан радиодан чыгыш ясый. 1931 ел. ТР МК, фр-1052.
Kh. Tufan talking on the radio. 1931. The National Library of the Republic of Tatarstan,
fr-1052.
Хэсэн Туфан (1900-1981) ХХ гасырньщ 20-30 елларында эдэбият мэйданына Y3eHe4 кабатланмас шигърияте белэн ташкын кебек шаулап, ургылып килеп кереп, татар поэзиясенец классик шагыйре - CYнмэс йолдызы булып кабынды. Ул гасыр-ларны кичэрлек шигърияте, KYп сынауларда сынмаган-сыгылмаган гомер юлы YTYe белэн бик ^плэргэ Yрнэк олы шэхес булып калды. Эдипнец идатына караган мате-риалларны eйрэнY, кулъязмаларын барлау бу шэхескэ булган ихтирам, хермэт hэм ярату хисен арттыра гына.
Шагыйрьнец теп шэхси архив фонды Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институты Язма Ьэм музыкаль мирас Yзэгeндэ сакланса да1, шагыйрьнец тормышы, идаты белэн бэйле кайбер документлар Татарстан Милли китапханэсе фондларында да бар. 60тан артык кулъязмадан hэм 200дэн артык фоторэсемнэн торган бу кыйммэтле мирас китапханэгэ шагыйрьнец туганнары тарафыннан тапшырылды. Кулъязмалар Ьэм сирэк китаплар бYлeгeндэ сакланучы бу коллекция Хэсэн Туфан (Хизбулла Хэзрэтев) hэм агаларыныц хатларыннан; 1920-1970 елларга караган, шагыйрьнец шигырьлэрен, аныц ^зэтулэрен, уй-фикерлэрен эченэ алган кендэлегеннэн, берничэ куен дэфтэреннэн; туганнары, танышларыныц истэлеклэреннэн hэм башка доку-ментлардан гыйбарэт. Китапханэбездэ сакланучы бу ядкэрлэр арасында аерым игътибарны музыка язулары - ноталар дэлеп итэ. Алар арасында Х. Туфан сузлэренэ KYрeнeклe композиторларыбыз Фэйзи, Н. Жданов, С. Садыйкова, Ф. Эхмэтев Ьэм башкалар тарафыннан идат ителгэн дырларныц Ьэм шагыйрьнец Y3 кулы белэн
нoтaгa caлгaн кeйлэpнeц кyлъязмaлapы да бap. Эйe, шaгыйpь Yse дэ ^^ap язган икэн. Эдип^ц язмaлapыннaн, xaтлapыннaн, тaнышлapы иcтэлeклэpeннэн Хуфанныц музыка cэнгaтe бeлэн кызыкcынyы, бик ocтa итeп мaндoлинaдa yйнaвы, шигыpьлэpeнэ xэйpaн гына дыpAap идат игеАгэн булуы билгeлe факт, э мeнэ аныц, Yзe язганча, «килeп кepгэн мoцнapны» нoтaгa caAyы мoцapчы бeзгэ мэгъAYм тYгeA идe. Бeздэ caклaнгaн мaтepиaAлap apacындa бepeнчe нoтa язyлapы шaгыйpьнeц 1923 eлгы кyeн дэфтэpeндэ, э corçraœ 1979 eлдa алып бapгaн язмaлapы apacындa oчpый. Х. Tyфaнньщ бepничэ дэфтэpдэн hэм aepым-aepым нoтa кэгaзьAэpeннэн тopгaн кyAъязмaAapын ^заллаганнан гац, шaгыйpьнeц мyзыкa eAкэceндэ eйpэнчeк кeнэ тYгeA икэнAeгeн ацлау авыф тYгeA. Ул Yзeнeц шигыpьAэpeн дыpлap бyAapaк та тoйгaн, cизeмлэгэн, ишeткэн. Hoтa язмaAapы apacындa аныц YЗ шигыpьAэpeнэ язган кeй кapaAaмaAapы да бap. Aлapдaн кYpeнгэнчэ, Х. Tyфaн башка шaгыйpьAэpнeц, мэcэAэн, Г. Tyкaйныц «ЭзeAгэн eмид», «^^^ч», «Кыйтга», «^зге диллэp», h. Taктaшныц «AAcy», H. Нэдми^ц «Уфа юкэAэpe» шигыpьAэpeн дэ Yзe «ишeткэн» кeйгэ caAып кapa-ган2. Хэтта XIX йeз cyфи шaгыйpe ЭбeAмэниx KapгaAыйныц мэшhYp «Шикаять» шигыpeнeц «Бeтeн дeнья бэнeм бyлcын, гaмeм бeтмэc, нэдэндep 6у? - Эзэлдэ гамь тepaбилэ яpaтыAмыш бэдэндep бу» дигэн юллapынa 1973 hэм 197б eлAapдa кeй идат итэ3. Шyныcы кызык, 1970 eAдa Х. Tyфaн дeньяныц фанилыгын тacвиpAayчы бу юллapны бepкaдэpe «дeньявилaштыpып», яца шигъpи пapчaны нoтaгa caAып кapый: «Яна йepэк, [...]4 йepэк, нэдэндep бу? - Эзэлдэ гамь...»5.
Хэ^н Tyфaн кYpeнeклe тaтap шaгыйpe haди Taктaшкa (1901-1931) aepyчa дылы мeнэcэбэттэ була, aлap тaтap шигъpиятe мэйданына да бep Yк чopдa киAeп кepэлэp. h. Taктaш Tyфaнныц кaAэмдэшe, фикepдэшe, якын дycты була. Taктaшныц вафаты Tyфaнныц гoмepeндэ кaйтapып булмый тopгaн зyp югaAтyAapныц бepce. Tyфaн идатыныц тepAe eAAapындa Taктaшкa куп мэpтэбэлэp эйAэнeп кайта, apкa-дашына булган xepмэт, дycAык, бeтмэc caгынy-юкcынy xиcлэpeн шигыpьлэpeнэ caлa. 1930 eллap axыpындa Taктaшкa багышланган шигыpьлэpeн «Э уткэнгэ xaтлap бapмыйлap» дигэн циклга бepлэштepэ. Бу циклга кepгэн «Э отн юк» («Kaйтыpcыц шикeллe») шигыpeнэ 19б5-1973 eAAapдa ул ДYpт вapиaнттa шй идат итэб.
Шaгыйpьнeц тyплaнмacындa 1930 eллap башында h. Taктaшныц Х. Tyфaн тapaфыннaн KYчepeAгэн бepничэ шигыpeнeц кyлъязмacы7 hэм Taктaшныц мoцapчы ба^^уы биAгeлe булмаган, Октябpь peвoAюцияceнэ 13 eA тулуга багышланган бep шты^ дэ caкAaнa8.
1950-19б0 eллapгa кapaгaн кyлъязмaлap apacындa, бвзгэ билгeceз «Сагынганда чыгып кapыйм...», «Typгaй нигэ дэшми», «Бeз yникэY идeк», «Tyгaн д^ алтын» дыpлapыныц aвтopлapы итeп мoцapчы мэгълYм булмаган Иcкэндэp Kapaкyмoв, Иcкэндэp Инcaнoв, Иcкэндэp Рушан KYpcэтeAгэн9. Шaгыйpьнeц Иcкэндэp тэxэллуceн (пceвдoнимын) яpaтып куллануы биAгeAe факт10, бу иcэ дыpлapньщ aвтopы Xэcэн Tyфaн Yзe тугeAмe икэн дигэн фикepгэ этэpэ. Эдэбият hэм музыка бeAгeчAэpeбeз мoны aчыклap дип ышанабыз.
Tyфaн кайвакыт бep ук кeйгэ кабат-кабат эйлэнeп кайтып, аны «шoмapтыpгa», тeгэллэpгэ тыpышкaн. 19б7 eAныц 30 aвгycтынa кapaгaн тота кyAъязмacы кыpыeнa «Xэзepгэ кaлдыpып тopaм. Лэкин мoныц oчынa чыгapгa, тeгэллэpгэ киpэк (элe шигыpьгэ кучэce бap. Mo^ вакыт юк)», - дип тepкэп куйган11. 19б3 eAгa кapaгaн бep нoтa язмacындa X. Tyфaн Yзeнeц 1923 eAгы нoтa язмaлapынa иcкэpмэ биpэ12.
X. Tyфaнныц ши^ият^, эдэбиятка кepeп китуeндэ «Галия» мэдpэcэce aepым ^ep ypын алып rapra^ Taтap дeньяcыныц иц атаклы мэдpэcэлэpeннэн бepce булган эAeгe уку йopтындa гыйAeм алу, KYpeнeкAe эдип Г. Ибpahимoв дэpecAэpeн тыцлау,
Сулдан уцга, беренче рэттэ: X Вэлиуллин, X. Туфан, С. Хэким; икенче рэттэ: Р. Эхмэтщанов, Г. Афзал. Казан, 1957 ел. ТР МК, фр-1086.
From left to right, first row: Kh. Valiullin, Kh. Tufan, S. Khakim; second row: R. Akhmetzyanov, G. Afzal. Kazan, 1957. The National Library of the Republic of Tatarstan, fr-1086.
Ш. Бабичньщ эдэби TYrepareHa тартылып шигърият деньясына KepYHe алардан зур идатка фатыйха алу дип бэялэргэ кирэк. Соцрак милли хэрэкэтнец алдынгы сафла-рында активлык KYрсэтYендэ, бу эшкэ даны-тэне белэн кушылуында да «Галия» мэдрэсэсе мохитыныц йогынтысы зур була. Мэдрэсэдэ алган дини тэрбиянец, белемнец тээсире 1920 елларда атеистик hэм большевистик пропаганда кечэйгэн вакытта да сизелэ. Шагыйрь, 1923 елга караган язмаларыныц берничэсендэ Коръэн аятьлэре яки алардан езеклэр китереп, алар белэн бэйле фикерлэрен теркэп куйган13. Шундый ук куренеш Туфанныц 1950-1970 елларга караган бер язмасында очрый: «уяну», «гомер», «яшен» сузлэре астына, ул Коръэннец «КэЬеф», «Тэубэ», «Рэгыд» CYрэлэреннэн аерым аятьлэрен язып куйган14.
Шагыйрьнец кYп эсэрлэре гарэп графикасында язылган. Язуы утэ вак (еш кына хэрефлэренец биеклеге нибары 1,5-2 мм тэшкил итэ), лэкин шуца да карамастан бик пехтэ, хэрефлэре тигез. Гадэттэ, шагыйрь кулъязмаларыныц кырыена язылган кенен hэм аен, еш кына елын, сэгатен дэ теркэп куя торган булган.
Туфан куен дэфтэрлэренэ уй-кичерешлэрен, кузэтулэрен, шигырьлэренец планнарын язып барган. Идади эшчэнлегенец башлангыч чорыннан ук татар тарихы, килэчэге, миллият мэсьэлэлэре белэн нык кызыксынган. 1919-1923 елларга караган куен дэфтэрендэ мондый юллар бар: «Миллэт эдэбияты белэ[н] яши. Коммунизмныц иц зу[р] куркынычы - яшь буынны руслаштырып, татар телендэ язылган нэрсэне ацлый алмаслык, ацардан тэм таба алмаслык хэлгэ китереп, рус эдэбияты даирэсенэ кертуе» (1923 елныц 25 августы)15. Алай да, татар эдэбиятыныц, димэк, миллэтенец килэчэгенэ ул емет белэн карый: «Хэзерге хэлгэ караганда,
моныц киресенчэ: hэрбeр Татцекамоллар16 оешмасы зур урыннарда Yзeнэ вакытлы матбугат чыгарып, яшьлэрне шунда тарта, яшьлэр арасында гембэ кебек язучылар Yсэ. Бу иске хэлгэ, дэвергэ караганда да алда. Эшнец болай баруы исэ эдэбиятныц (кай рухталыгыннан катгы назар17) YCYeнэ, аныц YCYe татар эдэбиятыныц баюына, эдэбиятныц баюы миллэтнец яшэвенэ зэмин елныц 25 августы)19.
Фикерен дэвам итеп, шул ук кенне Хэсэн Туфан болай дип естэп яза: «BYre^e миллэтченец иц зур эше, милли бурычы: кайсы рухталыгыннан катгы назар, комму-нистлар арасында татар эдэбиятын YCтeрeшY, алар арасында язучы урынын ишгаль oty (билэп алу. - Авт.)»20. Миллэт Ьэм эдэбият хакындагы башка фикерлэре дэ игътибарга лаек: «Гомумэн, татар шагыйрьлэренец-назыймнарыныц революция дэверендэге язганнары димeрeлY, KYпeрeнY, кабарыну - борчак атудан гыйбарэт. Бу иц зур кимчелек. Юксыллар эдэбияты тудырасыц килэ икэн, ул шул тормышныц KYрeнeшлэрeн, эшлэрен данландырып KYрсэтYДэн гыйбарэт булырга тиеш» (1923 елныц 10 сентябре)21; «Миллэтне саклау ечен авылны пролетариатка эйлэнYДЭн сакларга кирэк. Яки, интернатка22 ирeшY ечен, авылны пролетариатка эйлэндерергэ кирэк» (1923 елныц 19 ноябре)23. Крэбез ки, яшь эдипнец язмаларында тегэл KYЗЭTYлэр дэ, KYрэзэчeл моментлар да, бYгeнгe KYЗлeктэн караганда наив, тормышка ашмаган еметлэр дэ бар.
Икенче бер куен дэфтэрендэ 1971 елда шагыйрь булачак эсэрлэре ечен «Чукындырып булмый татарны», «Ничэ каннарныц кушылмасы син, татар», дигэн темаларны теркэп калдырган24. Совет чоры фэнендэ, эдэбиятында Чыцгыз хан, монгол яулары каhэрлэнгэн чакта ул, татар халкына гYя мерэдэгать итеп, горур-лык белэн: «Чыцгызлар дулкыныныц калканы (авангарды, сецгесе-кылычы) син...
Сулдан уцга: Н. Нэщми, Х. Туфан, С. Кудаш. Казан, 1980 елныц 28 декабре.
ТР МК, фр-1243.
From left to right: N. Nadzhmi, Kh. Tufan, S. Kudash. Kazan, December 28, 1980. The National Library of the Republic of Tatarstan, fr-1243.
Мецнзн унауныц, уннан берзунец исзне, улми калганы син», - дип яза25.
1964 елныц 1 маена караган «Тел язмышы мзсьзлзлзре» дигзн кыска язмасында мондый фикерен белдерз: «Сталин Русиядзге халыкларныц иц кадерле, иц сеекле, иц куренекле елкзннзрен - здзбият, сзнгать, культура йолдызларын халык дошманы итеп курсзтеп, халыкларныц яцагына сукты. Аларны хурлады, куркытты. Yзен данлау ечен илнец хисен дорфалый торган чара-ларга таянды (яhYДлзрне кысу h. б.). Халыкларда Yзеннзн курку, Yзеннзн качу, оялу, бизY тойгылары тудырды»26.
Туфанныц кеше турындагы фзлсзфи уйланулары бик мзгънзле, тирзн, нык уйландыра торган, инсан Ьзм диЬан мзцге чишелмзс табышмак кебек: «Тормыш -мзцгелек Yлем алдындагы ыцгырашудан гыйбарзттер»; «ТезYченец димерергз хакы юкмы[?]» (1923 елныц октябре)27; «Даhи - юкны табучы тугел, барны курсзтYчедер» (1923 елныц 13 сентябре)28; «Деньяныц иц беек даhие тапкан уйны иц TYбзн тилесе KYптзн хис итеп, уйлап Yткзргзн була: даhинец даhилеге бер фикергз узенец жулзрлеге белз[н] зур зhзмият биреп, башкаларга шуны узенеке итеп зйтергз батырчылыгы гына» (1923 елныц октябре)29; «Кеше рухы (фикри кодрзте) - могдиза ул. Чишелмзгзн табышмак зле ул. Кеше потенциал хзлдзге даЬи30 тулы ул» (1971 ел)31.
Тупланмада сакланучы фоторзсемнзргз дз тукталып утзсе килз. Алар бик мзгълумати, 1910-1980 елларны колачлаган бу коллекция 200дзн артык берзмлектзн тора. У шагыйрь гомеренец терле мизгеллзрендз, илебезнец терле дирлзрендз дуслары, туганнары, язучылар арасында тешкзн фотоларны Yз эченз ала. Арада хатыны Луиза Сализскзровага истзлеккз бирелгзннзре дз бар. Коллекциядз яшь шагыйрьлзр, калзмдзшлзре арасында тешкзн мизгеллзрне узендз саклаган кызыклы Ьзм истзлекле фоторзсемнзрдз куп. Шагыйрь тугандаш башкорт здиплзре белзн гомер буе аралашып, дустанз мензсзбзттз яшзгзн. Бу дуслык фоторзсемнзрдз еш чагылган. Араларында Гайнан Эмири, Сзгыйть Агиш, Меслим Маратларныц hзм башкаларныц Хзсзн Туфанга истзлек язулылары да бар. Соцгы фотолардан берничзсе 1980 елныц 28 декабренз карый. Декабрь ахырында Казанга Х. Туфанныц 80 яшьлек юбилеен бзйрзм итзр ечен Башкортстаннан С. Кудаш Ьзм Н. Нздми килз32. Бу юбилей уцае белзн бер теркем язучылар hзм сзнгать зhеллзре: Б. Урманче, Х. Туфан, С. Кудаш, Н. Нздми Ьзм Э. Еникилзр Н. Исзнбзт гаилзсендз дз кунакта булалар. Бу KYрешYнец истзлеге буларак аларныц бергз тешкзн фоторзсемнзре сакланган. Билгесез рзссам Н. Нздмигз Ьзм, мехтзмзлзн33, С. Кудашка шарж ясый
* • ' шм.
Х. Туфан. 1960-1970 еллар. ТР МК, фр-1186.
Ш ^П. 1960-1970ss. The National ЫЬ^ГУ of Ь Republic of Tatarstan, fr-1186.
hэм ул нэкь менз шушы мэжлестэ ясалмадымы икэн? «ИК» дип имзаланган бу рэсемнец34 авторы Б. Урманче тугелме икэн дигэн фикер дэ туа.
Х. Туфан - татар эдэбияты тарихында мэцге жуелмас тирэн эз калдырган шэхесебез, аньщ ижатына hэм тормыш юлына караган материалларны бу мэкалэдэге кыскача кузэтулэрдэн генэ дэ эдипнец мирасын алга таба ейрэнэсе сэхифэлэренец эле житэрлек булуы куренэ.
Мэкалэне эзерлэу дэвамында биргэн мэгьлумат hэм кицэшлэре ечен музыка белгече, педагог Илдар Арслановка, журналист, жэмэгать эшлеклесе Роза Туфитулловага ихлас рэхмэтлэребезне белдерэбез.
Укучылар игьтибарына Х. Туфанныц, мехтэмэлэн, 1912 елда эти-энисенэ язган хаты, басылмый калган «Ни ечен (^иде гасыр - жиде былтырдан соц)» Ьэм «Иц» шигырьлэре тэкьдим ителэ. Алар иске татар (гарэп) графикасыннан гамэлдэге татар язуына кучерелеп бирелэ.
Хат 13х16 см зурлыгындагы кэгазьгэ керэн тестэге кара белэн язылган. Хатныц читлэре ертылган Ьэм теткэлэнгэн. Язылган елы курсэтелмэгэн булса да, автор тарафыннан хат ахырында 26 октябрь, жомга кен дип теркэлгэн. Россиядэ 1918 елга кадэр кулланылышта булган юлиан календаре (иске стиль) буенча, 26 октябрь жомга кене буларак 1912 Ьэм 1918 елларга туры килгэн.
Хизбулланыц (Х. Туфанныц) 1913 елга кадэр туган авылында Ьэм якын-тирэ мэдрэсэлэрдэ белем алуы билгеле35. Хаттан ацлашылганча, Хизбулла укыган
Х. Туфанныц куен дэфтэрендэ 1923 елга караган язмалары. ТР МК, 4234т, 26б-27а кгз.
Notes in Kh. Tufan 's diary dated 1923. The National Library of the Republic of Tatarstan, 4234t, fol. 26b-27a.
диреннзн еенз кене белзн кайтып дитзргз чамалый. Мзсгуд Гайнетдин фараз-лавынча, 1918 елныц дзй айларында Хизбулла казакъ балаларын укытырга дип, Петропавел шзhзренз чыгып китз, 1919 ел башында аннан Темзн шзhзрендз яшзуче Зефзр абыйсына кайта36. ©стзвенз, 1918 ел шактый авыр, гражданнар сугышыныц кызган чагы була. Шагыйрьнец 1920 еллардагы язуы белзн чагыштырганда, бу хатта хзреф хаталарыныц чагыштырмача еш очравын, «утырып дитмзгзн» почергын исзпкз алып hзм югарыда китерелгзн мзгълуматларга таянып, хатныц язылуын 1912 елга нисбзт итY муафыйграк ^ренз.
«Ни ечен» шигыре гади карандаш белзн 21х31 см зурлыгындагы кзгазьнец бер ягына гарзп имласы белзн язылган, бары тик шигырь исеменец башы булган «Ни ечен» CYЗлзре гамзлдзге татар язуы белзн язылганнар. Х. Туфанныц «Белзм, хзтер, язсам гына...» Ьзм «Эгзр берзр шваль расист...» шигырьлзре «Ни ечен» шигыреннзн «Yсеп чыкканнар» булса кирзк. Шигырьнец язылу вакыты билгеле булмаса да, текстта татарларныц биш миллион кеше тзшкил итуен телгз алуы зсзрнец 1960 елларда язылуына ишарзли (Бетенсоюз халык исзбен алулар 1959 елда илебездз 4,9 миллион, з 1970 елда СССРда инде 5,7 миллионнан артык татар яшзгзнлеген курсзтте). Шигырь «татар баскыннарына» каршы, татар исемен хурлап, шул елларда рус телендз басылып чыккан ниндидер шигъри зсзрлзргз давап буларак язылган булса кирзк. Х. Туфан Ярослав Смеляков (1913-1972) hзм [Светлана] Евсеева (1932 елда туган) исемле рус шагыйрьлзренец идатында татар халкына каршы TYбзнсетY, мыскыллау, мотивларына, интонациясенз давап итеп булса кирзк, «Белзм, хзтер,
37
язсам гына... » шигырен язган37.
Ярымшаян hзм моцсу «Иц» шигыре здипнец миллзтебез килзчзге ечен борчы-луын чагылдыра. Шигырь 20х29 см форматындагы нота дзфтзренз, 1973 елныц 26 ноябрендз язылган дип KYрсзтелгзн, шагыйрьнец YЗ кулы белзн кей тешерелгзн ноталарныц кырыена гарзп имласында кызгылт-керзн тестзге кара белзн язылган.
Беренче документта шакмак дзялзр ([ ]) эченз куелган хзрефлзр Ьзм тыныш билгелзре безнец тарафтан естзлде. Икенче документта почмак дзялзр (< >) эченз куелган CYЗлзрнец укылышында шебЬз бар.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Г. ИбраЬимов исемендзге Тел, здзбият Ьзм сзнгать институты Язма Ьзм музыкаль мирас уззге, ф. 133.
2. Татарстан Республикасы Милли китапханзсе (ТР МК), 4291т, 168а-174а кгз.; 4264т, 30а кгз.; 4261т, 1б-2а кгз.; 4265т, 7а кгз.
3. Шунда ук, 4265т, 5б кгз.
4. Бер суз укылмый.
5. ТР МК, 4260т, 3б кгз.
6. Шунда ук, 4291т, 77а кгз.
7. Шунда ук, 4257т; 4258т.
8. Шунда ук.
9. Шунда ук, 4274т; 4278т; 4279т; 4286т.
10. Туфитуллова Р. Бзйлисе бар йерзкне. - Казан: Татар. кит. нзшр., 2011. - Б. 89-118.
11. ТР МК, 4291т, 184б кгз.
12. Шунда ук, 157б кгз.
13. Шунда ук, 4234т, 27а, 30б, 31б, 32б-33а кгз.
14. Шунда ук, 4253т, 5а кгз.
15. Шунда ук, 4234т, 21а. кгз
1З1
16. Бу кыcкapтылмaньщ тагэл мэгънэceн aчыклaп бyлмaды. Иxтимaл, кoмcoмoл oeшмaлa-pbi кapшындaгы xaxap (тaтap-бaшкopт, мeceлмaн) ceкциялэpe hэм ячeйкaлapы куздэ то-тылaдыp (кapa: Масалимов Р. Н. Taтapo-Бaшкиpcкиe ceкции PKCM нa Уpaлe и в (1918-1922 гг.) II Уpaл и Cибиpь в ^m^CTe paзвития poccийcкoй гocyдapcтвeннocти: мaтepиaлы Bcepoc. нayч. кoнф. «VI Eмeльянoвcкиe чтeния». - Kyprarn 2012. - C. 151-153; Рыбаков Р. В. Haциoнaльныe coюзы мoлoдeжи в ycлoвияx pacпpocтpaнeния кoммyниcти-чecкoй идeoлoгии в ^б^и в нaчaлe 1920-x гoдoв II Becrarn Чeлябинcкoгo гocyдapcтвeн-нoгo yнивepcитeтa. - 2012. - № 34 (288). - Propra. Bып. S3. - C. 76-82).
17. Мтгы нaзap - кapaмacтaн.
18. Зэмин - ^иpлeк, нигeз.
19. TP MK, 4234т, 21a кгз.
20. Шyндa ук, 21б кгз.
21. Шун^ ук, 30б кгз.
22. Чыгaнaктa шyлaй. Иxтимaл, «интepнaциoнaлгa» дип y^LA^ra тиeштep.
23. TP MK, 4234т, 46б^ кгз.
24. Шундд ук, 4235т, 2a кгз.
25. Шyндa ук.
26. Шyндa ук, 4250т, la кгз.
27. Шундд ук, 4234т, 44б, 45б кгз.
28. Шунлд ук, 32a кгз.
29. Шундд ук, 43б кгз.
30. Чыгaнaктa шyлaй язылган. X. Tyфaн тapaфыннaн «дahилык» тeшeнчэce куздэ тотыл-гaн бyлca киpэк.
31. TP MK, 4235т, 3a кгз.
32. Нэщми Н. Бeз Tyфaнлы ^e^.. II Xэcэн Tyфaн: дaвыллapдa, ^иллэpдэ: Xэcэн Tyфaнныц тyyынa 110 eл тyлyгa бaгышлaнгaн тeбэкapa фэнни-гамэли кoнфepeнция мaтepиaллapы (8 дeкaбpь, 2010 eл). - Kaзaн, 2010. - Б. 191.
33. Mexтэмэлэн - бэлкeм; мeгaeн.
34. TP MK, 4238т.
35. Гайнетдин М. Хэган Tyфaн II Гaйнeтдин M. Xa^ra^^ юлыннaн. - Kaзaн: Taтap. кит. нэшp., 2001. - Б. 273.
36. Шyндa ук. - Б. 270-273.
37. Туфан Х. Ф. Эcэpлэp: 5 т. 3 т.: Шигыpьлэp, пoэмaлap I Teз. М. Гайнетдинов. - Kaзaн: Taтap. кит. нэш^, 2008. - Б. 390-391.
№ 1.
Хизбулла Хэзрэтевнец (X. Туфанныц) эти-энисенэ язган хаты
[1912] eлныц 26 oктябpe
heвэ!1
CэвeклY пэдэpeм вэ мa[дэ]peм xэзpэтлэpe!2
Xa^me^m йeзeм cepeп биниhaя cэлáмe мэcнYнлэpeмeзнe иpcaль эйлэп xэep фaтиxaцызны pиж;a идэpeм3. Bэ бopaдэpe гaзизeм4 Cэгыйдь aбзыйгa бик кYп cэлaм эйлэдeм. hэм дэ Cyфьян, Гaбдeлмэж;ид, Ha^^ra бик куп чук-чук cэлaм эйлэдeм, вэ бapчa кapeндэш-[ы]pyгa бик куп cэлaм кундepдeм.
Эгэp тap[áф]ы гaлиeцeздэн иcтифcapeл-xэл yлынca, биxэмдиллa, cэлaмэт улып тэxcыйлe гыйлeм илэн мэшгyльмeзS. Hoябpьнeц 5eндэ дэpec укылмый. ДYшэмбe
Хизбулла Хэзрэтевнец (Х. Туфанныц) эти-энисенэ язган хаты. [1912] елныц 26 октябре.
ТР МК, 4244т, 1а кгз.
A letter of Khizbulla Khazratov (Kh. Tufan) to his parents. October 26, [1912]. The National Library of the Republic of Tatarstan, 4244t, fol. 1a.
кен ейгэ китэргэ програм куелды. Ноябрьнец 4ндэ якшэмбе кен дэреслэрне укый-мыз да, экерен-экеренгэ зйберлзрне дыештырып, иртзгз бу [ва]кытта бэлки ейдз булырмыз дип ятамыз. Душзмбе кен моннан китэргэ, шунарга чамалап килерсез. Озын гомерлэрецезне телэп язгучы угльщыз Хизбулла Хэзрэтевтер. Вэс-сэлам.
Язылды ж;омга кен, октябрьнец 26сында.
ТР МК, 4244т, 1а-1б кгз.
Х. Туфанныц «Ни ечен (^иде гасыр - жиде былтырдан соц)» шигыре
1960нчы еллар
Ни ечен
(Жиде гасыр - диде былтырдан соц)
Борын замандагы Былтырларны Кисэткэндэй быел Шурзле6, Рус туганнар, Сезнец исмегездзн Хурлый безне шигырь швале.
Нишлзргз соц? Дзшми калыргамы, Хурлый бирсен зйдз, дип кенз, «Собака», дип вызов чзпзгзндз Биш миллионлы халык битенз?
Тибенеп шулай тарих чуплегендз <Яцасыныц модный> зтзче Лабазниклар, поплар жаргонына Яца <энще> всти, янзсе.
Яца тугел; ишетеп устек аны Урядникларныц «шигъри» телендз, Дзшми генз, сабыр итеп кенз Халыкларныц телсез квнендз.
«Бзр яЬудне, коткар Рзсзйне!», дип Кикрикуклзр иде... Тартына. Э татарга дигзн бар да бата, Телзсзц ни зйт татар халкына...
ТР МК, 4253т, 1а кгз.
№ 3.
Х. Туфанныц «Иц» шигыре
1973 ел
Иц
Син олы агайдан Гыйбрзт ал, туганым, Иц урчем7 халкы ул Безнец бу8 двньяныц
Яшэргэ тиеш без Яшэргэ, туганнар Китэргэ, кимергз Бетзргз ярамый Артырга тиешбез9 Бернигз карамый.
Гыйбрзтлзр алаек10 Тугандаш руслардан Гел ускзн иптзшлзр Тормышчан дуслардан.
ТР МК, 4265т, 4а кгз.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Ьевэ (Ул) - АллаЬы Тэгалэ куздэ тотыла. «Ьевэ» сузе рэсми Ьэм хосусый кэгазьлэрдэ, шул исэптэн хатларда да, еш кына «эгузе бисмилла» урынына кулланылган.
2. Сэвеклу пэдэрем вэ ма[дэ]рем хэзрэтлэре - Сеекле этием Ьэм энием хэзрэтлэре.
3. Хакепаецыза йезем сереп биниЬая сэламе мэснунлэремезне ирсаль эйлэп хэер-фатихацызны рижа идэрем - табаннарыгыз туфрагына йеземне сертеп биниЬая тиешле сэламнэремне кундереп хэер фатихагызны емет итэм.
4. Вэ борадэре газизем - Ьэм газиз кардэшем.
5. Эгэр тар[аф]ы галиецездэн истифсарел-хэл улынса, бихэмдилла, сэламэт улып тэхсыйле гыйлем илэн мэшгульмез - эгэр сезнец беек тарафыгыздан хэл-эхвэллэрем турында сорал-са, Аллага шекер, сэламэт булып белем алу белэн мэшгульбез.
6. Янэшэдэ элеге ике юллыкныц тагын бер варианты язылган: «Мец былтыргы хэлне искэ алып,
Кычкыргандай быел Шурэле».
7. Янэшэдэ «урчем» сузенэ вариант буларак «ишле» сузе язылган.
8. Янэшэдэ «безнец бу» сузлэренэ вариант буларак «бу яца» сузлэре язылган.
9. Янэшэдэ «артырга тиешбез» сузлэренэ вариант буларак «арта бар» Ьэм «усэ бар» сузлэре язылган.
10. Янэшэдэ «алаек» сузенэ вариант буларак «ал, татар» сузлэре язылган. Эдэбият исемлеге
Гайнетдин М. Хэсэн Туфан // Хакыйкать юлыннан. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2001. -Б. 267-305.
МасалимовР. Н. Татаро-Башкирские секции РКСМ на Урале и в Сибири (1918-1922 гг.) // Урал и Сибирь в контексте развития российской государственности: материалы Все-рос. науч. конф. «VI Емельяновские чтения». - Курган, 2012. - Б. 151-153.
Нзщми Н. Без Туфанлы идек... // Хэсэн Туфан: давылларда, жиллэрдэ: Хэсэн Туфанныц тууына 110 ел тулуга багышланган тебэкара фэнни-гамэли конференция материаллары (8 декабрь, 2010 ел). - Казан, 2010. - Б. 189-193.
Рыбаков Р. В. Национальные союзы молодежи в условиях распространения коммунистической идеологии в Сибири в начале 1920-х годов // Вестник Челябинского государственного университета. - 2012. - № 34 (288). - История. Вып. 53. - Б. 76-82.
Туфан Х. Ф. Эсэрлэр: 5 т. 3 т.: Шигырьлэр, поэмалар / Тез. М. Гайнетдинов. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2008. - 415 б.
Туфитуллова Р. Бэйлисе бар йерэкне. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2011. - 175 б.
References
Gaynetdin M. Khasan Tufan. IN: Hakykaytyulynnan [Way of truth], Kazan, Tatar. kit. neshr. publ., 2001, рр. 267-305.
Masalimov R. N. Tataro-Bashkirskie sektsii RKSM na Urale i v Sibiri (1918-1922 gg.) [Tatar-Bashkir subdivisions of the Russian Communist Youth Union in the Urals and Siberia (19181922)]. IN: Ural i Sibir v kontekste razvitiya rossiyskoy gosudarstvennosti: materialy Vseros. nauch. konf. "VI Yemelyanovskie chteniya [Ural and Siberia in the context of the Russian statehood development: proceedings of the all-Russian scientific conference "VI Yemelyanov readings"]. Kurgan, 2012, рр. 151-153.
Nadzhmi N. Bez Tufanly idek... [We were with Tufan...]. IN: Khasan Tufan: davyllarda, jillerde: Hasan Tufannyn tuuyna 110yel tuluga bagyshlangan tobakarafanni-gamali konferentsiya materiallary (8 dekabr, 2010 yel). [Khasan Tufan: in storms and winds: materials of the interregional scientific and practical conference dedicated to the 110th anniversary of Khasan Tufan's birth (December 8, 2010)]. Kazan, 2010, рр. 189-193.
Rybakov R. V. Natsionalnye soyuzy molodezhi v usloviyah rasprostraneniya kommunisticheskoy ideologii v Sibiri v nachale 1920-kh godov [National youth unions in the context of the spread of the Communist ideology in Siberia in the early 1920s]. IN: Vestnik Chelyabinskogo gosudarstvennogo universiteta [Bulletin of Chelyabinsk State University]. 2012, no. 34 (288), Istoriya, vyp. 53, рр. 76-82.
Tufan Kh. F. Eserler: 5 t. 3 t.: Shigyrlar, poemalar. Toz. M. Gaynetdinov [Tufan Kh. F. Essays: 5 vol. Vol. 3: Poems. М. Gaynetdinov (compiler)]. Kazan, Tatar. kit. nashr. publ., 2008, 415 р.
Tufitullova R. Beylise baryorekne [It would be good to bind a hearth]. Kazan, Tatar. kit. nashr. publ., 2011, 175 б.
Сведения об авторах
Мустакимов Ильяс Альфредович, кандидат исторических наук, старший научный сотрудник отдела рукописей и редких книг Национальной библиотеки Республики Татарстан, доцент Института международных отношений Казанского федерального университета, e-mail: imus2007@mail.ru
Гараева Алсу Хамитовна, научный сотрудник отдела рукописей и редких книг Национальной библиотеки Республики Татарстан, e-mail: alsuhamit@mail.ru
About the authors
Ilyas A. Mustakimov, Candidate of Historical Sciences, Senior Researcher at the Department of Manuscripts and Rare Books of the National Library of the Republic of Tatarstan, Associate Professor at Institute of International Relations of Kazan Federal University, e-mail: imus2007@mail.ru
Alsu Kh. Garayeva, Researcher at the Department of Manuscripts and Rare Books of the National Library of the Republic of Tatarstan, e-mail: alsuhamit@mail.ru
В редакцию статья поступила 12.03.2020, опубликована:
Местжыймов И. А., Гэрэева А. Х. Татарстан Республикасы Милли китапханэсендэ Хэсэн Туфанныц биографиясенэ караган чыганаклар (тууына 120 ел тулуга багышлана) // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2020. - № 2. - С. 123-135.
Submitted on 12.03.2020, published:
Mustakimov I. A., Garaeva А. Kh. Tatarstan Respublikasy Milli kitaphanesende Hesen Tufannyn biografiyasene karagan chyganaklar (tuuyna 120 el tuluga bagyshlana) [Sources related to Khasan Tufan's biography in the National Library of the Republic of Tatarstan (dedicated to the 120th anniversary of his birth)]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2020, no. 2, pp. 123-135.
