CC BY
8Leontyev A. A. Volostnoy sud i yuridicheskie obychai krestyan [Volost court proceedings and legal customs of peasants]. St. Petersburg, The printing house of law bookstore of N. K. Martynov publ., 1895, 140 p.
Mironov B. N. Sotsialnaya istoriya Rossii perioda imperii (XVIII - nachalo XX vv.): genesis lichnosti, demokraticheskoy semyi, grazhdanskogo obshchestva ipravovogo gosudarstva [The social history of Russia of the Empire period (18th - early 20th centuries): genesis of the individual, democratic family, civil society and the law-governed state]. St. Petersburg, The printing house "Dmitry Bulanin" publ., 1999, vol. 1, p. 548.
Skorobogaty P. Ustroystvo krestyanskih sudov; Ustroystvo volostnyh sudov: Obychnye formy krestyanskogo suda [Organization of peasants' courts; organization of volost courts: common types of peasant courts]. Moscow, Typography of A. I. Mamontov and Co publ., 1880, 68 p.
Сведения об авторе
Митрофанов Тимур Сергеевич, аспирант кафедры отечественной истории Казанского федерального университета, e-mail: timur.mitrofanov@gmail.com.
About the author
Timur S. Mitrofanov, graduate student at Department of History of Russia of Kazan Federal University, e-mail: timur.mitrofanov@gmail.com.
В редакцию статья поступила 31.08.2018 г., опубликована:
Митрофанов Т. С. Волостные суды Казанской губернии: правосознание, закон и обычай // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2019. - № 1. - С. 171-180.
Submitted on 31.08.2018, published:
Mitrofanov T. S. Volostnye sudy Kazanskoy gubernii: pravosoznanie, zakon i obychay [Volost courts of the Kazan province: legal consciousness, laws and customs]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2019, no. 1, pp. 171-180.
Аннотация
Творческая жизнь выдающегося татарского поэта Хади Такташа делится на два основных периода: Туркистанский (1916-1922) и Казанский (1922-1931), но между ними недолгое время (около трех месяцев) он проводит в Москве. Этот короткий промежуток имеет определенное значение в жизни и творчестве поэта. Однако эти события недостаточно отражены в мемуарных записях и воспоминаниях современников. Будущий поэт, драматург и ученый Н. Исанбет, обучавшийся в это время в Московском восточном коммунистическом университете, тесно общался с Х. Такташем. В начале 1950-х гг. он изложил свои впечатления и раздумья об этих встречах в мемуарах. Его записки выходят за пределы простых воспоминаний, а сам он выглядит в качестве тонкого знатока эстетики поэтического творчества. Как известно, Х. Такташ еще в Ташкенте сформировал свое поэтическое направление, желая увидеть его во всей поэзии того времени, излагая об этом в известной статье «О моем творчестве». Познакомившись с ней, Н. Исанбет скрупулезно анализирует текст этого документа и высказывает свои суждения. Его теоретическая полемика дает ценную информацию для лучшего понимания сущности развития эстетической мысли в 20-е гг. прошлого века. Она полезна и для современных исследователей, изучающих особенности истории поэтики и, в частности, творчества Х. Такташа, которое находилось в центре внимания татарской поэзии 1920-х гг.
Abstract
The professional life of the outstanding Tatar poet Hadi Taktash is divided into two main periods - Turkestan (1916-1922) and Kazan (1922-1931) ones but between these periods he spent about three months in Moscow. That time had a particular significance for the poet's life and works. However, those events are insufficiently reflected in the memoirs and reminiscences of his contemporaries. The future poet, playwriter and scholar N. Isanbet who studied at Moscow Eastern Communist University had a strong relationship with Hadi Taktash. In the
УДК 821.512.145.0
Ьади Такташныц Мэскэудэ
уткэргэн айлары замандашы Нэкый Исэнбэт кузаллавында
Ф. Г. Галимуллин,
Казан федераль университеты, Казан шэЬ, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Hadi Taktash's residence in Moscow through the eyes of Naki Isanbet
F. G. Galimullin,
Kazan Federal University, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
early 1950s, he wrote his impressions and thoughts of those meetings in his memoirs. His notes are more than just simple reminiscences and he seems to be a great expert of poetry esthetics. Hadi Taktash formed his own poetic movement while in Tashkent and wished to see it in all the poetry of that time which was reflected in his famous article "About my writing". Having read it, N. Isanmet analyzed the text of the document in a meticulous way and exercised his judgment. His theoretical polemic provides valuable information for a better understanding of the esthetic thought development in the 1920s. It is of use for the modern researchers who study peculiarities of poetics history and, in particular, works by Hadi Taktash which were the focus of attention for the Tatar poetry of the 1920s.
Ключевые слова
Х. Такташ, Н. Исанбет, Московский период, поэтическая декларация, 1920 годы. Keywords
H. Taktash, N. Isanbet, Moscow period, poetic declaration, the 1920s. Благодарность
Статья написана при финансовой поддержке РФФИ и Правительства Республики Татарстан в рамках научного проекта № 18-412-160016 р/а.
Acknowledgements
The research is supported by grant of the Russian Foundation for Basic Research and the Republic of Tatarstan (project no. 18-412-160016 р/а).
Егерменче гасырньщ аеруча талантлы шагыйрьлэреннэн булган Ьади Такташ Yзенец утыз бер еллык гомеренец нибары тугызын гына Казанда уткзрз. Сыркыды, Бохара, Спас, Оренбург, Ташкент кебек дирлэрдэ йери-йери балачагын, Yсмерлек чорын, егет булып дитле^ елларын уткзреп, ниhаять, егерме икенче яшендэ Татарстан башкаласына кила Аныц биредэ туган-тумачалары да, якын кешелэре дэ булмый. Аны Казанга тартып китергэн кеч - бу тебэкнец татар шигърияте hэм рухи Yзэге булуы, нэкъ шушы дирлектэ ике ел элек Татарстан Республикасы тезелYе. Эле егерменче еллар башында биредэ барлыкка килгэн демhYрияткэ, исемендэ «автономия» сYзе булса да, кимсетеп караулар булмый. Ул елларда атап йертелгэнчэ, «социаль демhYриятлэрнец» берсе буларак, аныц hэрьяклап Yсешен тээмин итY юнэлешендэ кYп кенэ гамэллэр башкарыла. Татар теле дэYлэт теле дип игълан ителэ, туган телдэ вакытлы матбугат, сэнгатьнец терле тармаклары Yсешенэ беренче адымнар ясала, укыту-тэрбия эшлэре игътибар Yзэгенэ алына, китап-лар бастыру дайга салына башлый. h. Такташ яшэгэн Урта Азия шартларында, мэсэлэн, Ташкентта Yзбэклэргэ менэсэбэттэ шундый ук Yзгэрешлэр барлыкка килэ. Эмма, ни генэ эйтсэц дэ, милли ихтыядларны канэгатьлэндерY анда нигездэ Yзбэк халкы мэнфэгатьлэре белэн билгелэнэ. Татар шагыйре ^целенэ исемендэ татар CYзе булган демhYрият якынрак. Аныц туган халкы ечен барлыкка китерелгэн дэYЛЭтчелек шартларында яшисе килэ. Габдулла Тукай кебек шагыйрь яшэгэн hэм идат иткэн шэhэр мохитендэ булырга омтылган KYцеле, элбэттэ, ^пне емет итэ. Ташкент чорында егет ^целендэ менэ шушыца охшаш уйлар еш барлыкка килэ. Шуца карамастан, ул hаман да Ташкентта калуын дэвам итэ. Ник дигэндэ, биредэ яшэгэн ике ел дэверендэ ул монда куцеленэ ошаган шегыльлэр таба, журналист-лык hэм грамотасызлыкны бетерY юнэлешлэрендэ эшли, яшьлэр белэн аралаша, алар арасында идади омтылышлары белэн аныц Yзенэ якын булганнары да очрый.
Эдэби-музыкаль кичэлэрнец Yзэгендэ кайный. Хэтта «Ж|ир уллары» эсэренец бер вариантын hэвэскэр яшьлэр белэн сэхнэлэштерYгэ дэ ирешэ.
Билгеле булганча, 1921 елда Идел-Урал буйларындагы корылык вэхшэте коточкыч ачлык китереп чыгарганлыктан, кытлыклы тебэклэрдэге кешелэр KYплэп «икмэкле» Ташкент якларына омтыла. Алар арасында эдэбият-сэнгать елкэлэрендэ идади мохит белэн мавыкканнары да байтак була. Эйтик, Самарада театр курсларын тэмамлап, Оренбургта татар-башкорт театры оештырып дибэргэн егетлэр-кызлар алдына да шушы ачлык афэтеннэн котылу мэсьэлэсе килеп баса. К. Тинчурин, Т. Гыйззэт, Э. Мэдит hэм башка кайбер идат кешелэре дэ ачлык елын шушында уткэрергэ мэдбYP булалар. Ь. Такташ алар белэн дэ аралаша. Мондый талантлы яшьлэр белэн очрашулар да аньщ Казан ягына тартыла баруына йогынты ясамый калмагандыр.
^рэсец, бу адымны ясарга, ягъни Казанга китэргэ тэвэккэллэвенэ этэргеч бирерлек бер дай кирэк булган. Ниhаять, 1922 елныц август аенда Ьадины Ташкенттан кузгатып дибэрерлек сэбэп була. Ошатып йергэн, хэтта исемен «Урман кызы» (1922 елныц июле) шигыренэ кертеп тасвирлаган Эминэ исемле кызны, идади яктан еметле дип санап, юллама белэн МэскэY полиграфия институ-тына укырга дибэрэлэр. ^целенэ якын булып эверелгэн кыздан башка элеге таш кала аныц ечен ятим калган кебек ^ренэ hэм, тиз генэ бер карарга килеп, Yзе дэ зур илнец башкаласына юнэлэ. Димэк, капылт кына Ташкенттан кузгалуыныц сэбэбе элегэ hич тэ Казанга барып урнашу TYгел, бэлки яраткан кызыннан аерылып калмау икэн. Шулай итеп, Ь. Такташ тормышында алга таба нинди юлдан китY мэсьэлэсен хэл итYгэ китергэн аеруча меhим бер вакыт аралыгы - 1922 елныц ике-еч аен МэскэYДЭ уздырган бер чор бар. Шагыйрьнец биографиясен бэян иткэндэ, гади генэ итеп, 1922 елда Ташкенттан Казанга килэ дип кенэ язу гадэткэ кергэн. Э менэ аларныц берсеннэн китеп икенчесенэ килеп дитY аралыгында йез кен чамасы вакыт бар. Истэлеклэрдэ, фэнни хезмэтлэрдэ бу турыда эллэни мэгълYмат юк диярлек. Ул Yзе дэ язмаларында бу кеннэр турында без белергэ телэгэннэрне эйтеп бетерми.
Эмма Y3 чорындагы мондый талантлы hэм ^з алдындагы егетнец МэскэYДЭ Yткэргэн кеннэре кем тарафыннан булса да язуда теркэлмичэ каламы соц? Аныц яшэеше, Y3-Yзен тоту рэвеше, кемнэр белэн аралашуы турында кэгазьгэ сырлап кую кемнец башына килсен? Ь. Такташ ул чагында эле бер кечкенэ генэ китабын да чыгарырга елгермэгэн шагыйрь егет. Эмма эдэбият деньясындагы борыннары ис сизуче калэмлелэр ечен ул инде купмедер билгеле була башлаган. Шундыйларныц берсе - Нэкый Исэнбэт.
Ьадидан бер генэ яшькэ олырак Нэкый Сирадетдин улы эле 1920 елда Уфада шэкерт. Кеннэрдэн бер кенне аныц кулына Оренбургта чыккан бер гэзит (Ьади сэркэтип булып эшлэуче «Юксыллар CYзе» булырга тиеш) килеп керэ. Шунда ул бер шигырьгэ игьтибар итэ. Авторы Ь. Такташев дип ^рсэтелгэн. Эсэр «Ачлык патша» дип атала. Н. Исэнбэт, бу кеннэрдэн соц сигез дистэ еллар узгач, болай яза: «Аны укып чыгу миндэ гадэп бер яца тээсир калдырды. Мин аны кат-кат укып чыктым. Укыган саен аныц тээсире арта бара hэм ул мине тирэн лэззэтле уйларга сала иде. Кайбер хэзерге укучыларны, ди ул, бу нэрсэ гадэплэндерергэ дэ мемкиндер. Чыннан да, нэрсэсе бар соц ул шигырьнец? Бу иц элек, бер шагыйрь буларак, минем Y3 эдэби эзлэнYлэремэ бэйлэнгэн. Бу эзлэнYлэр ул чорда бездэге шигырь мэктэплэре hэм эдэби агымнар белэн бэйле»1. Димэк, шушы ниндидер таныш булмаган бер авторныц бу эсэре Нэкыйныц Yзендэ дэ моца кадэр язылып
килуче татар шигырьлэренэ охшамаган яцача идат иту кирзклеген Kypc3TY4e бер елге булып куцелендз урнашып калган. Шагыйрь ечен идади фикерлзу чыганагы бер, ул - чынбарлык. Эмма тормыш барышында куцелне сискзндерергз, борчылды-рырга яки сеендерергз сзбзп булган нзрсзлзрне здзби тукымага зйлзндеру юлла-ры терлечз булырга тиеш. Элбзттз, бу узмаксат тугел. Лзкин матур эдэбияттагы яца исем ул бер ук вакытта яца фикерне башкачарак рзвешкз кертеп диткеруне дз куздз тота. Яшь Нзкыйныц игътибарын злеге Оренбург ягыннан килгзн шигъри авызныц нзкъ менз шушы узенчзлеге билэп ала да. Ул, узе дз сизмзстзн, бу турыда уйланган. Шуца курз, злегз башка зсзрлзрен белмзсз дз, h. Такташев дигзн имзалы авторны узе кебек ук эзлэнYчэн кеше итеп куз алдында йерткзн.
Шулай кирзк бит, 1922 елныц август аенда яшьтзшлзр диярлек ике татар егете Мзскзудз очрашалар. Аларныц биредз курешулзре здзбият тарихында билгеле хзл. Моны Х. Госман да искзрткзн иде2. Берсе, Тамбов тарафларында туып, Бохара, Оренбург, Ташкент шэhэрлэрен айкап, икенчесе исз Уфа якларыннан килеп чыга. Н. Исзнбзт инде Мзскзудз Кенчыгыш халыклары коммунистлар университеты студенты. Димзк, купмедер кулзмдз башкалада булуыныц мзгънзсен узе ечен ачыклаган. Элеге уку йортыныц исеме ук коммунистлар идеологиясе белзн бзйлзнешле икзнен курсзтеп торса да, моца кадзр дини мздрзсзлзрдз укып, дини-рухи ззерлек алган егет, уз акылын алга таба деньяви белем белзн баетыр-га телзп шушында килгзн, биредз хззерге сзяси тормыш уззгендз булырга омты-лучы яшьлзр мохитенз чумган. h. Такташныц исз Мзскзугз килуендз злегз нинди дз булса идтимагый максат ачык тугел. Аны бирегз тартып китерYче сзбзп злеге дз баягы - яшьлек мзхзббзте. Кем белз, Мзскзу даирзсе белзн аралаша башлагач, ихтимал, уз омтылышларына туры килз торган берзр юлга кереп китзр. Хззергз ул тормышныц узендз тугел, аныц сзнгатьчз чагылышы булган шигърияттз узгзрешлзр барлыкка китеру юлында кетелмзгзн тздрибзлзр ясаучы шагыйрь. Н. Исзнбзтнец исен китергзн нзрсз - знз шул яцалыгы!
Мзскзудз яшьлзрне мавыктырып узенз тартып торучы урыннар ул елларда да куп булган. Эмма шигърият белзн «авырган» кеше ечен иц кулае - узецнец туган телецдз чыгучы басма. Ул. вакытта анда татарча «Эшче», яшьлзргз атап «Яшь эшче» газеталары чыга. Икесенз бер редколлегия. Дересен зйткзндз, h. Такташ ечен Мзскзу узе дз, злеге «Эшче» гззите дз ят тугел. Эйтик, 1921 елныц апрель башында ул бер тапкыр Ташкенттан Мзскзугз килеп китз. Ул шушы гззит редакциясендз дз була. Элеге басма аца 2 апрельдз хзтта мандат та бирз. Анда язылганча, «h. Такташ "Эшче" гззитенец Хорезм Совет Халык республикасын-дагы (Хивадагы) хзбзрчесе» итеп тзгаенлзнгзн икзн. Димзк, аца ерак меселман тебзгендз илнец уззк татар гззите взкиле итеп карыйлар. «Эшче»нец «Известия» гззите каршында чыгуын искз алганда, бу бигрзк тз шулай. Бу инде рзсми матбугат органыныц аны тануы, ышаныч курсзтуе дип карала ала.
Басмалар шэhэрнец уззгендз - «Зур театр» артындагы бинада урнашкан. Татар яшьлзрен очратырга телзгзн кеше шунда чуалырга ярата. Нзкый да шулар арасында. Кеннзрдзн бер кенне ул шушы бинага килз hэм узе ечен яца хзбзр ишетз: "Буген редакциягз бер яца шагыйрь килде. Ташкенттан. Бик зкзмзт халык. Эллз нилзр сейли. Менз шундый шигырь алып килгзн. Мз зле, менз узец укып кара зле".
Эре генз хзрефлзр белзн кызу-кызу сызгалап язылган бу шигырьнец имза-сына карыйм: hади Такташев дигзн исем тора. Менз сица кирзк булса! Такташ! Билгеле, мин шундук йотлыгып аяк есте килеш ук аны укый башлыйм. Шигырь "Кулзгзлзр" исемле. Укып чыгам, лзкин, дересен зйтергз кирзк, шигырь купме
генэ оригиналь hэм Такташча булмасын, беренче укып чыгу миндз бераз ^цел кайту тудыра. Нзрсз соц бу? "Ачлык патша" шикелле монумент бер бетен шигырь урынына, биредз образдан-образга, картинадан-картинага сикерY! Ачлык hэм Yлем KYЛзгзлзре... Лзкин шулар эчендз Такташ кына зйтз ала торган давыллы хислэрнец кыйммзтле яшеннзре дз чагылып китз»3.
Н. Исзнбзт, шул рэвешле, h. Такташныц Yзен ^ргзнгз кадзр аныц ике шигыре белзн таныша: Оренбург чорына караган «Ачлык патша» (1920) hэм Ташкентта язылган «Клзгзлзр» (1922, февраль). Шуца игътибар ителз - икесе дз ачлыкка мензсзбзтле. Беренчесе, абстракт ачлыкныц взхшзтен ^з алдына китерY юлы белзн, икенчесе 1921нче елгы чынлыкта булган ачлыкныц халыкка китергзн коточ-кыч нзтижзлзре уцаеннан язылган. Аныц беренчесе, Н. Исзнбзт билгелэгэнчэ, «монумент бер бетен шигырь», ягъни «Ачлык патша»да бу хзлнец сзбзпчесе булган образ ташландык деньяныц символы, ул коточкыч ^злзрен сеяклзр естенз юнзлткзн, йезе канлы, чзчлзре тузгыган, агарган сакалы жир белзн тиц. Бу патша ялгыз, кулында канлы, тутыккан кылыч. Аныц аяк астына илнец баhадир уллары егылып, кулларын ескз сузып, икмзк (нан) сорыйлар. Н. Исзнбзт хаклы, чыннан да куркыныч кыяфзттзге монумент KYЗ алдына килз.
«Клзгзлзр» исз мецнзрчз чакрымнарга сузылган Идел-Урал еслзрен каплаган ачлык кэсзфзтенец яца эзлзре буенча язылган. Ачлык патша биредз монумент булып басып кына тормый, ул инде шагыйрьнец сецлесен дз коры сеяккз калдырган. Бу шомлылык шул кеннзр авырлыгын кичергзн Н. Исзнбзткз дз таныш. «КYЛзгзлзр» шигыренец герое - жанлы кеше, бу кеннзрдз дз ул гайрзтен жуймаган. Ул мондый авыр вакытта Yзе кебеклзргз таянырга тели, «Могжиз кечлзр бармы? Бирегез канатланыйм! Ташлап фзхеш, сатлык илен, канга баткан, каберлеккз зйлзнгзн YЗ илемз барыйм», - ди. Н. Исзнбзткз бу зсзр бик кечле тзэсир итз: «Нинди кузтле хиснец омтылышы! Нинди кыргый аваз! Элеге дзhшзтле бушлык - фзхеш бушлыгы эчендз уянган шагыйрьнец дэhшэтле протесты, hзм ачлык-улем тырнагында калган YЗ иленз атланып чабарга ат, очарга канат сорап кычкырган ярсу авазы, бу шул злеге бер терле дз буйсыну, бер терле дз тоткарлыкны белми торган кыргый аваз!»4
КYрзбез, МзскзY тарафына юл тотуыныц теп сзбзбе шактый житдирзк: буйсынуга бирелмзс шагыйранз авазын шуннан торып ил кицлеклзренз ирештерY. Элбзттз, бу максимализм булып тоела, змма яшь кеше ечен мондый омтылыш таби-гый булып кабул ителз. Без h. Такташ KYцелендз барлыкка килгзн мондый кимзлдзге омтылышларны Н. Исзнбзт белзн аралашу барышында зйткзннзреннзн дз ^рзбез.
Эйе, «КYЛзгзлзр» шигыренец авторын очрата алу ихтималы Н. Исзнбзтнец ^целен билзп ала, ул злеге редакция хезмзткзрлзре аркылы аны Yзе урнашкан тулай торакка чакыра. Yзе дз биредзге ижади кечлзр белзн аралашырга телзгзн h. Такташ, чакыруны алуга, килеп тз житз. hади да Исзнбзт турында ^пмедер мзгълуматлы икзн. Шуца KYрз аныц белзн очрашу YЗ телзгенз дз туры килз. Ижади затларга хас булганча, алар, KYрешYДэн соц ук, ^птзнге танышлар кебек, гадзти генз сейлзшеп тз китзлзр. Н. Исзнбзт искз тешерYенчэ: «hади Yзен тыйнак тота, аца дуслык ышанычы белзн карый, бирелгзнлек KYрсзтз. Кыяфзте (август аенда якасын кутзреп бобрик пальто кигэн!) оригиналь булуына карамастан, Yзенец бу KYренешенз иялзшеп, Yзлзшеп беткзн, шуныц ечен ацарда бу бик табигый булып KYренз иде», - ди Н. Исзнбзт5. Бу беренче очрашудан Н. Исзнбзт алган тзэсирлзр, ^рэбез, гадзти кешелзр аралашуыннан эллэни аерылмый. Ченки h. Такташ, кешелзр белзн аралашу Yзенчэлеклэреннэн бигрзк, Yзенец шагыйрьлек сыйфатла-ры белзн аерылып торган.
Икенче курешу моныц шулай икзнлеген тулысы белзн раслый. Ченки анда Н. Исзнбзт яца танышын башлыча шагыйрь буларак курз. Бу юлы алар hади урнашкан фатирда очрашалар. Шул турыда бзян ителгзн сзхифзнец «Шагыйрьнец идат лабораториясендз...» дип аталуы да юкка тугел.
Без h. Такташны идат алымнары, шигъриятебезгз алып килгзн яцалыклары ечен новатор калзм эhеле, дибез. Аныц зсзрлзренец деньяга тууы ук гадзти тугел икзн. Н. Исзнбзт тз моца игътибар итми калмый. Хзер, моны h. Такташ узе ук сейлэп бирз. «Мин шигырьне, - ди ул, - тенлэ язам. Сейлзп язам. Дересе, иц элек сейлим, терлечз зйтеп карыйм, иц яхшы зйтелешне тапкач кына мин аны язып куям. Язгач, тагын аларны кычкырып укыйм». «Такташ, - ди Н. Исзнбзт, - уз шигырьлэрен куцелдзн белугз бик нык зhзмият биргзнлеген ацлатты». Такташ бу уцайдан аца эйтэ: «Y шигырьлзрецне, злбзттз, куцелдзн белергз, аларны сейли белергз кирзк. Мин бетен шигырьлэремне яттан белзм. Хзер, мин аларны ятла-мыйм да. Мин бит сейлзп язам, дидем. Шуца курз мин язып чыкканчы ул инде минем куцелемдз калган була.
- Алай булгач, теге "Кулзгзлзр" дигзн шигырецне яттан укы, - дидем.
Ул озын шигырь. Бердзн, моныц белзн Такташны сыныйсым килде, икенчедзн, ул сумбур шигырь узе укыганда ничек чыгар, шуны ишетзсем килз иде.
- Мин сица укыйм, - диде Такташ.
Такташ шигырь укый...
Юк, бу гади генз эш тугел. Шигырь уку hадиныц идат процессы. Аныц зсзрлзре шул уку нигезендз туган. Моныц ни ечен икзнен белер ечен, уз кузец белзн курергз кирзк. Такташ укуы - ул бетенлэй башка зйбер...
Ул шигырь укыган кебек башламады, шигырьнец исемен дз зйтмзде. Бердзн генз ниндидер дитди, хзтта, зйтер идем, изге бер кыяфэткэ кереп, кузлзре билгесезлеккэ текзлеп, туктап калды. Аннан, узенз-узе зйткзн шикелле, талгын кыяфзттз ашыкмый гына, зкрен генз зйтеп куйды: Йокы бирми haMaH... haMaH...
Шулай диде дз туктап торды. Аннан, зарланган кебек: Твн буена ишек кага... Кем ул килгзн?
Бу соравын ул батырып, эчке ризасызлык белзн зйтте. Аннан аныц бу риза-сызлыгы, ачулы протестка зйлзнеп, кечле, салмак, авыр дулкын булып кутзрелде: Нигз шулай, тыныч бирми, газаплыйлар, Ни кирзк хаиннзргз инде миннзн?
Мондый авыр гаеплзу сузен зйтеп бетергзч, чак кына аныц ачуы басылган кебек булды. Авыр тынлык... Шуннан ул, тавышын чак кына тешереп, тигез тонда вакыйга сейлзугз KYчте: тигез дигзнем шул, бер-берсенз охшаган кыска-кыска гына дуртзр идекле демлзлзр бирз башлады. Ул аларны бер тавышка кабатлый. Эйтэ дз тына, эйтэ дз тына... Менз ден! Рух чакырамыни! hаман дуртзр тактлы бер музыканы кабатлаган шикелле... Эйтерсец лз, кулында дымбра бар, ул шуны чиртз. Барып ачам. Берзу керз. Кулын сузган. Матур бер сын, кзфенле hзм озын, тузган Чзче, каплап зифа буен, кукрзклзрен, Кочаклап биллзреннзн, тезен узган.
Бара торгач, бу дуртзр такт кутзрелз биреп, етер-нокталардан аша китте. "Кочаклап" дигзн еч идекле сузне Такташ дурт идекле улчзвендз узенз бер метри-када сузып, аерым басым ясап зйтте...
Мин, ул сейлэгэндэ, аца карап тора башладым haM аныц йезендэ шул нзрсзгз игътибар иттем: Такташныц ике ирен чите ике яктан бераз калкып тора, уц як калкуы белзн ирен арасында бер кечкенэ сызык бар иде. Ул. шигырь укыганда, аныц бу мускуллары эшли, haM, тойгыныц тирэнлегенэ карап, теге кечкенэ сызык та тирэн haM кечле булып батып ачыла иде. Бу мускулларныц тыгыз haM нык булып калкып торулары да Такташ hаман сейлэп язуы белэн, аларны кеч белэн эшлэтеп торуларыннан TYгелме икэн, дип, уема килэ иде»6.
Шул рэвешле, Н. Исэнбэт «Кулэгэлэр» шигырен уку барышында h. Такташныц халэтен, Y3-Yзен тотышын, кайсы юлларны, аерым CYЗлэрне нинди интонация, аваз, басым яки паузалар белэн яцгыратканын буеннан-буена тасвир-лап бара. Бу тасвирламаны элеге эсэрне укуныц нинди булырга тиешлеген бэян иткэн партитура дип кабул итэргэ мемкин. Мондый тэфсилле бэян h. Такташны гына TYгел, шул вакыттагы егерме еч яшэр Н. Исэнбэтнец Yзен дэ ^рергэ hэм бэялэргэ мемкинлек бирэ. Кур син аныц шигъри текстныц hэр CYзендэге мэгънэне hэм хисне сизгер тоюын, h. Такташныц бетен халэтен бертеклэп тасвир кылуын. Моны KYPY hэм ацлау ечен, Yзенэ бер талант кирэк. Ул h. Такташныц шигырьлэрен генэ TYгел, хэтта «Ж|ир уллары» кебек дэвамлы hэм катлаулы эсэрен дэ яттан белуе hэм шундый ук кечле артистизм белэн сейлэп KYрсэтYенец дэ шаhите була. Моны башкалар да раслый. Эйтик, Ф. Бурнаш та эле Ташкентта чакта ук h. Такташныц аца элеге трагедияне тулысынча яттан сейлэгэне турында искэ ала7.
Н. Исэнбэтнец МэскэYДЭ h. Такташ белэн аралашуы турындагы истэлегенец эдэбиятыбыз тарихы ечен тагын бер эhэмияте бар. 1923 елда Казанда h. Такташныц беренче китабы чыга. Анда «Ж|ир уллары трагедиясе», Ташкент чорында язылган башка эсэрлэре hэм «Идадиятем турысында» дигэн мэкалэсе урын алган. Боларныц бетенесен ул эле Казанга килгэнче идат иткэн. Ф. С. Казанлы истэлеклэреннэн KYренгэнчэ, «Ж|ир уллары» Оренбургта чакта ук языла башлаган булган. Ташкентта исэ Y3 идатыныц нинди булуын hэм килэчэктэ нинди юнэлештэ Yсеп китэргэ тиешлеген KYрсэтYче теп баганаларны да билге-ли. Бу инде аны, ^целенэ, хислэренэ, ацына тээсир иткэн нэрсэлэрдэн этэрелеп кенэ китYче яшь шагыйрь генэ булмыйча, шигъриятнец hэм аны тудыручыларныц нинди кануннарга таянып эш итэргэ тиешлеген ныклап тешенгэн, шул турыдагы карашларыныц башкалар ечен дэ гомуми юнэлешлэр булырга тиешлегенэ инанган, нэзари мэсьэлэлэрдэ ныклы фикерлэре формалашкан идатчы буларак та ^рсэтэ.
Ихтимал, «Идадиятем турысында» дигэн язмасы (аны соцыннанрак шагыйрьнец идади декларациясе дип атадылар) кэгазьгэ тешерелгэн егерменче еллар башында Ташкент тебэклэрендэ яца дэмгыятьнец эдэбияты-сэнгате сыйн-фый, фиркале булырга тиешлеге дигэн талэп эллэни гамэлдэ дэ булмагандыр. Ни ечен дигэндэ, советчыл талэплэр бу вакытта эле бездэ дэ канун рэвешенэ кереп бетмэгэн иде. Инерция буенча октябрь вакыйгаларына кадэрге вэзгыят KYпмедер чамада яшэвен дэвам иттерде. Ни эйтсэц дэ, нэрсэне ничек итеп язу мэсьэлэсендэ калэм эhеллэренэ катгый KYрсэтмэлэр биреп тору кебек кысынкылык юк иде. Бары тик фирка дитэкчелегенец 1925 ел 18 июнь карары чыкканнан соц гына идат кечлэрен билгеле кысаларга куып кертY буенча актив чаралар ^релэ башлады. Димэк, идатныц теп юнэлешлэре ничек булачагы социализм тезелеше чорында естэн бирелгэн KYрсэтмэлэргэ таянып хэл ителде. Идат итуне hэркемнец шэхси эше дип караган h. Такташ исэ бу мэсьэлэлэр турындагы уйлануларын дэмэгатьчелеккэ диткерергэ тели. Ул эйтергэ омтыла: идат ирекле булырга тиеш, сез бу турыда ничек уйлыйсыздыр, эмма менэ мин шушылай эш итугэ естенлек бирэм.
Н. Исзнбзт тэ, шушы кечкенэ генэ бYЛмздз Ь. Такташ аны Yзенец алты гына пункттан торган тезислары белэн таныштыргач, уйлап куя: «Курэм, бу яшь егет шигырьдэ бер hэвэскэр (любитель) генэ TYгел, ул Yзенец идат юлы hэм Yзенец эдэбиятка нэрсэ белэн килергэ тиешлеге турында ныклап уйланып, тепле бер нэтидэгэ килгэн, шагыйрьлегенец тезисын hэм программаларын торгызган, тепле бер юл алган, елгереп дитешкэн бер кеше булып килэ. Шуныц естенэ ул Yзенец шагыйрьлек hэм илЬам хэзинэсен hичкемнэн яшерми, киресенчэ, аны ача hэм Yзенец ничек эшлэвен бетен деньяга кYрсэтергэ эзер тора иде. Чынлап та, мэктэп ача тYгелме ул?»8
КYренеп тора, Н. Исэнбэт хаклы. Ченки инде Ь. Такташ шушы тезисларны формалаштырганга кадэр ук аларда талэп итеп куелганны шигъри эсэрлэрендэ гамэлдэ куллана башлаган. Ьэрхэлдэ Н. Исэнбэт «Ачлык патша», «Клэгэлэр» шигырьлэре буенча элеге талэплэрнец декларация генэ булмаганлыгын кYпмедер ацларга елгергэн. СYЗ дэ юк, Ь. Такташ бу тезисларны формалаштыруда максималист. Ул. уткэн дэверлэргэ борылып карый икэн, алардан нэрсэ дэ булса алу ечен TYгел, бэлки нигездэ моца кадэр булганнарны инкарь итY максаты белэн. Менэ алар:
«1. Бакырганидан алып Тукай аркылы хэзергэ кадэр биш йезлэрчэ шагыйрьлэр тарафыннан сузылып килгэн иске татар слубе (еслYбе, ягъни стиле. - Ф. Г.) димерелергэ тиешле, ул искерде, ул киц рухлылар, ялкынлы йерэклэр ечен тар;
2. Шигырьдэ Yгет, нэсихэт, сафсата бетэргэ тиешле. Яшь ^целлэр тасвирый эсэрлэр сорыйлар;
3. Шигырьдэ матур CYЗлэр уйнатудан мэгънэгэ KYЧY дэвере килде. Татар тормышы шулай, ди;
4. Халэте рухиянец Y3 телэгенчэ агуына киц юл куелып, соцгый идат, элбэттэ, «эдэбият кануннары» буенча барырга тиеш TYгел. Халэте рухиянец иркен агуы -Yзе эдэбият кануны;
5. Иске слYбтэ иц алда тотылган такмаклап язу юлы бетэргэ, аныц урынына «тон» белэн «сейлэп» язу кертелергэ тиеш;
6. Шагыйрь композитор булырга тиеш. Ул яза башлаудан элек Yзенец халэте рухиясенец музыкасын табып, шигыренэ шул музыканы кушып язарга hэм аныц шигыренец нинди халэте рухия вакытында язылганы ацкып торырга тиешле»9.
Бу элеге мэсьэлэлэрне бетенлэй яцача кую, шуца к^рэ Yзеннэн-Yзе каршылы-клы карашлар тудыруы табигый иде. Н. Исэнбэт тэ, болар белэн танышканнан соц, Ь. Такташ белэн бэхэскэ керэ. Бу тезисларда ул эйтергэ телэгэн яцалыкларны KYрмэвен белдерэ. Бигрэк тэ аныц Тукайны кейлэY шигырьлэре язучы гына итеп KYрсэтYе белэн риза TYгел. «Тукайны кейлэп тэ, сейлэп тэ була», - ди. Мирасны hэм шигъри стильне димерY юлы белэн китуне хупламавын белдерэ. «Yзецдэ дэ, - ди ул, - Тукайда булмаган бер яца YЛчэY дэ ^рмим», - ди10. Шигырьдэ 'ртет, нэсихэт бетэргэ тиешле, дип эйтYецдэ дэ яцалык юк. Ул сорау куя: шигырьдэ яхшы кицэш, Yгет бетенлэй булмаска тиеш дигэнне син каян алдыц, Yзецдэ ует, ец^ бер дэ юкмыни? Эченче тезиска килгэндэ, Н. Исэнбэт «мэгънэне формадан алга серYе» яхшы дигэн нэтидэ ясый. Шул ук вакытта Н. Исэнбэт безгэ - б^енге укучыларга ацлатып куюны тиеш дип таба hэм «Такташныц "мэгънэ" дигэн тешенчэсе хэзерге без ацлаганча эчтэлек дигэн CYЗ белэн бер ук мэгънэдэ TYгел, аннан бераз аерыла иде», - ди11.
Ь. Такташныц бу тезислары арасында иц меhиме, б^енгедэн торып бэялэгэндэ, мегаен, дYртенчеседер. Кртанебезч^ аннан алдагылары шактый бэхэсле, алар Ь. Такташ тарафыннан гына кутэрелгэн нэрсэлэр туел. Аца кадэр нэзари яктан
эшлэнмэгэн булсалар да, гамэли идатта KYпмедер Yзлэренец барлыгын KYрсэткэн омтылышлар. Э менэ шигырьдэ «халэте рухиянец иркен агуы» булырга тиеш-леге мэсьэлэсен куюы чын мэгънэсендэ Такташныц идат кешесенец халэтен, соцыннанрак дусты булып эверелэчэк Х. Туфанда эйткэн «идади накалны» бетен нечкэлеге белэн тоюы нэтидэсе итеп карарга кирэк. Ж^эмгыять Yсеше кебек yk, фикер hэм сэнгатьчэ сурэтлэу хасиятлэре усеше дэ бер ук кануннар буенча бара. Заман кешелэр алдына нинди дэ булса каршылык китереп куя hэм шул нэрсэнец тээсирен бетеругэ, hич булмаса киметугэ китеруче чара да эзлэп табыла тора. Бу исэ усешне, камиллэшуне барлыкка китерэ. Каршылык булмаган урында алгарыш та була алмый дигэн фикер биредэ дэ узенец яшэучэнлеген курсэтэ. Тымызык кулнец суы гына бозыла. h. Такташныц бу нэтидэгэ килуе дэ юкка тугелдер дип уйлыйк.
«Халэте рухия» - бугенгечэ эйтелештэ рухи халэт дигэнне белдерэ. Эйе, h. Такташ эсэр идат иту вакытында рухи халэтнец иркен (ирекле дип тэ ацларга кирэк) агырга тиешлеге мэсьэлэсен куя. Ни ечен бу иц беренче бурыч була-рак билгелэнэ? Ченки 1917 елгы инкыйлабтан соц, фирканец идатта сыйнфый карашлар алгы планга чыгарылырга тиеш дигэн талэбе шактый дитди рэвештэ тормышка ашырыла башлады. Бу исэ рухи халэтне дэ чикли. Э инде нинди дэ булса рэсми курсэтмэлэргэ туры китереп язу авторныц рухи халэтенэ (Н. Исэнбэт аны кэеф, тойгы сузлэре белэн алыштырырга тэкъдим итэ) туры килэме, юкмы? Туры килмэгэн очракта ясалмалылык килеп чыгуы мемкин.
Ул вакытта ук телгэ игътибарлы булган Н. Исэнбэт h. Такташныц аерым очракларда сузлэрне тиешле мэгънэдэ кулланмавын да искэртэ. Эйтик, «соцгый» сузенец уз мэгънэсендэ килмэвен курсэтуне тиеш таба. h. Такташ болай ди: «соцгый идат эдэбият кануннары буенча барырга тиеш тугел». Н. Исэнбэт «соцгый» сузенец ясалма идат дигэнне белдеруен ачыклый. Бу инде элеге дуртенче тезисныц асылын юкка чыгара. Эмма h. Такташ, кицэшлэрне тыцласа да, бер елдан соц элеге мэкалэсен бастырганда, текстка бернинди дэ узгэрешлэр кертми.
Бишенче тезиста шагыйрь «тон» белэн «сейлэп» язу кертелергэ тиешлеген эйткэн иде. Бу очракта, «тон» сузен тагын да ачыклый тешеп, «интонация» дип ацлау талэп ителэ. Н. Исэнбэт аны «ирекле сейлэу» дип тэ атый12. Элбэттэ, эдэби эсэрне язу барышында ук аныц яцгырашын куздэ тотып бару сэлэте hэркемгэ дэ бирелмэскэ мемкин. Эмма ул h. Такташныц узендэ кечле булган. Элеге мемуарныц «Такташ шигырь укый» дигэн булегендэ без моны шактый тээсирле сизэбез, ягъни бу кечне Н. Исэнбэт тасвирлавында тоябыз. Шигырьдэге хислэр диалектикасы интонация хэрэкэтен тээмин итэрлек булсын - h. Такташ ирешергэ телэгэн теп нэтидэ шушы. «Такташныц укыган шигырлэре бик иркен силлабик тезмэ белэн язылганнар иде. Эмма ул ирекле сейлэу хакына юл саен идек санын бер тесле генэ китерми икэн, яки юлларны езэ, ритмны алыштыра икэн. Монысы аныц hm тэ силлабизмга каршы булуын курсэтми, бэлки кейлэп-такмаклап язу урынына, тон белэн сейлэп язу ечен генэ шулай эшли»13.
Шунысын эйтергэ туры килэ, нигездэ узецэ генэ хас булган алымны башка идатчыларга да «тиеш» дип кую h. Такташныц алда эйтелгэн максимализмын да курсэтэ. Н. Исэнбэт бу хакта да эйтергэ тиеш дип таба. «Монда Такташныц шагыйрьлек миссиясе - шагыйрьлэрне уз артыннан ияртеп китэргэ, Тукайдан соц узе мэктэп тотарга дигэн "уземчелек" тенденциясе дэ бераз чагыла иде шикелле»14.
Бу урында h. Такташныц Габдулла Тукайга булган менэсэбэтен ачыклап киту сорала. Н. Исэнбэт белэн сейлэшулэреннэн шул ацлашыла: «Такташ Тукайныц
шагыйрьлегенэ карата hm тэ кимсетеп карамавын белдерде. Такташ ацлатуынча, Тукай исз шигырьлэрен "кейлзп уку" ечен яза, лзкин Такташ узе "сейлзу" ечен яза, шуца курз ул узен Тукайдан аерылам дип саный. Тукайда китапчылык hзм мираслык юлы белзн килгзн кайбер туктап калган иске алымнар да бар (мзсзлзн, газэлчелек hэм кайтма рифмалы шигырьлэр). Болар бездз усеш ала алмады, димзк, тормыш аларны кабул итми, з хэлбуки бездз "биш йезлзп шагыйрь" (Такташ моныц белзн узеннзн башка бетен шагыйрьлэр димзкче) Тукай артыннан киткзннзр дз, шул формаларга тотынып, узлзре дз беркая да китэ алмый торалар. Татар шигырен бу шаблоннан чыгарырга кирзк булып чыга»15.
Ниhаять, алтынчы тезиста h. Такташ шагыйрьнец композитор булырга тиеш-леген эйтэ. Н. Исзнбзтне аеруча гадзплзндергзне дз шушы талзп. «Шагыйрь ул. шул ук вакытта композитор булырга, шигыренэ... музыка кушып язарга тиешле! Бу нэрсэ?» - дигзн сораулар белзн гадизлзнз16. Эмма h. Такташ, бу турыда фикер йерткзндз, шигырь белзн музыка арасында тезелеше ягыннан охшашлык турында суз алып баруын эйтэ. Ул бзян иткзннзр, чыннан да, Такташ шигыренец форма-сы очраклылык тугел, бзлки шагыйрь диткерергз тиешле фикерне, идеяне образ-лылык белзн тзэмин итугз кайтып кала икзн бит. Бу, чыннан да, h. Такташныц бу турыда ныклап уйланганлыгын, шушы ысулларны ацлы рзвештз кулланганлыгын раслый. «Настроениенец музыкасы бар. Мин шигырьдэ иц элек настроениенец лейтмотивын табып алам, шуны суз агышы белзн зйтзм. Болай да була: шигырем тезек бер агымда усз, лзкин югары бер ноктага диткзч, артык бу кзефтз бармый. Эйтеп карыйм - езелз. Мин дз юлны шунда еззм инде. Юлныц башымы, уртасы-мы - мин аны карап тормыйм. Музыкада да шулай бит. Аккордлар килз, езелеп тора, яцадан ялганып китэ, яки яцадан баштагыга кайтып зйлзнеп тешулзр, теп лейтмотивныц яцадан кабатланулары. Минем шигырьдэ дз шулай»17.
«Шушы урында ул узенец "Онытылган ант" шигырен алып, мица зйткзннзре гамзлдз ничек килеп чыга икзнен мисалларда курсзтергз тотынды», - ди Н. Исзнбзт. Аннан, сейлзшугз нзтидз ясап, h. Такташ зйтеп куя: «Мин шигырьдэ теп бер кзефнец усуен, мотивларныц зйлзнеп яцгыравын узенз бер композициягз алам. Шигырьдэ композиция бик меhим. Менз ни ечен шагыйрь композитор булырга тиешле, дим мин»18. Димзк, шигырь - рухи халзтлзр композициясе. Музыка тудыручы композитордан шигырь идат итYче шуныц белзн аерыла. Аларныц уз зсзрлзрен тезYче материаллар терле-терле: композиторныкы - тавыш-лар, шагыйрьнеке - хислэр хзрзкзтен белдерYче сузлзр. Ягъни шагыйрьнец кей дз тудырырга тиешлеге куздз тотылмый.
Элбзттз, шагыйрь ечен иц меhиме - узе кен итэ торган дирдз зсзрлзре белзн халыкка танылу. 1922 елда папкасына ачлык турындагы шигырьлэрен салып килгзн Такташка газета битлзрендз урын бирергз атлыгып тормыйлар. Буталчык hзм озын дип, иц зувзл «Кулзгзлзр» шигырен кире боралар. Халык алдына чыгып, сискзндерз торган шигырьлэрен гаять тзэсирле укуы белзн тыцлаучыларныц куцелен кузгатырга ейрзнгзн Такташ Мзскзудз дз шундый ук танылу алу омтылыш-лары ясый. Асадуллаевлар йортында узган кичзлзрдз, рехсзт тз сорап тормастан, сэхнэгэ чыгып шигырьлэрен укый. Дини ышануларга каршы язылган зсзрлзрен яцгыраткач, хзтта шау-шу тууга да сзбзпче була. Ул Н. Исзнбзт белзн бергз рус шагыйрьлэренец здзби кичэлэренэ йери, аларда килеп чыга торган дэндаллы хэллэрне куззтз. Ул айларда В. Маяковскийда терле аудиториялзрдз башка шагыйрьлэр белзн бзхзслзшугз китерз торган чыгышлар ясый. h. Такташ аларга да йери, уз карашын, идади юнэлешен халык алдында ни рзвешле исбатларга hэм
якларга кирэклеген тешенудэ рус калэмдэшен кузэту аца билгеле дэрэдэдэ урнэк тэ була. Дерес, ул сейлэшулэрдэ, бэхэслэрдэ катнашмый, тээсирлэрне куцеленэ генэ салып бара. Болар hэммэсе аныц кен мэузугларына, шул еллар сулышына якын мэгънэле эсэрлэр язу кирэклеген тагын да яхшырак ацлавына китерэ. Шул елларда эдэбиятта социологик тэнкыйтьне уз итучелэрнец берсе Х. Наум да бу кеннэрдэ аны Мэскэудэ очратуы турында искэ ала. «Мин аны башлап комму-нистик университетта курдем. Шагыйрь рус эдэбияты белэн якыннан таныша, Маяковский кебек зур шагыйрьлэрнец докладларын тыцлый, завод-фабрика-ларга йереп, эшчелэр тормышын ейрэнэ»19. Ихтимал, шушылар тээсирендэдер, h. Такташ «Эшлилэр» исемле шигырен яза, hэм элеге эсэр эчтэлеге белэн «Эшче» гэзите рухына туры килэ, шуцадыр бернинди тоткарлыксыз биредэ беренче сентябрь санында урын ала. Мэскэу даирэлэрендэ узен эзлэп йергэн атналарда шушы ук рухтагы «Бакчачылар» эсэре дэ языла башлый. Без шигырьдэ h. Такташ ацында яца чынбарлыкка емет белэн карау борылышы башланганын курэ алабыз. Бу твн мзцге булмас; Кояш чыгар, двнья ямьлзнер, Сары каберлеклзр яшеллзнер, Кара гвллзр утка зйлзнер; Эйлзнер дз -Килер бакчачылар, Каберлзрне ватар, сутзрлзр, Гурлзр встен биззп гвллзр белзн, ИлаЫ бер бакча итзрлзр. Шуннан -
Алар, квчле бакчачылар,
Шундый-шундый бер квй щырларлар,
Бар улеклзр чыгып каберлзрдзн
Тацга калып квйне тыцларлар.
Син дз, дустым, щырла, лзкин хзят щырын!
Узган елда гына булган кытлык елныц тээсире эле hаман да узен сиздереп торган бер вакытта башкалага килеп юлыккан шагыйрь куцелендэ энэ шундый яшэугэ ышаныч туа, хэят дырын дырларга ендэве шуны курсэтэ. Бакчачылар - яца буын вэкиллэре, яшэешне уцай якка узгэртуче кеч дигэн ышаныч барлыкка килэ. Башкаладагы мохит аныц калэменэ энэ шундый емет чаткылары ести.
Лэкин ул, биредэ вакытын М. Максуд, Я. Кэрим, Н. Исэнбэтлэр, татар газета-сында эшлэуче калэмдэшлэр белэн аралашып уткэрсэ дэ, киц эдэби мэйданга омты-лучы h. Такташ ечен мондагы даирэ тар иде. Юл чемоданында басылуга форсат кетеп ятучы китабыныц кулъязмасы да тынгылык бирми, тизрэк деньяга чыгарасы килэ. hади, иптэшлэре белэн кицэшкэннэн соц, уз-узенэ нык ышанып, «минем урыным Казанда», ди hэм 1922 елныц октябрь аенда Казанга юнэлэ. Гомеренец соцгы кененэ кадэр ул инде Казанныкы булып кала. Татарстан башкаласы аны бетенлэй башка Такташ итеп сутеп дыя. Ул «Такташ улде» шигырендэ моца кадэрге тормышын hэм идатын узе ук элеккеге hэм хэзерге чорларга катгый итеп булеп куя.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Исэнбэт Н. Такташ Мэскэудэ (1950 елныц 18 ноябрендэ язып тегэллэнгэн) // Мирас. -2001. - № 2. - Б. 67.
2. Госман Х. Олы юлга чыкканда. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1982. - Б. 37.
3. Исэнбэт Н. Такташ МэскэYДЭ... - Б. 67.
4. Шунда ук. - Б. 69.
5. Шунда ук. - Б. 71.
6. Шунда ук. - № 3. - Б. 111.
7. Госман Х. Курс. хез. - Б. 12.
8. Исэнбэт Н. Такташ Казанда // Мирас. - 2001. - № 3. - Б. 113.
9. Шунда ук. - Б. 112.
10. Шунда ук. - Б. 114.
11. Шунда ук. - Б. 115.
12. Шунда ук. - Б. 116.
13. Шунда ук. - Б. 116.
14. Шунда ук. - Б. 114.
15. Шунда ук. - Б. 114.
16. Шунда ук. - Б. 116.
17. Шунда ук. - Б. 117.
18. Шунда ук. - Б. 118.
19. Госман Х. Курс. хез. - Б. 37.
Список литературы
Госман Х. Олы юлга чыкканда. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1982. - Б. 37. Исэнбэт Н. Такташ Казанда // Мирас. - 2001. - № 3. - Б. 113.
Исэнбэт Н. Такташ МэскэYДЭ (1950 елныц 18 ноябрендэ язып тегэллэнгэн) // Мирас. - 2001. -№ 2. - Б. 67.
References
Gosman Kh. Oly yulga chykkanda [Taking the long road]. Kazan, Tatar. kit. neshr. publ., 1982, p. 37.
Isanbat N. Taktash Kazanda [Taktash in Kazan]. IN: Miras, 2001, no. 3, p. 113. Isanbat N. Taktash Meskeyde (1950 elnyn 18 noyabrende yazyp togellengen) [Taktash in Moscow (finished on November 18, 1950]. IN: Miras, 2001, no. 2, p. 67.
Сведения об авторе
Галимуллин Фоат Галимуллович, доктор филологических наук, профессор Казанского федерального университета, e-mail: alfiya-gali1000@mail.ru.
About the author
Foat G. Galimullin, Doctor of Philological Sciences, Professor at Kazan Federal University, e-mail: alfiya-gali1000@mail.ru.
В редакцию статья поступила 28.11.2018, опубликована:
Галимуллин Ф. Г. Ьади Такташныц МэскэYДЭ Yткэргэн айлары замандашы Нэкый Исэнбэт ^заллавында // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2019. - № 1. - С. 181-192.
Submitted on 28.11.2018, published:
Galimullin F. G. Hadi Taktashnyn Meskeude utkergen aylary zamandashy Naky Isanbat kuzallavynda [Hadi Taktash's residence in Moscow through the eyes of Naki Isanbet]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2019, no. 1, pp. 181-192.
