CC BY
6УДК 821.0+792
Муса Ж,элил — драматург Ьэм театр тэнкыйтьчесе
М. Г. Арсланов,
Казан, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Musa Jalil, a playwright and a theatre critic
M. G. Arslanov,
Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
Аннотация
Беспрецедентная сила духа и неповторимый подвиг великого поэта - патриота Мусы Джалиля и его соратников являются неоценимым материалом и источником вдохновения для всех творческих деятелей. Можно найти сотни произведений, посвященных их жизни и подвигу. Но, до сих пор практически не изучена тема «Джалиль и национальное сценическое искусство». Данная статья призвана заполнить белое пятно национального «джалиловедения». Общеизвестен интерес М. Джалиля к театральному искусству. Судя по воспоминаниям однокурсника по Оренбургскому народному институту просвещения Ф. Исхакова, уже в 1922 г. у Мусы имелись две тетрадки со стихами и драматическими произведениями. Писал он пьесы и сценарии также во время учебы на рабфаке в Казани. К тому времени были написаны такие пьесы как «Сирота», «Кабил-Хабил», «Гусиное перо», «Девушка Бибкай» и другие. М. Джалиль стоял у истоков создания татарского оперного искусства, брал на себя огромную ответственность по созданию либретто для первых татарских опер. Исследуя вклад поэта-патриота в развитие национального сценического искусства нельзя оставлять в стороне его деятельность в качестве театрального критика и публициста. Таким образом, деятельность М. Джалия как театрального критика и драматурга, автора литературных сценариев и драматургических произведений заслуживает быть предметом специального научного исследования.
Abstract
The unprecedented moral courage and the inimitable deed of the great patriot poet Musa Jalil and his comrades-in-arms are an invaluable material and a source of inspiration for all artists. Hundreds of works devoted to their lives and the deed can be found. But the issue of "Jalil and national performance art" is still practically not investigated. The present article is aimed at bridging the gap in national "Jalil studies". The interest of Musa Jalil in performance art is well-known. According to the reminiscences of his coursemates in Orenburg Public Institute of Education named after F. Iskhakov, already in 1922 Musa had two notebooks with his poems and dramatic works. He also wrote plays and scripts during his study at workers' faculty in Kazan. By that time such plays as "Orphan", "Kabil-Khabil", "Goose quill", "Bibikay girl" and others had been written. Musa Jalil was one of the originators of the Tatar opera and took an active role in writing libretto for the first Tatar operas. Studying the contribution of the patriot poet to the development of the national performance art, one can't set aside his activity as a theatre critic and an essay writer. Thus, Musa Jalil's activity as a theatre critic and a playwright, an author of scripts and dramatic works deserves being a subject of a special scientific research.
Ключевые слова
Муса Джалиль, поэт, драматург, оперный театр, Татарская оперная студия в Москве, театральный критик, пьеса «Девушка Бибкай».
Keywords
Musa Jalil, poet, playwright, opera house, Tatar opera studio in Moscow, theatre critic, "Bibikay girl" play.
Татар халкыньщ ватанпэрвэр шагыйре Муса Жэлил haM аньщ керэштэшлэренец тиндэшсез рухи кече, кабатланмас батырлыгы милли сэнгатебезнец бетен елкэлэре ечен кыйммэтле чыганак булды. Эдэбият, сэнгатьнец кайсы гына терен алып карасак та, hэркайсында Жэлил haM щэлилчелэргэ багышланган йезлэрчэ эсэр таба алырбыз. Поэзияне алсак, шигырь-поэмалар, прозада хикэя, роман, истэлек-мемуарлар, драматургиядэ зур ^лэмле сэхнэ эсэрлэре ищат ителгэн. Боларга тагын музыка, рэсем, сынлы сэнгать, театр елкэсендэге казанышларны - Жэлил CYЗлэренэ язылган щыр, романс, вокал циклларны, шагыйрь hэм аныц керэштэшлэренэ багышланган опера, оратория, hэйкэл, скульптур портрет, картиналарны, спектакльлэрне дэ естэсэк ХХ гасырныц икенче яртысы татар мэдэниятендэ каЬарман шагыйрь hэм аныц керэштэшлэре темасы нинди зур hэм меhим урын тотканын кYрербез.
Галимнэр дэ бу елкэдэ зур эш башкардылар. Филология елкэсендэ Г. Кашшаф, Р. Мостафин, Р. Бикмехэммэтов, Э. МэхмYДOв, Т. Галиуллин hэм башка кYренекле эдэбият белгечлэребезнец шагыйрь ищаты hэм тормыш юлына багышланган хезмэтлэре щитди игътибарга лаек. Музыка белемендэ Й. Исэнбэт, К. Тащиева, сынлы сэнгатьтэ Р. Шаhиева кебек галимэлэребезнец эшлэре киц щэмэгатьчелеккэ яхшы таныш. Эмма, ни гащэп, Жэлил hэм татар театр сэнгате арасындагы менэсэбэтлэр элегэ кадэр бетенлэй диярлек ейрэнелмэгэн. Югыйсэ, естэн генэ караш ташлаганда да шактый бай материал барлыгы кYренэ, кызыклы гына коллизиялэр чалымлана.
Туганнарыныц, замандашларыныц язуына караганда, Жэлилнец театр сэнгатенэ мэхэббэте зур була1. Ул кечкенэдэн Yк бу тер сэнгать белэн тирэннэн кызыксына. Революциягэ кадэр татар мэдэни Yзэклэренец берсе булган Оренбург шэhэрендэ эшлэп килгэн «Ширкат» труппасыныц спектакльлэрен даими карап бара. Э бу чорда элеге коллективка М. Мутин, Г. Мангушев, Ф. Ильская, В. Мортазин-Иманский, М. Иманская кебек гащэеп кечле актерлар составы туплана. В. Мортазин-Иманский, М. Мутин кебек тэщрибэле режиссерлар спектакльлэр куя. «Ширкат» труппасында М. Фэйзинец «Галиябану», Ш. Камалныц «Хащи эфэнде ейлэнэ» кебек танылган эсэрлэре беренче тапкыр сэхнэгэ кутэрелэ. Куренгэнчэ, кечкенэ Жэлилнец эстетик зэвыгы формалашу ечен щирлек Оренбургта шактый ундырышлы, бэрэкэтле була. Бэлки шуцадыр да ул малай чактан ук пьесалар яза, Y3 тирэсенэ иптэшлэрен туплап, спектакльлэр куя, теп рольлэрдэ чыгыш ясый. 1917 елдан «Хесэения» мэдрэсэсендэ Муса белэн бергэ укыган башкорт шагыйре Сэгыйть Агиш бу турында менэ нэрсэлэр яза. «Он писал стихи и одноактные пьесы для детей. Помню пьесу под названием «Варенье». У нее был довольно занимательный сюжет, острый язык. Ставили ее много раз. Пьеса шла с большим успехом. Для одиннадцатилетнего автора, впервые пробующего перо, это право же, было неплохо»2.
Жэй кеннэрендэ, туган авылы Мостафага кайткач та Жэлилнец балалар коллективы туплап, спектакльлэр белэн курше авылларда йерYе билгеле3. Э 1922 елдан Оренбург Татар халык мэгариф институты буенча сабакташы Фатыйх
Искаковньщ истэлекдэренэ Караганда, М. Жэлилнец инде 1918-1919 елларда ук язылган ике дэфтэр шигырь hэм бер пэрдэдек пьесалары булганлыгы мэгълум4. Казанда Рабфакта укыган еддарда да Жэлил пьесадар язуын ташламый. 1925 елныц ^эендэ узган чыгарылыш кичэсенец сэнгать булеге М. Жэлилнец «Эшфак» дип атадган сценарие буенча бара5. Бу фактлар барысы да яшь Мусаныц театр сэнгате, драматургия белэн даими кызыксынуы, уз осталыгын арттыра баруы турында сейли.
Кызганычка каршы, эле бугенге кенгэ кадэр Муса Жэлилнец башлангыч чор и^аты тулысынча диярлек ейрэнелмэгэн. Истэлеклэр буенча барлаганда, аныц «Ятим бала», «Кабил-Ьабил», «Каз канаты», «Бибкэй кыз» дип аталган пьесалары булганлыгы ачыкланды. Тик алар безнец кеннэргэ кадэр сакланмаганнар. Эмма бу эле алар театр тарихыннан бетенлэй ук эзсез югалганнар дигэн суз тугел.
1925 елныц 11 гыйнварендэ Кызыл Октябрь исемендэге Татар дэулэт театрында (хэзерге Г. Камал исемендэге татар дэулэт академия театры) танылган ^ырчылар hэм драма артистлары Фэттах Латыйпов hэм Зэйнэп Хесэеноваларныц сэхнэ бэйрэмнэре уздырыла. Бенефис кичэсе ечен Муса Жэлилнец «Бибкэй кыз» музыкаль драмасы сэхнэгэ куела. Режиссер Шакир Шамильский тарафыннан сэхнэлэштерелгэн hэм халкыбызныц атаклы ^ырчылары белэн беррэттэн танылган артистлар Касыйм Шамиль, Рокыя Кушловскаялар да катнашкан спектакль зур уцыш казана. Бигрэк тэ ^ырлы рольлэрдэ чыгыш ясаган бенефис иялэре Ф. Латыйпов hэм З. Хесэеноваларныц кечле, матур тавышлары, моцлы ^ырлары халыкны эсир итэ. Театр тэнкыйте дэ спектакльне уцай бэяли. Ике кеннэн соц, ягъни 13 гыйнварда «Кызыл Татарстан» газетасында «6нчы урындык» псевдонимы астында М. Парсинныц рецензиясе басылып чыга. «Эсэр простой кузлектэн генэ караганда матур, эйбэт, - дип суз башлый тэнкыйтьче hэм шунда ук чорныц иц теп талэбен алга китереп куя. - Инде идеология ягына килгэндэ, эшлэр бик такыр. Сеешу, убешу, туйлашу, бер-берсен утерешудэн башка бернэрсэ юк»6. Эсэрнец эчтэлеге турында тэнкыйтьче нинди генэ фикер эйтмэсен, ничек кенэ ирония белдермэсен, 19 яшьлек автор ечен пьесасы татар халкыныц иц мэртэбэле сэхнэсендэ уйналуы, элбэттэ, зур уцыш була. Эмма, эсэренец сэхнэгэ куелу фактын hэм газетада эйтелгэн фикерлэрне Муса узенчэ кабул итэ. Рецензия басылуныц еченче кенендэ ук шул ук «Кызыл Татарстан» битлэрендэ ул пьесасыныц аныц ризалыгыннан башка сэхнэлэштерелуен hэм элеккеге елларда язылган «Бибкэй кыз», «Чегэн егете», «Кабил-Ьабил», «Каз канаты» эсэрлэренец алга таба сэхнэгэ куелырга, укылырга, тезэтелергэ тиеш тугеллеге турында белдеру белэн чыга7. Элеге факт Жэлилнец уз-узенэ, и^атына ^итди карашы, талэпчэнлеге турында сейли. Шулай итеп, беренче уцыш аныц тормышына бернинди дэ узгэреш китерми. Рабфак шэкерте укуын ташлап пьесалар язарга да утырмый, театрга якынаерга да омтылмый. Бары да ничек бар, шул килеш кала. Моны ничек ацлатырга? Бэлки эш Жэлилнец соц дэрэ^эдэ максатчанлыгындадыр? Элегэ аныц теп максаты белем алу, Рабфак тэмамлау. Алда - Мэскэу дэулэт университетыныц филология булеге. Э язылган пьесалар - алдагы зур иж;ат ечен эзерлек, усеш баскычлары гына. Аларга соцыннан да эйлэнеп кайтып була. Курэсец, Муса энэ шулайрак фикер йерткэндер hэм алдагы и^аты аныц хаклы икэнен дэ раслый. Драматургия елкэсендэге алдагы чор тэ^рибэлэре аца беренче татар операларына либреттолар язганда, башка авторларныц эшлэрен бэялэгэндэ зур ярдэм итэ. Э кайбер эсэрлэре («Алтынчэч», «Илдар» hэм башкалар) опера театры ечен язылып, либретто формасында булсалар да чын мэгънэсендэ шигъри драма эсэрлэре, сэхнэнец,
драматургиянец бетен кануннарына туры китереп язылганнар. Аларны, безнец фикеребезчэ, hич икелэнмичэ драма театрлары сэхнэлэрендэ куеп haM уйнап була.
Элегэ кадэр язылганны йомгаклап шуны эйтергэ була. Муса Жэлил - алга таба милли театр сэнгатен баетырлык зур сэхнэ эсэрлэре тудырырлык талантлы зур шэхес. Эрудицияле, тирэн белемле, масштаблы фикерле эдип. Yкенечкэ каршы, терле сэбэплэр аркасында аныц бу таланты тулысынча ачыла, реальлэшэ алмый кала. Тарих, яшэY шартлары шулай идарэ итэ.
Муса Жэлилнец, татар театры Yсешенэ керткэн елеше турында CYЗ алып барганда, аныц театр тэнкыйте елкэсендэге хезмэтлэрен дэ барлап, ^итди игътибар белэн тикшерергэ кирэктер. Аныц бу юнэлештэге эшчэнлеге МэскэYДЭ яшэгэндэ, 1931 елдан башлана. Бу чорда ул башкалада эшлэп килгэн МэскэY татар Yзэк эшче театры спектакльлэрен даими карап бара hэм «Ударниклар» журналы, «Коммунист» газетасы белэн тыгыз хезмэттэшлек итэ. Гомумэн алганда, М. Жэлил ил буенча барган зур Yзгэрешлэр чорында театр сэнгатенэ меhим урын билгели, аныц алдына ^итди бурычлар куя. «Пролетариат театры - реконструкция чорында социализм тезелеше ечен аерым ж;аваплы рольне уйный, - дип яза ул Yзенец А. Эмин, М. Мостафин-Бэйрэкэ белэн бергэ язган мэкалэсендэ. - Ул киц катлау эшче hэм хезмэт иялэре массасына социализм тезелешенец теп бурычларын, конкрет уцышларын hэм юлын художество сурэтлэре, ж;анлы картиналар аркылы гэYДЭлэндереп курсэтэ. Аларныц ац 11эм энергиялэрен кендэлек керэшкэ туплый»8. Китерелгэн езектэн ацлашылганча, авторлар чор талэп иткэнчэ, беренче планга идеологик талэплэрне куялар hэм программа рэвешендэ пролетариат театры тезYне, аныц яца нигезгэ, ягъни яца идеологик платформада корылырга тиешлеген нигезлилэр, максатын, бурычларын билгелилэр. Иц меhиме, театр хезмэт иялэре халык белэн бергэ атларга, аларныц кендэлек тормышларын, яшэY рэвешен, проблемаларын чагылдырырга тиеш. Идеологик кысалардан арындырганда, Жэлил hэм аныц калэмдэшлэре куйган талэплэр эле бYген дэ искермэгэн.
Жэлилнец театр тэнкыйтьчесе буларак аерым спектакльлэргэ язган рецезиялэренэ карасак та, шушы ук идеологик принципныц саклануын кYрербез. Иц элек спектакльнец партия hэм хекYмэт куйган бурычларга ни дэрэ^эдэ ^авап бирYе билгелэнэ. Шуннан соц гына сэхнэ эсэре сэнгатьчэлек ягыннан анализлана башлый. Биредэ дэ Yзенчэлекле закончалык кYЗЭтелэ hэм ул закончалык филологиядэн театр тэнкыйтенэ килYче бик кYплэр ечен уртак. Беренче планга сэхнэ эсэре, спектакль тугел, бэлки автор Yзе, аныц и^аты чыгарыла, пьеса анализлана. Шунлыктан мэкалэнец яртысы, кайчагында хэтта ДYрттэн еч елеше филологиягэ карый. Э театр эшлэгэн эш, спектакльне спектакль итэр ечен кулланылган сурэтлэY чаралары - сценография, костюмнар, музыкаль бизэлеш, теслэр, яктырту, театраль шау-шулар, реквизит, бутафория 11эм башкалар - бетенлэй диярлек читтэ кала. Э образлар система буларак каралмый, бэлки аерым актерлар эше буларак уцай яки тискэре яктан бэялэнэ генэ. Биредэ инде образ тудыру ечен артистлар кулланган алымнар турында CYЗ дэ алып барылмый диярлек.
М. Жэлилнец утызынчы елларда язылган баштагы чор мэкалэлэренец кайберлэре шулай ук ^брэк филологик анализга бай. Мондыйларга мисал итеп, «Тормыш келэ», «Болак арты республикасы» спектакльлэренэ язылган рецензиялэрне кYрсэтергэ була. Э менэ «Кыю кызлар», «Хужа Насретдин», «Yra кыз» кебек сэхнэ эсэрлэренэ багышланган мэкалэлэрендэ автор театр сэнгатенэ якынрак килэ. Биредэ инде художник эше, композиторлар hэм башка
спектакль тудыруда катнашкан иж;атчыларныц хезмэте турында да мэгълуматлар бар. Актерлар и^ат иткэн образлар да ^ентеклэбрэк анализлана. Театр тарихын ейрэнучелэр кузлегеннэн караганда, элбэттэ, соцгы чор рецензиялэре кыйммэтлерэк, аларда материал кубрэк. Эмма чор документы, зур эзерлекле, югары квалификацияле шэхес бэясе буларак алар барысы да ^итди эhэмияткэ ия.
Шагыйрьнец театр тэнкыйте елкэсенэ караган и^атында башка тер мэкалэлэр дэ бар. Аларныц кыйммэте тагын да югарырак. Ченки бу мэкалэлэрдэ аерым спектакльлэр генэ тугел, бэлки бетен бер театр коллективыныц иж;аты, тоткан юлы, усеш тенденциялэре тикшерелэ. Андыйларга мисал итеп Жэлилнец 1934 елныц 21 апрель hэм 30 декабрь саннарында «Коммунист» газетасында басылган «Яшь театрныц эш урнэклэре» hэм «Яшь театрныц усу юлы» мэкалэлэрен алырга була. Бу елныц яз hэм кыш айларында Эсгать Мэ^итов ^итэклэгэн Казан татар эшче театры ике тапкыр Мэскэудэ гастрольдэ була. Жэлил театрныц башкалада курсэтелгэн барлык спектакльлэрен карап чыга hэм аталган ике мэкалэдэ коллектив башкарган эшкэ йомгак ясый. Аныц фикеренчэ, «театр уз эченэ еметле, талантлы яшь кечлэрне берлэштергэн. Уендагы чынлык, сэхнэдэ узлэрен иркен тота алу, уен осталыгы нык куренэ»9. Ул бигрэк тэ Габдрахман Мамай, Низам Камалов, Фуад Халитов, Мэрзия Мицлебаева, ИбраЬим Гафуров, Габдулла Сэгыйтов кебек актерларныц эшлэренэ югары бэя бирэ.
Кече формалы «Грузчиклар», «Кояш цехы», «Сэлам», «Гармун сейлэр», «Уцышсыз карьера» кебек эсэрлэр белэн эш башлаган коллектив, ул чорда тулы форматлы, бербетен спектакльлэргэ кучу чорын кичерэ. Шуца курэ артистлар, режиссерлар эшендэ, Жэлил фикеренчэ, скетч, миниатюра, интермедия, бер пэрдэлек пьесаларны башкарганда схематизм, берьяклылык, кирэкмэгэн психологизм кебек кимчелеклэр дэ шактый нык сизелэ. Элегэ шулай ук «Кук кулмэкчелек» («Синеблузники»), «Жанлы газета» («Живая газета») кебек рус театрында ул елларда шактый популяр булган агитацион коллективлар тээсире дэ куренеп китэ. Мэкалэ авторы тарафыннан курсэтелгэн кимчелеклэрнец бету шартлары да ачыклана. Моныц ечен тулы канлы, сэнгатьчэ эшлэнеше ягыннан югары дэрэ^эдэге драматургия урнэклэренэ кучу зарури. Жэлил тулысынча хаклы булып чыга. Алга таба А. Островскийныц «ГенаИсыз гаеплелэр» кебек деньякулэм танылган эсэрлэрне сэхнэлэштергэндэ театр коллективы алардан тулысынча арына.
Жэлил Казан татар эшче театрыныц иж;ат тормышы, яшэеше ечен кирэк булган тагын бер меhим проблемага игътибарны юнэлтэ. «Театр ечен иц авыры -эшлэргэ материаль шартлар булмауда, - ди ул. - Аларныц бу кенгэчэ йортсыз, урынсыз эшлэулэре аны зур куркыныч астына куя. Алар ул хэлдэ артык эшли алмаячаклар. Лэкин ул театр яшэргэ тиеш»10.
Тик, кызганычка каршы, Жэлилнец кисэтуе игътибарсыз кала hэм аныц куцелсез прогнозы тормышка аша. 1937 елда элеге коллектив, тулар-тулмас ^иде ел эшлэгэннэн соц, таралырга мэ^бур була. Инде сэнгать елкэсендэ беркемне дэ кабатламый торган, уз юлын тапкан, шактый катлаулы юл уткэн бу узенчэлекле, талантлы коллективныц таркалуы, элбэттэ, милли театр сэнгате ечен зур югалту була.
Бугенге кендэ Казан татар эшче театрыныц и^ат юлы тулысынча ^ентеклэп ейрэнелмэгэн. Алга таба бу эш башкарылыр дип уйлыйбыз hэм аны утэргэ алынган галимнэр ечен М. Жэлилнец мэкалэлэре, hичшиксез, иц кыйммэтле материал булачак.
Нэти^э ясаганда, KahapMaH шагыйрьнец егерменче-утызынчы еллардагы ижаты татар театр сэнгате белэн шактый тыгыз бэйлэнгэнлеген ассызыклап билгелэп китэргэ кирэк. Эдэби бYлек медире булган МэскэYДЭге татар опера студиясендэ Ьэм яца оешкан Татар дэYлэт опера Ьэм балет театрындагы эшчэнлегеннэн тыш, ул зур потенциаль мемкинлеге булган драматург Ьэм бай эрудицияле театр тэнкыйтьчесе сыйфатында да чыгыш ясый. Курсэтелгэн Ьэр ике елкэдэ Жэлил калдырган эдэби мирас ^итди игътибарга лаек Ьэм милли театр сэнгатен YCтеpY елкэсендэ кыйммэтле зур елеш булып саналырга хаклы.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. ДжалиловаХ. О моем брате. - Казань, 1969. - С. 40.
2. Воспоминания о Мусе Джалиле. - Казан: Тат. кн. изд-во, 1966. - С. 40.
3. Там же. - С. 36.
4. Yлемсезлек тацында. Муса Жэлил турында истэлеклэр. - Казан, 1971. - Б. 16-17.
5. Исхаков Ф. Аны комсомол тэрбиялэде // Казан утлары. - 1966. - № 2. - Б. 126.
6. 6нчы урындык // Кызыл Татарстан. - 1925. - 13 январь.
7. Кызыл Татарстан. - 1925. - 15 январь.
8. ЩэлилМ., Эмин А., Мостафин-БэйрэкэМ. Иске нигезгэ яцадан корылуга каршы // Коммунист. - 1932. - 3 июль.
9. Коммунист. - 1934. - 21 апрель.
10. Шунда ук.
Эдэбият исемлеге
Воспоминания о Мусе Джалиле. - Казан: Тат. кн. изд-во, 1966. - С. 40. ДжалиловаХ. О моем брате. - Казань, 1969. - С. 40.
Yлемсезлек тацында. Муса Жэлил турында истэлеклэр. - Казан, 1971. - Б. 16-17. References
Vospominaniya oMuse Djalile [Reminiscences about Musa Jalil. In Russ.]. Kazan, Tat. kn. izd-vo publ., 1966, p. 40.
Dzhalilova Kh. O moem brate [About my brother. In Russ.]. Kazan, 1969, p. 40. Ulemsezlek tanynda. Musa Jalil turynda istelekler [At dawn of immortality. Reminiscences about Musa Jalil. In Tatar.]. Kazan, 1971, pp. 16-17.
Сведения об авторе
Арсланов Мехаметгали Гилмегалиевич, доктор искусствоведения, e-mail: q.arslanov@ yandex.ru.
About the author
Mekhametgali G. Arslanov, Doctor of Art History, e-mail: q.arslanov@yandex.ru.
В редакцию статья поступила 20.09.2017 г., опубликована:
Арсланов М. Г. Муса Жэлил - драматург hэм театр тэнкыйтьчесе // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2017. - № 3/4. - С. 176-181.
Submitted on 20.09.2017, published:
Arslanov M. G. Musa Jalil - dramaturg hem teatr kritigy [Musa Jalil, a playwright and a theatre critic. In Tatar.]. IN: Gasyrlar avazy-Eho vekov, 2017, no. 3/4, pp. 176-181.
