CC BY
7БАШТАН СОИ РОМАН ДА КИСЕЛГбН...
(Ш. Маннурныц «Муса» романы турында)
1959-1965 елларда язучы Шэйхи Маннур Советлар Берлеге Каhарманы, Ленин премиясе лауреаты, таныл-ган шагыйрь Муса Жэлил турында кYлэмле «Муса» дигэн роман и^ат итэ. Эсэр башта елешчэ «Казан утла-ры» журналыныц 1965 елгы 5-11 саннарында басылып чыга hэм киц гавэм укучы тарафыннан яратып кабул ителэ, зур кызыксыну барлыкка китерэ. Декабрь, гыйн-вар айларында гына да редакциягэ hэм автор исеменэ илледэн артык хат килэ. Аларныц барысын да журнал-да бастыру мемкин булмый. Шулай да кайберлэрен ба-стырып чыгаралар. Хат язучылар арасында М. Жэлил-не куреп-белгэннэр дэ була. Аларныц берсе, мэсэлэн, М. Газизова болай яза: «Моцсу карашлы Минзэлэ по-литучилищесы курсанты солдат Муса минем куз ал-дымда. Ул шулай элеккечэ чакыра, енди, рухландыра кебек. Язучы безгэ яцадан тере, ж;анлы Мусаны кай-тарды, аныц якты образын мэцгелэштерде, Yлемсез Муса кайтты безгэ»1. Бала чагы сугыш елларына туры килгэн Р. Кэримованыц язмасына игътибарны юнэлтик. Анда шундый юлларны укыйбыз: «Мине немец коллы-гына тешеп тэ, ач-ялангачлыктан интегеп тэ рухларын тешермэгэн, бер-берлэрен ташламаган, бер-берлэренэ ярдэм иткэн батыр совет солдатларыныц образлары сокландырды... Бу роман яшьлэребез ечен дэ файдалы булыр. Аны укыгач, Yзлэренэ хэзерге матур тормышны алып килгэн бабаларыбызны, ата-ана-ларыбызны ныграк хермэт итэрлэр»2. М. Габдрахманова хатын-нан кYренгэнчэ, романда сурэтлэнгэн патриотларныц берсе — Гайнан Кормашов (М. Жэлилнец уц кулы), аныц укытучысы булган, ул география, физика, рэсем кебек фэннэрдэн укыткан3.
Кайбер укучыларны романныц ничек язылуы, ничек матери-аллар туплануы, аерым образларныц барлыкка килуе, авторныц Мусаны якыннан белYе мэсьэлэлэре дэ кызыксындыра. Романда сурэтлэнгэн кайбер кешелэрнец, аерым алганда Зиннэт Хэсэнов-ныц биографик детальлэре чынлыкка туры килмэY фактлары да эйтелэ. Боларга ^авап итеп, Ш. Маннур журналныц 1966 елгы 5 санында махсус мэкалэ урнаштыра. Аннан ацлашылганча, Муса турында опера, шигырьлэр, поэмалар, очерклар язылса да,
Романныц 1966 елда нэшер ителэсе булган нвсхэсенец титул бите. Татарстан Республикасыныц Милли архивына яца тапшырылган документлардан.
239
алар <^злэренец тар калыплары аркасында, ^элилчелэр алып барган зур керэшнец тулы картинасын киц колач белэн курсэтеп бирэ алмаган-нар». Автор Мусаны якыннан бик яхшы белгэн, яшьлек елларында бер-берсе белэн аралашып яшэгэннэр. Ул эсэренэ материаллар туплау ечен каhарманга бэйле яки ул булган кYп ^ирлэрдэ йергэн, аны куреп белгэн кешелэр, исэн калган керэштэшлэре белэн очрашып сейлэшкэн. Хэтта кенбатыш Берлинга барып католик руханые Г. Юрытконы да эзлэп таба. Автор романны китап итеп бастырырга эзерлэгэндэ, хатларда эйтелгэн кицэшлэрне истэ тотарга, кYп кенэ яцалыклар кертелэчэген белдерэ4.
Ни га^эп, эсэргэ эдэби тэнкыйть тарафыннан тиешле игътибар би-релми. Бу хакта Татарстанныц халык язучысы Хисам Камалов болай ди: «Гомерен, талантын сарыф итеп, Шэйхи Маннур "Муса" романын язды. Татар эдэбиятында катлаулы язмышларны тасвирлаган героик эсэр. Лэкин бу кечле эсэрне кртэреп алмадылар. Эле басылганчы ук эшчэн авторны ул тирэн борчуга салды»5.
Роман 1968 елда аерым китап булып нэшер ителэ. Бу очракта да тэнкыйть Yзенец саранлыгын кYрсэтэ. Бары тик Риза Ишморатньщ, Галим Рябковныц бэялэмэлэрен генэ белэбез6. 1975 елда эсэрнец тезэтелгэн икенче басмасы, 1983 елда МэскэYДЭ «Современника» нэшриятында рус телендэ тэр^емэсе денья курэ7. Максатыбыз башка юнэлештэрэк булганга, без биредэ аларга тукталмыйбыз.
Мэкалэдэ эсэргэ кагылышлы ике моментка гына тукталып утэбез. Беренчедэн, романда ^элилчелэрне ^эзалап YтерY вакыйгасы чын-лыкта булган вакыйгадан аерыла. Ченки, ул вакытта бу хакта эле тегэл мэгълYмат булмый. Автор, Yзе эйткэнчэ, бу вакыйгаларны сугыш-та булган Энвэр Газетдинов сейлэгэннэргэ нигезлэнеп тасвирлый. Бу мэсьэлэгэ, Э. Газетдиновныц 1961 елныц 13 февралендэ Ш. Маннурга язган hэм эле беркайда да билгеле булмаган, Татарстан Республикасы-ныц Милли архивында саклана торган хаты тагын да ачыклык кертэ. Анда язылганча, Э. Газетдинов Берлин ечен барган сугышта катнашкан hэм аларныц танк бригадасын Шпандау районына кYчергэннэр. Шун-да алар урнашкан урыннарыннан 1-1,5 км ераклыктагы Зеебург тирына кYнегYлэргэ йергэндэ, Шпандау термэсендэ эшлэгэн, кYп теллэр белгэн Пауль исемле кеше белэн очрашкан. Ул аларга Муса Жэлилне hэм аныц керэштэшлэрен 1944 елныц 26 августында иртэнге сэгать уннар тирэсендэ Зеебург тирында атып YтерYлэрен сейли. Жэзалау алдыннан, тоткыннар Yзара татар телендэ сейлэшкэннэр hэм ниндидер маршка ^ырлаганнар. Бу хакта Паульгэ эсирлэрне машина белэн алып килгэн hэм дэhшэтле вакыйганы Y3 кYЗлэре белэн кYргэн шофер сейлэгэн.
Пауль Э. Газетдиновка М. Жэлилнец гарэп хэрефлэрендэ язылган соцгы хатын hэм ^иде эсир тешерелгэн фотоны бирэ. Сурэт Зеебург тиры янында тешерелмэгэн. Хат авторы боларныц барысын да Казанга Кави Нэ^мигэ ^ибэргэнен яза8. Пауль Э. Газетдиновны тоткыннар-ны алып килгэн шофер белэн дэ очраштырырга вэгъдэ бирэ. Лэкин соцгысы икенче урынга кYчерелY нэти^эсендэ, кYрешэ алмыйлар.
Э. Газетдинов хатындагы мэгълYмат турыдан-туры диярлек роман-ныц (1968 елгы басма) 724, 733, 735, 743-744 битлэрдэ чагылыш тапкан.
Икенчедэн, роман журналда басылганда да, китап итеп нэшер ителгэндэ дэ аныц беренче кисэге тешереп калдырылган. Корректу-
240
БАШТАН СОН РОМАН ДА КИСЕЛГ6Н... (Ш. МАННУРНЫН «МУСА» РОМАНЫ ТУРЫНДА)
радан кYренгэнчэ, э ул сакланып калган hэм авторныц материаллары белэн Татарстан Республикасыныц Милли архивына тапшырылган, титул битенэ болай язылган: «Шэйхи Маннур. Муса. Роман. Татарстан китап нэшрияты, 1966». Димэк, китап 1966 елда нэшер ителергэ тиеш булган. «Автордан» дигэн язмада болай укыйбыз: «Бу эсэрне яз-ганда, кYп кенэ иптэшлэр Yзлэрендэ булган материаллар, истэлеклэр белэн, мэкалэ hэм хатлар белэн, и^ади кицэш бирY юллары белэн мица бик зур ярдэм кYрсэттелэр hэм булышлык иттелэр. Шулар ара-сыннан бигрэк тэ Эминэ, Зэйнэп, Хэдичэ Жэлилова, вркыя Алишева, Сэгъдэт Булатова, Г. Хафизов, С. Ганиев, Ф. Мингалиев, Р. Хисамет-динов, Э. Газетдинов, З. Мехэммэдиев, Ф. Солтанбеков, Г. Фэхретди-нов, М. Иконников, К. Ишмуров, Г. Бэширов, С. Батыев, Г. Кэшшаф, М. Таhиров, Р. Фэизова, Небенцаль (ГДР) иптэшлэргэ, А. Тиммерманс (бельгияле) дустыбызга, Юрытко эфэндегэ (кенбатыш Берлин) чын кYцелдэн бик зур рэхмэтлэр эйтэсем килэ»9. 1968 елгы басмада бу тешереп калдырылган.
КYлэме 3-27 битлэрне тэшкил иткэн hэм тешереп калдырылган бе-ренче кисэк нидэн гыйбарэт соц? Ул — яшь Мусаныц Мэдинэ исемле кызга мэхэббэте турында. Эйтергэ кирэк, самими менэсэбэтлэр эдэп кысаларында тасвирланган эсэрнец бу елеше романныц композицион корылышын мантыйкка ярашлы рэвештэ башлаган булган икэн.
Эсэрдэн куренгэнчэ, Муса белэн Мэдинэ беренче мэртэбэ Бишбал-тада Нэнекэй (прототибы Техфэт Ченэкэй) оештырган яшь язучылар мэ^лесендэ очрашып танышалар.
Муса кире МэскэYгэ киткэннэн соц, ул эле анда университетта укый hэм комсомол Yзэк комитетында, балалар журналында эшли, алар кыш буе хат алышалар. Муса сагынуына тYЗЭ алмыйча, хэбэр итмичэ май башларында Казанга килеп чыккач, очраклы рэвештэ Та-шаяк ярминкэсе тирэсендэ очрашалар. Алар Солтангазиннар туенда ейлэнешергэ вэгъдэ бирешэлэр.
Жиде айдан соц Муса имтиханнарын алдан тапшырып, ейлэнергэ Казанга кайта. Солтангазиннарда мэ^лес корыла. Лэкин кетмэгэндэ Мэдинэ баш тарта. Дересрэге, очрашырга CYЗ куешкан урынга килми.
Мэдинэ институтка кабул ителгэч, аныц социаль чыгышын искэ тешереп, кире чыгаралар. Бу хэбэр Мусага барып ирешэ. Ул башта МэскэYДЭге югары уку йортларында урын белешеп карый. Белешэ тор-гач, Ленинградта былтыр гына ачылган яца бер институтка студентлар кабул итY эле hаман тегэллэнмэгэн булуы ачыклана. Ул телеграмма су-гып, Мэдинэне китертэ hэм шунда укырга урнашырга ярдэм итэ.
Беренче кисэк шулай тэмамлана: «Э бер елдан соц: "Мэдинэ кияYгэ чыккан, ире озын буйлы, матур чырайлы бер инженер икэн..." дигэн хэбэр ишетелде. Га^эбенэ каршы, Муса Yкенмэде, эрнемэде, хэтта ^ицелэеп калгандай булды. Димэк ки, ^еплэр тэмам езелде hэм шулай булуы яхшырак та. Эле ул кияYгэ чыкмаган булса, тиле кYцел hаман уйланыр, hич булмастай хыялларга бирелеп, тагын нэрсэдер кеткэн булыр иде...
Озакламый Мэдинэнец Yзеннэн дэ хат килеп теште. Ул Yзенец тор-мышка чыгуын hэм бэхетле генэ яшэYлэрен хэбэр иткэн, Мусаны Yзе-нец иц якын hэм иц яхшы дусты дип атаган иде. Муса келеп куйды:
241
— Шулай шул инде... — диде. — Мэхэббэтец дошманлык белэн киселгэнче, дуслыкка эйлэнYе яхшырак!..»10
Бу кисэктэ сурэтлэнгэн вакыйгаларныц кYп елеше М. Жэлилнец кендэлегендэ дэ язылган. Аннан ацлашылганча, Мэдинэнец прото-тибы Мебинэ Габитова исемле кыз була. Кендэлек белэн Ш. Маннур таныш булмаса да, ул бу хакта эйтер иде, моны яхшы белгэн, элбэттэ. М. Габитованыц фоторэсемен М. Жэлилгэ багышлап чыгарылган бар-лык фотоальбомнарда (1966, 1976, 1986) кYрергэ мемкин.
Бу хакта кендэлектэ шундый ацлатма бирелэ: «Кичэдэ (романда — Бишбалтада) без берничэ кеше бергэлэп карточкага тешэргэ CY3 куеш-кан идек. Шул CY3 буенча икенче кен фотографиягэ ^ыелдык. Мэрьям [Гобэйдуллина], Мебинэ, Эминэ [Бикмуллина], Ченэкэй, мин hэм Мирсэй Эмир идек»11.
Корректурадан кYренгэнчэ, 1966 елда басылып чыгарга тиешле китап, гомумэн, мехэррир тарафыннан тагын шактый редакциялэнгэн, ягъни тезэтелгэн. Биредэ аларныц барысына да тукталып YTY мемкин тYгелле-ген истэ тотып, бары тик 31 биттэге бер езеккэ генэ игътибарны юнэлтY белэн чиклэнэм: «Синец бу CY3лэрец, Фэсхи дус, мине ^эберлилэр, — диде Муса ул чакта. — Синец каршыида бер генэ генаhым да юк минем. Эгэр Эминэ сица карамаган икэн, минем ни гаебем? Ул аныц Y3 эше ич. Болар урынсыз Yпкэ CY3лэре дип кенэ карыйм. Давай бетерик». Э 1968 елгы басмада ул шулай: «Синец бу CY3лэрец, Фэсхи дус, мине ^эбер-лилэр, — диде Муса ул чакта. — Синец каршыида бер генэ гена^ш да юк минем. Болар урынсыз Yпкэ дип кенэ карыйм. Давай бетерик»12.
Беренче кисэкнец тешереп калдырылуына килгэндэ исэ, Y3 вакы-тында моныц ниндидер сэбэплэре булгандыр, кYрэсец. Эгэр роман-ны яцадан бастырып чыгару, фикеремчэ, бу бик тэ кирэк булыр иде, мэсьэлэсе кYтэрелсэ, ул киселгэн шэкелдэ тYгел, э автор уйлаганча тулы килеш денья курергэ тиеш.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Казан утлары. - 1966. - № 3. - Б. 154.
2. Шунда ук.
3. Шунда ук.
4. Маннур Ш. Муса Yзе сорады кебек // Казан утлары. - 1966. - № 5. - Б. 145-149.
5. Камалов Х. Моцсу сагыну // Мэйдан. - 2014. - № 12. - Б. 25.
6. Ишморат Р. «Муса» романын укыгач // Социалистик Татарстан. - 1969. - 6 апрель; аныкы ук. Муса турында роман // Азат хатын. - 1969. - № 5. - Б. 19-20; Рябков Г. Алыпкулныц сигезенче улы // Казан утлары. - 1969. - № 8. - Б. 178-182.
7. Маннур Ш. Муса / Пер. В. Шульжик, Р. Ахунов. - М., 1983. - 320 с.
8. Татарстан Республикасыныц Милли архивына яца тапшырылган документлардан.
9. Шунда ук.
10. Шунда ук.
11. Жэлил М. Эсэрлэр: Биш томда. Т. 4: Эдэби тэнкыйть мэкалэлэре hэм биографик материаллар. - Казан, 2006. - Б. 266.
12. Маннур Ш. Муса. - Казан, 1968. - Б. 18.
Рэмил Исламов, филология фэннэре докторы
242
БАШТАН СОН РОМАН ДА КИСЕЛГ6Н... (Ш. МАННУРНЫН «МУСА» РОМАНЫ ТУРЫНДА)
