ГАЙШә БОГДАНОВА: "ИРЕКЛЕ ФРАНЦИЯНЕң ИРЕКЛЕ ХАТЫН-КЫЗЫ ТУРЫ МәГЪНәСЕНДә Дә, КүЧЕРЕЛМә МәГЪНәСЕНДә Дә КОЛ УЛ..." Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

ГАЙШЭ БОГДАНОВА:

«Ирекле Францыянец ирекле хатын-кызы туры мэгънэсендэ дэ, кучерелмэ мэгънэсендд дэ кол ул...»

Терле инану-ышануларга, тор-мыш-яшэеш фэлсэфэсенэ бэйле, хатын-кызларныц, шул исэптэн меселман хатын-кызларыныц да, ^эмгыятьтэге урыны хакында элек-электэн терле фикер-карашлар яшэп килэ. XIX гасыр ахыры — XX йез башы матбугаты да бу проблемага зур игътибар биргэн. Шулар арасында 1908-1911 елларда Франция башкала-сы Парижда кардэш кумык халкыныц ^ренекле вэкиле Мехэммэтбэк Хад-жетляше (тэхэллYсе «М. Tatarine») мехэррирлегендэ рус телендэ нэшер ителгэн «Мусульманин» (Меселман) популяр-и^тимагый, гыйльми-эдэби журналын да атап китэргэ була. Бу басма элегэ аз мэгълYм булып, матбу-

гат тарихы кYЗлегеннэн ейрэнелмэгэн килеш кала.

КYлэме 32 биттэн дэ ким булмаган журнал, чама белэн, дYртенче формат-тагы юка газета битлэреннэн теплэнеп, айга ике тапкыр чыккан. Ул, нигездэ, Теньяк Кавказдагы тау халыкларыныц hэм Русия меселманнарыныц тормыш-кенкYрешен, милли-мэдэни Yсеш про-блемаларын яктырткан. Теп эчтэлеген Русия меселманнары тормышыннан, меселман иллэреннэн алхэбэрлэр, меселман халыклары арасында мэгариф-мэктэп, мэгърифэтчелек эш-лэре, меселман хатын-кызларныц кендэлек кен^реш, ^эмгыятьтэге урыны мэсьэлэлэре, Шэрык сэнгате, эдэбияты hэм гыйлеме, меселман

219

армиялэре кен^решенэ караган ма-териаллар, тарихи очерклар, леген-далар, эдэби эсэрлэр, финанс-сэYДЭ, спорт яцалыклары, редакциягэ хатлар, игълан бYлеклэре тэшкил иткэн. Шул исэптэн, анда татар халкыныц, аныц терле тарихи-этно-график теркемнэренец, элекке Ру-сия империясендэге башка терки халыкларныц тарихы, мэдэнияте, тормыш-кенкYреше, Урта Идел hэм Урал буе татарларыныц XX гасыр ба-шында и^тимагый тормышы буенча да шактый ^п кызыклы мэгълYмат табырга була.

«Журналны чыгарганда без иц элек hэм барыннан да битэр Yзебезнец аз санлы зыялыларыбызны бер мэдэни гаилэгэ тупларга, э аннары инде, эйтергэ мемкин, системалы рэвештэ, билгеле бер программа белэн эшли башларга омтылдык», — диелэ редакциянец кереш мэкалэсендэ1.

XX гасыр башы Русия импери-ясе шартларында меселман хатын-кызларныц и^тимагый халэте, тормыш-кенкYреше мэсьэлэлэрен кYтэргэн язмаларныц кYркэм бер ми-салы булып журналныц 1910, 1911 елгы саннарында «Айша-ханум» авторлы-гында денья ^ргэн «Очерки Парижа» (Париж очерклары) циклын атарга була. Аларныц эчтэлегенэ караганда, бу очерклар Франция башкаласын-да яшэп, аныц тормыш-кенкYрешен яхшы белгэн кеше тарафыннан языл-ган.

Гайшэ ханым Yзенец язмаларында Парижныц, аныц халкыныц XX гасыр башындагы тормыш-кен^решен шактый бай буяулар белэн тасвирлый. Шеhрэтле Ауропа каласы тормышын-нан алынган кYЗЭTYлэрен Русиядэге шул чор терки-меселман еммэтенец рухи-мэдэни халэте, кендэлек тормы-шы белэн чагыштырып, нэти^элэр ясарга омтыла. Шул рэвешле, бу очерк-лар авторы XX гасыр башы меселман, терки-татар ^эмгыятендэ киц тара-лыш алган ^эдитчелек хэрэкэтенец бер вэкиле буларак гэYДЭлэнэ.

Шунысы игътибарга лаек, очерклар авторы журнал укучыларны hич тэ XX гасыр башындагы бай тор-

мышлы Париж тэртиплэреннэн Yрнэк алып, аларга сукырларча иярергэ ча-кырмый. Киресенчэ, меселман хатын-кыз ^злегеннэн карап, ул анда кYп кенэ кимчелеклэр, ^итешсезлеклэр дэ таба, аларны тэнкыйть утына ала. Эйтерсец лэ безне кисэтэ — Ауропа-дагы тэртиплэр, тормыш-кен^реш бетен яктан камил, ^итеш тYгел. Ьэр очракта да Кенбатышка иярергэ кирэкми!

«Очерки парижа» циклыннан журналныц 1911 елгы 11-13 куш саннарында денья ^реп, хатын-кызларныц тигез хокуклылыгына багышланган берсе XX гасыр башы меселман ха-тын-кызлары белэн Париж (Кенбатыш Ауропа) хатын-кызларыныц ^эм-гыятьтэге урынын, ролен аерым ми-саллар аша чагыштырып тасвирлавы белэн кызыклы. Шунысы кызык, киц таралган ^заллаулардан, инанулар-дан аермалы буларак, бу чагыштыру-лар hич тэ Париж хатын-кызлары фай-дасына тYгел!

«Мусульманин» журналы

битлэрендэ «Айша-ханум» имзасы астында денья кYргэн бу очеркларныц авторы дип Гайшэ ханым Богданова фаразлана.

Гайшэ Богданова — XIX гасыр азагы — ХХ гасыр башы татар и^тимагый хэрэкэтендэ ^ренекле урын тоткан зур шэхес, вакыты буенча кечкенэ, лэкин эhэмияте буенча чик-сез зур булган бер чор вэкиле. Аныц биографиясе элегэ кадэр язылмаган, эмма игелекле эшлэре хакында кайбер мэгълYматлар бар.

Ул 1890 елныц 24 ноябрендэ Казан шэhэрендэ, сэYДЭгэр гаилэсендэ туа. Балаларныц яхшы тэрбия алып YCYенэ ейдэге тэртиплэр, мемкинлеклэрнец тирэн тээсир ясавын искэ алсак, Гайшэ ханымныц затлы, зыялы гаилэдэн булуында шик юк. Этисе Габдулла hэм энисе Маhруй Габдерэшит кызы Казанныц Иске татар бистэсендэ яшэгэн.

1899 елда Гайшэ туташ Казанда-гы «бетен Идел буенда иц абруйлы» саналган2 Мариинск гимназиясенэ укырга керэ. Уку-укыту эшлэрен юга-ры катлам кызлары ечен ачылган ин-

20.

ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2014

Татар-меселман яшьлэренец «Шимбэ» тугэрэге эгьзалары (беренче рэттэ, сулдан уцга: Р. Габитова, Х. Гали, М. Гобэйдуллина, З. Габитова; икенче рэттэ: Г. Гобэйдуллин, Г. Богданова, Ш. Мехэммэдьяров). Казан, 1907-1908 еллар тирэсе.

ститутларга якынайту максатыннан, монда 1879 елда ук алдынгы програм-малар кертелэ башлый.

Гимназиядэ татар кызлары да аз булмый. Моныц узенэ курэ сэбэплэре дэ бар. Бердэн, гимназиянец халык арасында дэрэ^эсе зур, икенчедэн, 1902 елдан башлап татар кызлары дингэ нисбэтле чиркэу-славян теле ейрэнудэн, дини йолаларга катнашу-дан азат ителэ. Моннан тыш, ата-ана-лар соравы буенча, биредэ ислам дине дэреслэре дэ кертелэ башлый. Мулла Фэсэхетдин Мехетдинов укытучы итеп чакыртыла3 (аныц Мэрьям hэм Эминэ исемле ике кызы да шушы гим-назияне тэмамлый).

Тарихыбызда билгеле бер урын тоткан башка гузэл затларыбыздан Рокыя Гобэева, Эминэ Терегулова, Зэйнэп Саинова, Сара Эхмэровалар гимназиядэ Гайшэ Богданова белэн бер чорда укый. Аларныц бай эчтэлекле тормышы, игелекле эш-гамэллэре уз заманнары ечен генэ тугел, бэлки хэзерге кен кузлегеннэн караганда да

актуаль. Yзара нэзэкатьле мегамэлэ белэн аерылып торган бу асыл туташларыбызныц туган телебездэн тыш гарэп, фарсы, рус, француз теллэрендэ дэ сейлэшэ алуы узе генэ дэ нур естенэ нур булып, аларныц берсеннэн-берсе зыялырак кешелэр булуы турында сейли.

Мэгьлум булганча, 1903-1904 ел-ларда татар шэкертлэре арасында бар-ган ислах хэрэкэте белэн беррэттэн, рус уку йортларында укучы татар яшьлэренец мэдэни хэрэкэте дэ шак-тый киц тес ала. Шул кутэрелеш дулкынында, 1904 ел башында татар яшьлэренец «Шимбэ» тугэрэге оештырыла. Оештыру дыелышы Татар укытучылар мэктэбенец элекке-ге директоры (инспекторы) булып, инде мэрхум булган Шаhбазгэрэй Исмэгыйль улы Эхмэрев (1853-1900) йортында уздырыла. Анда рус уку йортларында белем алучы Гайшэ Богданова, Эминэ Терегулова, Суфия, Сара, Ильяс Эхмэревлэр, Зэйнэп, Рабига Габитовалар, Фатимаи-

ГАИШЭ БОГДАНОВА: «ИРЕКЛЕ ФРАНЦИЯНЕЦ ИРЕКЛЕ ХАТЫН-КЫЗЫ ТУРЫ МЭГЪНЭСЕНДЭ ДЭ, КУЧЕРЕЛМЭ МЭГЪНЭСЕНДЭ ...

221

«Шимбэ» тугэрэгенэ йеруче кызлар (артистларныц барысы да хатын-кызлар) спектакльдэн соц.

Казан, 1907 ел.

Зеhрэ, Зэйнэп, Солтан Саиновлар, Селэйман Чанышев, Нэби hэм Мул-ланур Вахитовлар катнаша. Мэдрэсэ шэкертлэреннэн Фатыйх Эмирхан белэн Гыймад Нугайбэков та шушы тYгэрэкнец эгъзалары була. ТYгэрэк ^ыелышларында рус hэм шэрык клас-сиклары эсэрлэреннэн тыш, яца татар эдэбияты Yрнэклэрен укып ейрэнYгэ дэ зур игътибар бирелэ. Гайшэ ханым тYгэрэк хакында Y3 истэлеклэрендэ болай дип яза: «"Шимбэ" тYгэрэген алдынгы татар яшьлэре тезеде... ТYгэрэк Yзенец эшен нык конспиратив (яшерен) рэвештэ алып барды, ченки патша хекYмэте татар яшьлэренец нэрсэ эшлэYлэрен езлексез ^зэтеп тора иде. ТYгэрэк революцион эш алып бара, аныц мэкъсуды татар массасыныц ацын кYтэрY hэм аца революцион идеялэр кертY булды. Мулланур Вахитов бу тYгэрэкне тезYчелэрнец татар яшьлэренэ революция рухы ер^челэрнец берсе иде. Аннары ул Петербург политехника институты студенты булган

вакытында башкаладан Yзенец ту-ган шэhэренэ (Казанга) кайтып без-не Петербург тYгэрэклэренец эшлэре белэн таныштыра hэм андагы революцион хэрэкэтнец барышы турында безнец белэн бYлешэ иде [...] Бу чорда Фатыйх Эмирхан hэм атаклы большевик Хесэен Ямашев иптэшлэр дэ ^ренекле роль уйнадылар. "Мэдрэсэи Мехэммэдия" шэкертлэре ул еллар-да алдынгылардан саналалар иде. Алар татар яшьлэрен революциягэ эзерлэYДЭ зур хезмэт ^рсэттелэр»4.

Шимбэ тYгэрэгенец тагын бер баш-лангычы — татарча ей спектакльлэре оештыру. Спектакльлэр, гадэттэ, Раш-туа бэйрэме кеннэрендэ, укучыларныц кышкы ял вакытында Yткэрелэ. Башта берничэ тапкыр рус телендэ спектакль куелып, аннары татарчага ^чэлэр. 1904 елда дусты Ризван Алушига яз-ган хатында Фатыйх Эмирхан татарча ей спектакльлэренец 1903 елда ук ку-ела башлавы хакында болай дип яза: «Студентлар вэ гимназисткалар илэ Yткэн ел башында татар лисанында

22

ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2014

ике уен уйнадык. Берсе — "Кызганыч бала", берсе — "Гыйшык бэласе"»5.

Татар телендэге иц беренче спектакльлэр Гафифэ Габидова фа-тирында уйнала. «Беренче спекта-клебез Габдерахман Ильясиныц "Би-чара кыз" исемле эсэре уйналды. Икенче мэртэбэдэ терекчэдэн тэр^емэ ителгэн "Кызганыч бала" белэн "Гый-шык бэласе"н уйнадык», — дип яза спектакльдэ уйнаучы (соцыннан Татар дэулэт театры артисткасы) Суфия ха-ным Эхмэрова (Мерсэлимбэкова)6.

Шунысы да кызык, «Кызганыч бала» спектакле 1907 елда татар ха-тын-кызлары ечен генэ дэ уйнала. Уй-научы «артистлар» — барысы да кыз-лар. Спектакльдэн соц алар узлэренец артист киемнэрендэ фоторэсемгэ дэ тешэ.

Гайшэ Мариинск гимназиясен 1908 елда тэмамлый. Шуннан соц, Иж-Буби кызлар мэдрэсэсендэ рус теле укыта. Мэдрэсэне япкач, Казанга кай-тып Теш табиблары мэктэбенэ укырга керэ. Бу хакта безгэ «Сеембикэ» журналы хэбэр итэ: «Хэзер фельдшер-лык, сэудэ мэктэплэрендэ, теш шкула-сында укучы байтак меслимэлэр бар. Былтыр Казандагы теш шкуласында меслимэлэрдэн Гайшэ ханым Богданова берузе укый иде. Инде бу ел шку-лага меслимэлэрдэн еч кеше кергэн»7.

Гайшэ ханым иргэ чыккач Ибраhимова фамилиясен ала. Ленинград шэhэрендэ яши, 1966 елда эле исэн була.

Монда урынлы сорау туарга мемкин: Гайшэ Богданова кайчан, нинди шартларда Парижга барып чыкты икэн соц? Эйтеп утелгэнчэ, бу шэхеснец тэр^емэи хэле буенча

мэгьлуматлар элегэ бик аз. Чынлык-та, Гайшэ Богданованыц данлыклы Иж-Буби мэдрэсэсе ябылганнан соц Казанда Теш табиблары мэктэбен тэмамлагач, укуын Франциянец Сорбонна университетында дэвам итуе ихтимал. Элегэ кадэр без анда укыган туташларыбыздан Сара Ша-кулованы гына белэ идек. Эмма Богдановичларныц Польша татар-ларыннан булган икенче бер тарма-гы вэкиле булган Yзбэк Якуб улы Богдановичныц хэбэр итуенчэ, алар анда татар кызларыннан бишэу укы-ганнар. Шуларныц берсе, тэгаен, Гайшэ Богданова булыр. Алга таба тикшерулэр моны расларга тиеш.

Ни кызганыч, ХХ гасыр башында дини-тарихи яцарыш кичергэн татар тормышында ялкынланып яшэгэн, и^ат иткэн бу зыялы ханым хакында белгэннэребез элегэ шул гына. Бэлки, журнал укучылар арасында Гайшэ Богданова (Ибраhимова) хакында кубрэк белучелэр дэ табылыр? Ничек кенэ булмасын, аныц шэхесе, уткэн юлы аерым тикшеругэ лаек.

Э хэзергэ 1908-1911 елларда Па-рижда русча басылган «Мусульманин» журналында «Айша ханум» авторлы-гында денья кургэн «Очерки Парижа» циклыннан журналныц 1911 елгы 11-13 куш саннарында чыгып, хатын-кызлар хокукына багышланган берсен, бе-раз кыскартып, татарчага тэр^емэдэ сезнец хозурга тэкьдим итэбез. Ул бигрэк тэ XX гасыр башы татар, меселман и^тимагый хэрэкэте тари-хы, хатын-кыз хокуклары мэсьэлэлэре белэн шегыльлэнучелэргэ, шулай ук, киц катлау укучыларга кызыклы вэ файдалы булыр дип уйлыйбыз.

ИСКЭРМЭЛЭР:

1. Мусульманин. - 1908. - № 1. - С. 1.

2. Шарангина Н. «Единственный рассадник женского образования» // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 1996. - № 1/2. - С. 54.

3. ТР МА, 92 ф., 2 тасв., 1600 эш, 1-9 кгз.

4. Казан утлары. - 1967. - № 1. - Б. 119.

5. Эмирхан Ф. Эсэрлэр. - Казан, 1986. - 4 т. - Б. 226.

6. Татар театры (1906-1926). - Казан, 2003. - Б. 83.

7. Сеембикэ. - 1914. - № 32. - Б. 19.

ГАИШЭ БОГДАНОВА: «ИРЕКЛЕ ФРАНЦИЯНЕЦ ИРЕКЛЕ ХАТЫН-КЫЗЫ ТУРЫ МЭГЪНЭСЕНДЭ ДЭ, КУЧЕРЕЛМЭ МЭГЪНЭСЕНДЭ ...

223.

Париж очерклары (Хатын-кызныц тигез хокуклылыгы)

Француз миллэтен элек-электэн ук бар халыклар диярлек Европаныц иц югары мэдэниятле Иэм алдынгы миллэте дип санаганнар. Француз кешесе икэнен эйтугэ, элеге эфэнденец затлылыгына, зыялылыгына Иичнинди шик калмаган. Хатын-кыз-лар турында инде эйтэсе дэ юк. Башка ил кешелэренэ алар иц-иц нечкэ зэвык иялэре, иц алдынгы модалар уйлап табучылар булып тоелган. Кызганычка, медальнец арткы ягын куплэр, шул исэптэн, ватандашлар да куреп бетерми шул. Турист сыйфатында килгэндэ, алар гадэттэ кешенец эчке асылыннан шактый ерак торган купшы кыяфэтен генэ курэлэр Иэм француз ханымнарыныц гузэллегеннэн, нэзакэтлелегеннэн биИуш булып кайтып китэлэр. Ж^ентеклэп кузэткэндэ исэ хакыйкать бетенлэй башка ягы белэн ачыла. Иц эувэл, француз кешесе узен хатын-кызларга карата (Иэрхэлдэ, уз еендэ) ту-пас, надан, Иэм искиткеч тэкэббер тота, анда хатын-кызга гап-гади ихтирам гына да юк. Гади генэ бер мисал. Париж ир-атларыныц хатын-кызга, ул яшь кыз яисэ елкэн яшьтэге карчык булсынмы, бала кутэргэн ана булсынмы, урын биргэнен Иичкайчан курмэссез. Янэшэсендэ авыр эйберен кутэреп, урын бушаганны интегеп кетеп басып торган хатын-кызга япь-яшь француз егетлэренец битараф рэвештэ тик карап баруы — табигый бер хэл. Эгэр дэ инде, ниИаять, кем дэ булса берэу торып урын бирэ икэн, ул, Иичшиксез, чит ил кешесе — куп очракта я инглиз, я рус кешесе булачак. Игьтибар белэн кузэтсэгез, французларныц йезлэренэ мыскыллы елмаю кунганын шэйлэрсез — аларда мондый нэзакэтлелек кабул ителмэгэн. Ирекле Франциянец ирекле хатын-кызы туры мэгьнэсендэ дэ, кучерелмэ мэгьнэсендэ дэ кол ул. Ул эле ирлэр колы булудан тыш, гореф-гадэтлэр колы да. Элеге келке дэ, беркатлы да гореф-гадэтлэр француз ха-тын-кызларын бичара бер корбанга эверелдергэн, Иэм ул алардан Иич котыла алмый. Ире улем тушэгендэ ятучы хатын узенец килэчэген, алдагы кенен кайгыртасы урында, матэмгэ ничек киенэсен уйлап баш ватырга мэ^бур. Ченки, эгэр кара кулмэге яисэ та-гын ниндидер вак-теяк нэрсэлэре булмаса, аны матэмгэ якын да ^ибэрмэячэклэр. Ирен соцгы юлга озатканда хатыны аныц табуты янэшэсеннэн атлый алмый, ул матэм йола-сында катнашучы ир-атлар артыннан атлый. Тэртип шундый — ир-атлар монда да ха-тын-кызны кысрыклый. Кыскасы, аныц ни юридик, ни хокукый хокуклары (правовые права) юк. Э инде ирсез хаты-кызларга килгэндэ, Франциядэ аларны бетенлэй санга суккан кеше юк. Алар телсез, ^ансыз ^иИаз кебек. Алар ечен бетен юллар ябык. Ха-тын-кызны каршылык та курсэтэ алмый торган йек хайваны хэленэ тешерелгэнлегенэ йезлэрчэ ачу кабарткыч мисаллар китерергэ мемкин булыр иде. Француз тормышына бик тэ хас тагын бер куренеш. Зур гына кибеттэ кыйммэтле-зиннэтле киемнэр кигэн, ун яшьлэр тирэсендэге улын иярткэн ханым нидер сатып алырга ^ыена. Приказчик аца тауарныц сыйфатларын ^ентеклэп ацлата. Суз бэясе 500 франк торган бетен бер гимнастика алу хакында бара. Шул вакыт приказчик янына узе белэн бер ханымны иярткэн ир-ат килеп баса. Элеге парны башка приказчик янына озатасы урында, тегесе, балалы хатынныц барлыгын да онытып, элеге пар янында бетерелэ башлый. Сэбэбе бик гади — приказчик эле генэ сейлэшеп торган кеше хатын-кыз иде, э монда — ир-ат килгэн! Шул булгач, бу хатын белэн эллэ ни тэкэллефлэнеп торуныц кирэге дэ юк, француз хатыны узе дэ эллэ ни дэгьва белдермэс. Эмма элеге балалы хатын чит илдэн, инглиз хатыны булып чыга. Мондый менэсэбэткэ ^ен ачуы чыгып, усал-усал сузлэр яудырырга тотына. Ул арада управляющий (елкэн приказчик) килеп ^итэ, хэл кискен тес ала. Теге пар аласы тауар егерме франк тора икэн, э балалы хатын биш йез франк-лык тауар сайлаган. Тауарга инде заказ бирелгэн булса да, инглиз хатыны, тузынып, демонстратив рэвештэ кибеттэн чыгып китэ. Управляющий приказчикны сугеп таш-лагандыр дисезме? Ьич юк, ул елмаеп ^илкэлэрен генэ сикертэ: бигрэк сэер хатын, кибеткэ ир-ат килгэн, шуны да ацламый, янэсе. Э бит бу Марсель шэИэренец зур бер кибетендэ булган хэл.

Илдэге авыр икьтисад шартлары, хатын-кызларныц сан ягыннан кубрэк булуы ирлэрне хатын-кызга ^ансыз бер нэрсэгэ караган кебек караучы хаким итеп кутэрэ. Шуца да, шэхси булсынмы, дэулэтнеке булсынмы, бигрэк тэ сэудэ елкэсендэ, хатын-

24:

ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2014

кыз хезмэт куймаган бернинди учреждение дэ юк. Бичара хатын-кызлар бер телем икмэк ечен телэсэ нинди урында эшлэргэ эзер. КияYгэ чыкмаган француз кызы сатып алучыга хезмэт ^рсэтим дип, хужама ярыйм дип жан тырмаша, инде иргэ чыгу на-сыйп була икэн — иренец колына эверелеп, аны бала караган кебек карап яши башлый. Француз хатын-кызларыныц теп хыялы — иргэ чыгу. Франциядэ дэрэжэле белемгэ ия хатын-кызлар сирэк очрый. Беренчедэн, хатын-кызныц алга таба укуы артык Иэм кирэксез дип санала. Хатын-кыз ^бесенчэ коммуналь мэктэп, кYп дигэндэ, гимназия тэмамлаган була. Укуныц аца ник кирэге бар? Аца хужалыкны карап, тэртиптэ тотка-ны, балалар табып Yстергэне ечен тамагын туйдырачак ир кирэк. Француз буржуе энэ шулай уйлый, телэсэ кайсы кибетче дэ энэ шул хакта хыяллана.

Э теге, теллэрдэн тешерми мактый торган мэдэният кайда соц ул? Тигез хокуклы-лык турындагы яцгыравык CY3лэр кайда? Бу CY3лэр хатын-кызныц хажэте бар вакытта гына сейлэнэ дэ, хажэте беткэч, ул кирэксез бер чYп кебек чыгарып ташлана. [...]

Француз хатын-кызларын ДYрт категориягэ бYлэргэ мемкин: типтереп яшэп, Yзенец дэ, кулына элэккэн ир-атныц да гомерен юкка эрэм итYче бульвар хатыннары; ирлэре алдында гомер буена кол булып калучы тэртипле хатыннар; эшче хатыннар. Соцгыларын тагын икегэ бYлэргэ була: хезмэтчелэр, вак-теяк сатып кен кYPYчелэр, сетчелэр Иэм башка шуныц ишелэр, Иэм кибетчелэр, ягъни приказчик хатын-кызлар, араларында консьержкалар аерым бер урын алып тора. Менэ шушы армия Y3 хокук-лары ечен Иэрберсе Yзенчэ керэшэ, Yзенчэ бэргэлэнэ. Олы бульварларда кен кYPYче хатыннар, аналарыныц мэсхэрэлэнгэн намуслары Иэм рэнжешлэре ечен Yч итеп, ирлэрне, бернинди кызгануларсыз, Y3-Y3лэренэ кул салуга кадэр китереп житкереп, белгенлеккэ тешерэ. Икенчелэре, ягъни тэртипле хатыннар, икенец берсен сайлый — алар я соцгы кенгэчэ ирлэренэ кол кебек тугры кала, я чая гына читтэ гыйшык уйнап яши, Иэм, ирлэреннэн, соцыннан TYЛЭY шарты белэн эйбер алдыртып, аларны терле кибетлэргэ мэцге бурычлы итэ. Ьэм, ниИаять, еченче теркем — ирле булу бэхетенэ, ниИаять, ирешеп, иренец ^зенэ генэ карап, ташлап китэ ^рмэсен дип, барысына да эзер булып яшэYче хатыннар. Алар ечен ирсез яшэY Yлем белэн бер. «Ирекле» Иенэр иялэре исэ — иц бэхетсезлэре, ченки алар березлексез йеклэреннэн котылыр урын эзлэп жэфаланырга мэжбYP.

Шулай итеп, Иэр категориягэ аерым-аерым тукталып тормаган килеш тэ, ирекле Француз Республикасындагы хатын-кызларныц хэлен шактый ачык кузалларга була дип уйлыйм. Яшэп килгэн Иенэрлэрнец иц кызыклысы — консьержка (швейцар) Иенэре, эмма без аларга аерым мэкалэ багышларбыз.

Гайшэ ханым.

Айша-ханум. Очерки Парижа // Мусульманин. - 1911. - № 11-13. - С. 517-520.

Фотолар Т. Биктимерованыц шэхси архивыннан.

Публикацияне тарих фэннэре кандидаты

Рэшит Галлэм, тарих фэннэре кандидаты Тээминэ Биктимерова

эзерлэделэр

ГАИШЭ БОГДАНОВА: «ИРЕКЛЕ ФРАНЦИЯНЕЦ ИРЕКЛЕ ХАТЫН-КЫЗЫ ТУРЫ МЭГЪНЭСЕНДЭ ДЭ, КУЧЕРЕЛМЭ МЭГЪНЭСЕНДЭ ...

225