CC BY
14« Женский вопрос» и исторические
работы Фахреддина
УДК 821.512.145
ризаэддин фэхреддиннец и^атында мэгърифэтчелек эстетикасы чагылышы
Э.М. Закирщанов
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец
r.H6pahuMoe ис. Тел, эдэбият hdM сэнгатъ институты
Казан, Россия Федерациясе
alfat_zak@mail.ru
XIX йез урталарында Россиянец татарлар яшэгэн тебэклэрендэ акыл, белем, эхлак нигезендэ жэмгыятьне YЗгэртYне максат иткэн мэгърифэтчелек хэрэкэте башлана. Ул эдэбиятка да кечле тээсир ясый h9M эдиплэр мэгърифэтчелек идеялэрен яклауныц, халыкка житкерYнец юлларын, алым-чараларын эзлэYгэ алыналар. Татар Яцарышына зур елеш керткэн Ризаэддин Фэхреддин «Сэлимэ», «Эсма» повестьларында чынбарлык вакыйгаларына мерэжэгать итеп, укымышлы, халык мэнфэгатен кайгыртып яшэYче идеаллаштырылган геройларны алга чыгара. Автор жэмгыятьтэге Yзгэрешлэрне хатын-кыз язмышы белэн тыгыз бэйлэнештэ карый. Эсэрлэрдэ ислам дине кыйммэтлэре рус-Европа казанышлары белэн Yрелеп бирелэ. Эдип яшэеш Yзэгенэ Кешене куя, аныц белемле hэм эхлаклы булуын яклый. Эсэрлэргэ синкретизм хас булып, аларда авторныц дини-этик, фэлсэфи-эстетик карашлары чагыла.
Теп тешенчэлэр: мэгърифэтчелек, татар эдэбияты, Ризаэддин Фэхреддин, хатын-кыз язмышы, гаилэ, эдэби-эстетик карашлар, ислам кыйммэтлэре
Сылтама ясау ечен: Закирзянов А.М. Ризаэддин Фэхреддиннец ижатында мэгърифэтчелек эстетикасы чагылышы // Историческая этнология. 2020. Т. 5, № 2. С. 293-305. https://doi.org/10.22378/he.2020-5-2.293-305
XIX йез ахыры - ХХ йез башы татар мэдэнияте, эдэбияты, ижти-магый фикере Yсешендэ гаять зур урын билэгэн, энциклопедик харак-тердагы эшчэнлек алып барган олуг шэхеслэрнец берсе - Ризаэддин Фэхреддин. Ул дин hэм жэмэгать эшлеклесе, тарихчы-галим, эдип, педагог, журналист буларак танылу ала hэм hэр тармакта яца CYЗ эйтеп, аныц Yсеш-Yзгэрешенэ кечле йогынты ясый.
Р. Фэхреддиннец татар эдэбияты Яцарышында лаеклы урын алып торган эдэби и^аты Y3 вакытында ук киц ^эмэгатьчелекнец игътибарын ^элеп итэ. Эдипнец «Сэлимэ, яки Гыйффэт» (1899) hэм «Эсма, яки Гамэл вэ щэза» (1903) китапларында XIX гасыр ахыры - ХХ гасыр башы татар тормышыныц и^тимагый-мэдэни, дини-фэлсэфи, эдэби-эстетик пробле-малары чагылыш таба. Р. Фэхреддиннец кызы Эсма Шэрэф Yзенец истэ-легендэ этисенец мондый CYЗлэрен китерэ: «Сэлимэ» белэн «Эсма»ны язуыма сэбэп роман тэртип итY генэ тYгел иде, бэлки кYцелгэ урнашкан файдалы фикерлэрне Y3 телебездэ язып, укучыларга ирештерY иде. Духовное собраниедэ эшлэвем аркасында, шул эсэрлэр хакында булачак яхшы вэ яман фикерлэрне язганны иркенлэп ишетер ечен, эсэрлэргэ Yземнец исемемне куймадым, псевдоним белэн язган идем. «Сэлимэ» турында яманлап, гаеп итеп язган CYЗлэр кYп булган, хэтта Духовное собрание исеменэ авторны гаеплэп зур жалоба язганнар. Барча яманлап язылган язулар «Сэлимэ»дэн зур кYлэмдэ булган» (Шэрэф 1999: 48). Ацлашылганча, истэлектэ тэнкыйди фикерлэр турында CYЗ барса да, хуплап чыгулар да аз булмагандыр дип уйларга нигез бар. Э инде берникадэр вакыттан соц, матбугат битлэрендэ элеге эсэрлэр турында тэнкыйди язмалар да урын ала. Беренчелэрдэн булып бэя биргэн Г. Тукай «Ялт-йолт» журналы мехэррире Эхмэт Урманчиевка хатында болай яза (1912): «Риза казый "Эсма", "Сэлимэ" кеби китаплары белэн язу кече вэ хэтта шигъриясен курсэткэн вэ гомумэн хикэялэве ачык, язу стиле садэ вэ ^зэл бер язучыдыр» (Тукай 2016: 232). Р. Фэхреддиннец эдэби иж;атын фэнни планда тикшергэн Вэлиди аныц эсэрлэрендэ дин hэм мэдэният мэсьэлэлэренец гармоник кушылып китYен билгели, авторныц эдэби чаралар белэн реформаторлык идеялэрен яклавын, шуца да урыны белэн сейлэY hэм вэгазь белэн мавыгуын кYрсэтэ (Валидов 1998: 125-127). Атаклы мэгърифэтченец кицкырлы эшчэнлеген, шул исэптэн эдип буларак и^ат Yзенчэлеклэрен киц планда ейрэнY XX гасырныц 60-70 нче елларында М. Гайнуллин, М. Госманов, М. Гайнетдинов, Ф. Баишев, Ф. Мусин ^б. тырышлыгы белэн башлана. Э инде Yткэн гасырныц 90 нчы елларында бу эшнец тарихи-фэлсэфи, дини-эдэби, эхлакый-эстетик яссы-лыкта тирэнэюе Г. Хесэенов, М. Рэхимкулова, Э. Хэйри, М. Эхмэт^анов, Р. Yтэбай-Кэрими, X. Мицнегулов, Б. Солтанбэков, Д. Гарифуллин, Р. Мэрданов, Г. Даутов кб. исемнэре белэн бэйле. Р. Фэхреддин хез-мэтлэренец киц катлау укучыларга килеп жиуендэ Э. Xэйри hэм Р. Эмирхан аеруча зур хезмэт куя. Л. Xэйдэров тырышлыгы белэн «Сэлимэ» hэм «Эсма» эсэрлэре тулы кYлэмдэ hэм хэзерге заман татар эдэби теленэ яраклаштырып бастырып чыгарыла (Фэхреддин 2018).
Р. Фэхреддин и^атын ул яшэгэн, белем алган чор Yзенчэлеклэре, ^эмгыятьтэ естенлек иткэн караш-фикерлэр, татар эдэбиятыныц торышы кебек мэсьэлэлэр белэн тыгыз бэйлэнештэ генэ тулы ацлап була. Билгеле булганча, XIX гасыр урталарында татар халкыныц и^тимагый-мэдэни тормышында ^итди Yзгэрешлэр башлана (Закирзянов 2019: 85).
Ж^эмгыятьтэ Yзлэрен татар миллэте вэкиллэре дип ^заллаган hэм халык-ныц мэдэни дэрэжэсен Аурупа халыкларына якынайтырга омтылган шэхеслэр Yсеп чыга (Юзеев 2001: 144-146). Р. Фэхреддин энэ шундый-ларныц берсе буларак, табигать биргэн сэлэтен, кечен халкына ихлас хезмэт итYгэ багышлый. Ул моца мэдрэсэ елларыннан башлап эзерлэнэ hэм гомере буе элеге кыйбласына тугры кала.
Аныц ижтимагый-педагогик карашларына И. Гаспралы мехэррир-легендэ Кырымда чыгып килгэн «Тэрщеман» газетасыныц йогынтысы булуда шик юк. 1883 елда чыга башлаган газета турында ишетYгэ, Фэрид исемле иптэше белэн редакциягэ хат яза hэм 1984 елдан башлап алдырып укый башлый. Бу турыда истэлегендэ болай яза: «Шуннан исэ бу кенгэ кадэр бер санын да кулдан ычкындырмый укып килдем» (Фэхреддин 1999: 20). Атасы Фэхреддин хэзрэт, анасы МэхYбэ абыстайныц укымышлы руханилар нэселеннэн булулары билгеле. Ризаэддиннец апасы ахун Гыйльман эл-Кэримигэ кияYгэ чыга. Элеге ике затлы гаилэнец туганлыгы, hичшиксез, бер-берсен рухи яктан YCтерYгэ ярдэм иткэн1. Кызы Эсма аны болай характерлый:
«Эткэй сабыр холыклы, йомшак табигатьле кеше иде. Ьичбер вакытта каты CYЗ белэн кешенец хэтерен калдыра торган булмады. Кем белэн генэ сейлэшкэндэ дэ кадерле гадэте бар иде: сейлэшкэн кешенец CYзен сабырлык белэн актыгына хэтле бYлмичэ тыцлап тора да, CYЗ беткэч, Yзенец CYзен, жавабын, фикерен сейли иде. Сей-лэгэндэ, гадэтенчэ, бик тезек, конкрет сейли иде, мэгънэсез CYЗлэр катнаштырмый иде. Yзе белгэн, Yзен хаклы итеп тапкан очракта Yзенец фикерен, риза булмаганын hэркемгэ ачыктан-ачык эйтэ торган, батыр йерэкле, курыкмас кеше иде» (Шэрэф 1999: 74). Р. Фэхреддингэ тырышлык, хезмэт сеючэнлек хас булып, хезмэттэ жан тынычлыгы, рухи кеч таба. «Ул бетен барлыгы, мецнэрчэ тамырлары белэн татар жире, татар рухы белэн бэйлэнгэн зат. Халыкка, хакыйкатькэ хезмэт итY, иманга тугрылык - Р. Фэхреддин яшэешенец асыл максаты» (Мицнегулов 2004), - дип яза Х. Мицнегулов мэгърифэтче-галим эшчэн-легенец теп кыйммэтен билгелэп.
Бу чорда ислам динен реформалаштыру, аны чорга, заманга яраклаш-тыру мэсьэлэсе кечле бэхэслэр тудыра. Бу елкэдэ Ш. Мэржанинец роле гаять зур була.
«Татарское религиозное реформаторство конца ХУШ-Х1Х вв., как составная часть татарской общественной и философской мысли, сыграло свою роль в развитии общественного сознания мусульманского населения, через рационалистическую критику устоявшихся взглядов на отдельные положения религии подготавливая его умы для восприятия нового образа мышления, соответствующего эпохе
1 Гыйльман ахун улы Фатих Кэрими танылган эдип, журналист, жэмэгать эшлеклесе булып китэ.
нового времени» (Очерки истории татарской общественной мысли
2000: 112).
Яцару хэрэкэтенец зур бер тармагы булып мэдэният тора. Элеге киц мэгънэдэге тешенчэ, бер яктан, мэктэп-мэдрэсэлэрне Yзгэртеп коруны, дин белэн бергэ деньяви фэннэр укытуны hэм башка халыклар мэдэния-тендэге казанышларны ейрэщне кYЗдэ тота (Габидуллина 2016: 6-7). Мэгърифэт мэсьэлэсенэ ^итди игътибар бирелеп, ул миллэтнец килэчэге белэн бэйлэп карала. XIX гасыр ахыры - XX гасыр башында татар Яцарышыныц яца баскычы рэвешендэ таралыш алган ^эдитчелек яшэеш-нец икътисад hэм сэясэт елкэлэренэ дэ тирэн Yтеп керэ. Д. Исхаков фикеренчэ, татарларныц милли Yзацы Yсеше, аларныц Россия империя-сендэ милли тигезлеккэ ирешY кирэклеген ацлауга китерэчэк. Э бу исэ артта калганлыкны бетерY аша руслар белэн башта мэдэни, аннары сэяси тигезлеккэ ирешY омтылышына юл ача (Исхаков 1997: 8).
XIX йезнец икенче яртысында ^эмгыятьнец бетен елкэлэренэ Yтеп кергэн мэгърифэтчелек хэрэкэте эдэбият Yсешенэ дэ кечле йогынты ясый. Тормышны акыл, белем, эхлак ярдэмендэ Yзгэртеп коруны максат иткэн мэгърифэтчелек идеологиясе эдэбиятныц тематикасын, идея юнэлешен, жанр терлелеген, иж;ат алымнарын hэм и^ат методын билгели. Xалыкка якынрак булу ечен эдиплэр чынбарлыктагы реаль кYренешлэргэ активрак мерэ^эгать итэлэр. Бу исэ реализмныц торган саен кицрэк урын алуына китерэ. Тормышны бетен тулылыгында чагылдыру исэ, тезмэ эсэрлэр белэн бергэ, проза hэм драматургиянец мэйданга чыгуын тизлэтэ hэм бу чорда яца терлэр, жанрлар барлыкка килэ. Миллэтнец алга китYенэ, мул тормышка чыгуына ирешY ечен, иц элек аца ац-белем бирергэ, тэрбия-лэргэ кирэк була. Матур эдэбият яца фикер-идеялэрне кеше кYцеленэ, ацына сецдерYДЭ Yтемле чара булганлыктан, мэгърифэтчелек хэрэкэте аны YЗ идеялэрен тарату-YткэрYДЭ меhим чара буларак файдалана. Эдэбият-тагы сыйфат Yзгэрешлэренец иц меhиме - яца, реалистик эдэбият форма-лаша башлау белэн бэйле. Ул исэ мэгърифэтчелек идеалларына нигезлэнэ, шуларга зур еметлэр баглый. Эдиплэрнец деньяга карашындагы, сэн-гатьчэ фикерлэвендэге Yзенчэлеклэр мэгърифэтчелек реализмы методы-ныц ^ирлэшYе турында CYЗ алып бару мемкинлеге бирэ. Билгеле инде, элеге сэнгати фикерлэYгэ нигезлэнгэн эдиплэр иж;аты бертерле генэ тYгел. Шуца да мэгърифэтчелек реализмына нигезлэнсэлэр дэ, М. Акъегетзадэ hэм З. Бигиевнец эдэби-эстетик карашлары бераз соцрак мэйданга килгэн Ф. Кэрими, Р. Фэхреддин, Г. Исхакый, З. Ьади, Ш. Мехэммэдев, Г. Камал h.б. эдиплэрнец сэнгати фикерлэвеннэн шактый аерыла.
Мэгърифэтчелек халык тормышыныц бетен ягын диярлек ицлэп ала hэм hэр елкэдэ яцарыш-узгэрешлэргэ юл ача. Мэгърифэтчелек - фэлсэфи, этик hэм эстетик карашлар системасы ул. Алгы планга исэ халыкны ац-белемле итYне, эхлак сыйфатлары тэрбиялэYне чыгара. Шуца да мэгъри-фэтчелэрнец караш-фикерлэрен эдэби эсэрлэрдэ чагылдыручы язучылар эхлакый кануннарга нигезлэнеп яшэYче мэгърифэтле кеше тормышта
бэxeтлe бyлa дип ышaнaлap. Элeгe идeя 6y чopдa дeнья кYpгэн эcэpлэpнeц бapыcындa дa дияpлeк чaгылыш тaбa.
Mэгъpифэтчeлeк мэcьэлэлэpe apacындa мэктэп-мэдpэcэлэpдэгe уку-Укыту cиcтeмacын YЗгэpтY мehим ypын глып TOpa. Билгeлe бyлгaнчa, элeгe уку TOpraapbi дини бeлeм биpYнe глгы raarna кyялap hэм шэкepтлэpнe дэ шул мaкcaттa тэpбиялилэp. Kaзaн xaнлыгы яyлaп aлынгaннaн coq, XVI гacыp ypтacыннaн глып XVIII гacыp axыpынa кaдэpгe тopгынлык чopындa дини бaшлaнгыч aepyчa кeчэя. Taтap xaлкы этнoc бyлapaк caклaнышын иcлaм динeндэ кYpэ.
«Koлoниaльный гнeт, пpивeдший к oбcкypaции и кoнcepвaции oбщecтвeннoй и дyxoвнoй жизни тaтap, дeкaдaнcy yмoнacтpoeний вс втopoй пел. XVI - пepвoй пел. XIX вв., opгaничecки cpoccя c cyфий-cкoй литepaтypoй, кopaничecкoй филocoфиeй тepпeния. Имeннo этa ocoбeннocть cpeднeвeкoвoгo дeкaдaнca пoмoглa тaтapcкoмy этнocy cmcra ceбя ат физичecкoй гибeли, cбepeчь тpaдициoнныe цeннocти иcлaмcкoй кyльтypы» (Гaниeвa 2005: 10), - дип язa P. Гaниeвa. P. Фэxpeддиннeц эдэби иж^ты^^ ypын aлгaн элeгe ^^a^bi мэ^э-лэлэp apacындa amirç бeтeн и^тын бepбeтeнгэ туплый тopгaн, дeньягa кapaшын, яклaгaн кoнцeпцияceн билгeлэpгэ яpдэм иткэн бepничэ ^н^п-тугль кapaш 6ap. Aлap тYбэндэгeлэp: 1. Mэгъpифэтчeнeц Шэpык цивили-зaцияce тyдыpгaн кaзaнышлapгa тaянyы, aны явд шapтлapдa явд эчтэлeк бeлэн бaeтып YCтepYe, aepым aлгaндa мeceлмaн дeньяcындaгы Aкыл hэм Гыйлeм кyльтынa бaш июe. 2. Pyxи hэм мэдэни apттaлыктaн чыгу юллapын эзлэвe, мoныц eчeн Шэpык бeлэн бepгэ pyc-Aypyпaгa йeз бeлэн бopылyны xyплaвы. 3. Эдэби hэм пeдaгoгик xeзмэтлэpeндэ милли мэгapиф cиcтeмacыныц нигeзлэpeн caлып кaлдыpyы. 4. Укытy-тэpбия мэ^элэлэ-peндэ xaлык пeдaгoгикacынa, иcлaм динeндэгe тэpбия нигeзлэpeнэ, YЗ тэ^ибэ^нэ тaянyы, кeшeнe «кaмил инcaн» шет caклaп кaлyдa бeлeм-тэpбия кeчeнэ ышaнyы. 5. Taтap ^эмгыятeн YЗгэpтYгэ бэйлe кYптepлe мэcьэлэлэpнe xa^i^^^^iR гаилэдэге hэм ^эмгыятьтэге ypыны бeлэн бэйлэжштэ кapaвы. Элeгe hэм бaшкa мэcьэлэлэpгэ ки^эк тyктaлыйк.
P. Фэxpeддиннeц «Сэлимэ, яки Гъшффзт» пoвecтe Гaфил биж ra6-дyллa тэxэллYce бeлэн Эcэpнeц тeп эчтэлeгe ул чopдa киц
тapaлгaн cэяxэт кылу вaкыйгacынa нигeзлэнeп aчылa. Ун eл мэдpэcэдэ бeлeм aлгaн, эммa YЗ-Yзeннэн, яшэeшeннэн pизacызлык xиce дeнья кYpeп Rompra этэpгэн тaтap шэкepтe пapoxoдтa Иpaн 6ae кызы Сэлимэ бeлэн тaнышa hэм бepгэлэп Бaкyгa кaдэp cэяxэт итэлэp. Aлapныц тaнышлыгы axыpдa никaxлaшy бeлэн тэмaмлaнa. Вaкыйгaлapны бу pэвeшлe cypэтлэY aвтopгa Yзeнeц кapaшлapын тyлыpaк чaгылдыpыpгa мeмкинлeк биpэ. Чит илдэн килгэн Сэлимэ тyтaшныц киц бeлeмлe, тэpбиялe, aкыллы булуы тaтap шэкepтe бeлэн чaгыштыpылa hэм, aк ^эймэдэге кapa тaп cымaн, тaтap тopмышыныц, шул чop ^эмгыятeнeц кимчeлeклэpe aepмaчык кYЗ aлдынa бacтыpылa.
Авторныц мэгърифэтчелек карашлары эсэр башында ук, татар шэкер-тенец дуслары оештырган озату мэ^лесендэ сейлэгэн CYЗлэрендэ кYренэ. Мэдрэсэ тэмамлаган укымышлы кеше нинди булырга, Yзенец белемен, тырышлыгын нэрсэгэ юнэлтергэ тиеш соц? Менэ алар: 1) ата-ана тэрбия-сенец эhэмиятен ацлап, яхшы ата булырга; 2) ^эмгыять хэлен, ягъни миллэт язмышын кайгыртып яшэргэ; 3) чит халыклардан гыйбрэт алырга hэм дэ 4) бабаларыбызныц эшчэнлеген онытмаска, алардан да YPнэк алырлык нэрсэлэр кYп; 5) ^п терле теллэрне яхшы белергэ; 6) мэдрэсэ-лэрдэ укыту эшлэрен яхшыртырга. КYргэнебезчэ, шэкерт деньяга аек ^з белэн карый. Эмма белеме hич тэ ^итэрлек тYгел, шуца да автор аны Сэлимэ белэн чагыштыра. Шэкерт Yзе дэ моны ацлый. Бигрэк тэ ул hенэр, сэнгать, тарих мэсьэлэлэре буенча эзерлексез.
Авторныц теп игътибары юнэлтелгэн Сэлимэ туташ Иранда укыган, аннары Мисыр университетын тэмамлаган. Ул фарсы, гарэп, инглиз, француз теллэрен бик яхшы белэ. Энэ шундый тэрбияле, белемле кыз шэкертне битараф калдырмый:
«Сэлимэ туташ эдэпле булган дэрэ^эдэ га^эеп, гыйлемле булган дэрэ^эдэ саф-чиста иде. Май кебек йомшак, сандугач сайравы ши-келле моцлы hэм мелаем тавышлары тац ^иле рэвешендэ ^анымны рэхэтлэндерде. Мэхэббэтле караулары, миhербанлы CYЗлэре, чыбык-лар аша тээсир иткэн электр тогы куэте шикелле, бар тэнемэ тээсир итте. Эмэн, йа Раббым, никадэр гYЗЭл hэм сейкемле иде!» (Фэхреддин 2018: 26)
Сэлимэ, француз телендэге китаплар аша укып, теркилэр hэм бол-гарлар турындагы белемнэре белэн дэ шэкертне шаккатыра. «Сэлимэ» повестендагы «Болгар», «Терки кавемнэр» бYлеклэре - «язучыныц миллэт язмышы турында уйлануларыныц кайтавазы, омтылышларыныц конкрет гэYДЭлэнештэ тормышка ашырылышы» (Даутов 2001: 46). Энэ шулай тормыш ечен дини белемнэр генэ ^итмэве, бэлки фэнни белемнэрне YЗлэштерY кирэклеге ассызыклана.
«Эсма, яки Гамэл вэ щэза» повесте 1903 елда Оренбургта басыла. Вакыйгалар аша язучы теп эхлакый фикерен Yткэрэ: яхшылыкныц нэти^эсе - бэхет, явызлыкныц ^эзасы - хурлык. Шул рэвешле автор теп идеяне исемгэ Yк чыгара. Эсэрнец Yзэгендэ Эсма образы. Аныц тормышы, экият геройларына охшатып, серлелек, мащаралылык белэн бирелэ. Повесть башында ук кызныц этисе Габбас мулла алдынгы карашлы, яцалыкка омтылучы кеше итеп сурэтлэнэ. Габбас мулланыц бу дэрэ^эгэ ирешYенэ хатыны Гайшэ абыстайныц тээсире зур булу ассызыклана. Моныц белэн Р. Фэхреддин хатын-кызныц тормыштагы урынына, гаилэдэге хэленэ игътибарны юнэлтэ. Гайшэ абыстай яшь вакытта бер надан, эхлаксыз бай кулына элэкмэвенэ сеенеп, Габбас мулла белэн ацлашып, ярдэмлэшеп яши, кешелэр алдында аныц дэрэ^эсен кYтэрYгэ ирешэ. Гомумэн, гаилэдэ хатын-ир менэсэбэте шундый булырга тиеш дигэн фикер угкэрелэ. Алар бергэлэп китаплар, газета-журналлар укыйлар. Эсма энэ шундый шартларда бик
яхшы тэрбия ала. Эмма яхшылык янында яманлык та йери. Xикмэт ха^и эхлаксыз кешелэр ярдэмендэ тараткан гайбэтлэрдэн туеп, Габбас мулла хащ сэфэренэ чыгып китэ hэм шунда аныц Yлеп калуы турында хэбэр килэ. Бер елдан соц хатыны Гайшэ абыстай да вафат була. Кызлары Эсма, ^п терле мащараларга элэгэ, исемен алыштыра, ахырда тирэ-якта дан тоткан Салих байныц ятим балалар йортында тэрбиялэнэ башлый. Монда ул укытучы-мегаллимэ булып ^итешэ. Бервакыт бай Зэйнэп-Эсманы сораучы ике егет барлыгын эйтэ: берсе - бай малае, икенчесе - ярлы укытучы. Кыз соцгысын сайлый. Бу бай хатыннарын гащэпкэ калдыра. Алар аныц турында терле гайбэт тарата башлыйлар, никахсыз туган кыз, дилэр. Зэйнэп-Эсма Салих байга Yзенец тормышын сейлэп бирэ. Шунда кетелмэгэн мэсьэлэ ачыклана - Габбас мулла хащ сэфэрендэ Yлмэгэн. Терле хэллэрдэн соц исемен «Юныс хэзрэт»кэ Yзгэртеп, элеге тэрбия йортында хезмэт итэ икэн. Эсма кияYгэ чыккан егет тэ кайчандыр Yзара бYлэклэр бирешкэн шэкерт булып чыга. Энэ шулай яхшы кYцелле, инсафлы, намуслы кешелэр барысы да бэхеткэ ирешэ. X. Мицнегулов язганча, «Р. Фэхреддин мэхэббэткэ, хермэт-ихтирамга, Yзара ж;аваплылыкка корылган гаилэ тормышын, андагы инсани тэрбияне миллэт яшэешенец нигезе, теп шарты дип саный» (Мицнегулов 2003б: 124).
Эсэрдэ уцай герой итеп сурэтлэнгэн образлар арасында Сэлим бабай аерылып тора. Ул халыкныц гомумилэштерелгэн образы. Тарихны, гый-брэтле хэллэрне кYп белэ: «Сэлим бабай ... укылачак бер китаб иде... Бетен халык бабасы иде... » Элеге бабай исэн вакытта ул белгэннэрнец язып алынмавы ечен YкенY дэ белдерелэ. Xалык иж;ат иткэн эсэрлэрне белY естенэ Сэлим бабай матур итеп ^ырлый hэм курайда уйный. Аныц курай моцы барча кешелэргэ бик нык тээсир итуен сурэтлэп, музыканыц кеше тормышындагы ролен ачып бирэ. Р. Фэхреддин кешегэ тээсир итуче чараларныц берсе дип CYЗ сэнгатен саный. «Эдэбият белэн кызыксыну -кYцелне сафландыру hэм YЗ-Yзецне тэрбиялэY ечен иц тээсирле чара. Эдэп китапларын ейрэщ hич вакытта зыян китермэс» (Фэхреддин 2018: 103), -дип яза ул hэм андый китапларныц гаилэдэ укылу тиешлеген искэртеп китэ.
Автор, мэгърифэтчелек традициялэренэ тугры калып, уцай герой-ларга капма-каршы буларак, тискэре образларны сурэтли. Эсэрнец конфликты да искелек белэн яцалык бэрелешенэ нигезлэнэ. Повестьта «тэрэкъкый тормозлары» итеп Xикмэт хащи, Бикбулат мулла, ишан мериде Муса бирелэ. Xикмэт хащины эдип «беренче дэрэ^эдэ залим» итеп кYрсэтэ. Ул ерактан торып сэлам бирмэгэннэрдэн дэ терлечэ Yч ала. Аныц сэYДЭсе дэ алдашуга корылган. Яшьлегендэ Yзе хезмэт иткэн байныц ике улын терле бозыклыкларга ейрэтеп, йезэр тэцкэ акча биреп, алардан 20 мец тэцкэлек вексельлэр ала. Бай Yлгэч, аныц хатынына ейлэнеп, улларын ейдэн куып чыгара. Билгеле инде, аныц балалары да шундый ук. Автор Xикмэт хащиныц дурт кызын да «агачтан да надан» дип бэяли hэм Yзлэре шикелле муллаларга кияYгэ чыгуларын яза. Бишенче кызын исэ Габбас мулла соратачагына шиклэнми. Эмете акланмагач,
ra66ac мyллaны кaн дoшмaны caнaп, тepлeчэ тYбэнceтY, мыcкыллay юллapын эзли бaшлый. Хикмэт xa^ тapaфдapлapыныц 6epce - ишaн мe-Myca, мэчeт caлыpгa дип дэфтэp aчып, ra66ac мyллa иceмeннэн xami^a Yтeнeч язып, aкчa propra чыгып китэ. Шэhэp бaйлapыннaн ^ыйган a^a^rn кYцeл aчy йopтындa тyздыpып бeтepэ. TикшepY бaш-лaнгaч, Хикмэт xa^H ra66ac мyллaны тepмэгэ яптыpy ниятe бeлэн йepи, xэттa aдвoкaт яллый.
Пoвecтьтaгы бaшкa тиcкэpe гepoйлapныц эxлaкый йeзлэpe шундый ук. Бep мyллa, нинди xaйвaн мae икэнлeгe бeзгэ мэгьлYм тYгeл дип, кepocин лaмпaлapын мэчeттэн чыгapткaн. Икeнчece, шэм эзлэтeп, нaмaз вaкытын бyшкa yздыpгaн h.6. Эxлaкcыз гepoйлap YЗ гaмэллэpeнэ кYpэ ^эзa aлaлap. Хикмэт xa^M 6ep фэкыйpь мecaфиpxaнэдэ вaфaт бyлa. Хэмидэ ямaн чиp элэктepэ, ЗэйнYш кapчык aяклapын югaлтып, тeлэнчeгэ эйлэнэ. Эcэpдэ ^мгаять^ц ямьceз яклapын кYpcэтYгэ дэ зyp ypын биpeлгэн. Бу Зэйнэп-Эcмaныц кышкы cyыктa тeлэнeп йepYe, фэxeшxaнэ кYpeнeшлэpe, aepым кeшeлэpнeц ятим бaлaлapны caтып кeн кYPYлэpe h.6. Aвтop гyмaниcт бyлapaк, бoлap eчeн кYцeлe бeлэн эpни. P. Фэxpeддиннeц публицистик фикepлэpe aepмaчык cизeлэ. KYбpэк ул aлapны пepcoнaж-лapныц ceйлэмe aшa ^иткepэ. Яцa мэктэп aчapгa pexcэт copaгaн кpecтьян-нapны CYгeп ^ибэpгэн мyллa тypындa кeлeп Ьэм тэнкыйтьлэп язa. Укыту мэcьэлэлэpeнэ шaктый киц ypын биpeлeп, aвтop бeлeм aлyдa укытучы-мeгaллимнeц poлe, eш кыш бaлaныц килэчэгe дэ шyцa бэйте булу тypындa yйлaнa. Aвтop фикepeнчэ, гыйлeм кeшeнeц бaшкa cыйфaтлapынa дa нигeз булып тopa. Шyцa дa бeлeм aлып, эдэплe яшэY бэxeткэ юл aчкaн кeбeк, aныц кaпмa-кapшыcы бyлгaн бeлeмceзлeк, нaдaнлык apкacындa эдэп^з яшэYгэ, axыp чиктэ бэxeтceзлeккэ дyчap булу эcэpлэpнeц тeп идeяce бyлapaк aчылa. Гoмyмэн, «дepec Ьэм нэти^элe бeлeм ул axыp чиктэ миллэтж яцapыш дэвepeнэ aлып кepэчэк xэлиткeч кeч икэн» (Бэшиpoв 2003: 237) дигэн нэти^э яcaлa.
Яцa ыгсулны яклayчы гepoйлapы CYЗ ceйлэY бeлэн мaвыкмый, бэлки гыйбpэтлe миcaллapдa, гамэлдэге кaпмa-кapшылыктa кaйcыныц ecтeн булуы кYpcэтeлэ. Aвтop ул чopдa кYп бэxэcлэp yяткaн мэcьэлэнe тapиxи aгышындa кapый Ьэм бYгeнгe яцa ыcyлны килэчэктэ дате ыcyл дип эйтepлэp, дигэн фикepнe яклaп чыгa. Иц мehимe, кeшeнeц бeлeм aлyгa тeлэгe булу Ьэм шул бeлeмнэpeн тopмыштa фaйдaлaнy икэнлeгe гыйбpэт-лe миcaл aшa aчылa.
Эcэpлэpнeц cэнгaтьчэ эшлэнeшe, peam тopмыш бeлэн бэйлэнeшe дэ ^^^apra лaeк. Бepeнчe пoвecтьтa Kaзaн тypындa шaктый мэгьлYмaтлap биpeлэ. Пapoxoдкa утыфу вaкыйгacындa xaтын-кызлap apacындaгы ямьceз, эxлaкcыз кYpeнeшлэpгэ игьтибap юнэлтeлэ. Пoвecтьтa уцышлы китepeл-гэн чaгыштыpyлap («кeтYчece улган xэйвaннap cэлaмэт yлдыклapы кeби, aтaлapы yлгaн ^эмгыятьтэ кapeндэшлeк, дycтлык улыф»; «мaй кeби йoмшaк, caндyгaч caйpaвы миcaллы мoцлы вэ мeлaeм тaвышлapы тaц йилe pэвeшeндэ ^нымны pэxэтлэндepэ идe»); мэкaль-эйтeмнэp («яшь гoмepдэ
тырышканнар картлыкта рэхэт кYрерлэр», «гакыл яшьтэ улмаз, башта улыр» h.6.), геройларныц портретлары эсэрнец сэнгатьлелеген, укучыга тээсирен Yстерэ. Публицистик чигенешлэрдэ эдип Yзе хикэялэYгэ катна-шып китэ, кYп мэгълYматлар китерэ. Икенче эсэрдэ матур чагыштырулар, тасвирлаулар игътибарны ^элеп итэ: «Миллион еллардан 6^y, урман-нарыныц биеклеклэреннэн вэ яфракларыныц куелыгыннан, кендез улсын яктылык кYрмэмеш урыннары бу кеннец электрик нурлары, кояш илэ ярышмакта улан яктылыгыны сачып, кояшдан келеп тормактадыр». Ге-ройларныц портретлары да, сейлэмнэре дэ истэ калырлык итеп, индиви-дуальлэштерелеп бирелэ.
Гомумэн, Р. Фэхреддиннец «Сэлимэ» hэм «Эсма»сы мэгърифэтчелек реализмы методына нигезлэнеп язылганнар. Мэгърифэтче эдиплэргэ хас булганча, вакыйганыц кайда hэм кайчан баруы, таныш шэhэр, елга h.6. исемнэр атала. Эсэрлэргэ синкретизм хас, ягъни авторныц эдэби сурэт-лэвенэ тормыш-яшэеш, миллэт, аныц Yткэне, бYгенгесе, кеше язмышы, аныц бэхете, мэхэббэте турындагы уйланулар кушылып китэ hэм Yзенчэ-лекле синтез тэшкил итэ. М. Гайнетдинов язганча, аларда «чорныц конкрет сорауларына ж;авап эзлэY, шул мэсьэлэлэр хакында чордашлары белэн эцгэмэ, чор "публицистикасы" естенлек итэ» (Гайнетдинов 2003: 226-227). Р. Фэхреддин повестьларында романтик тенденциялэр дэ урын алган. Дерес, тулы канлы иж;ат ысулы турында CYЗ бармый, бэлки мэхэббэтне, аерым геройларны идеаллаштыруда, тормышны, килэчэкне матур итеп курергэ телэYДЭ, матурлык hэм ямьсезлек эстетик категориялэренэ мерэ-^эгать итYДЭ реализмныц бер сыйфат-билгесе буларак ачыла.
Шулай итеп, Р. Фэхреддин эсэрлэрендэ YЗ чорыныц актуаль, ^эмэ-гатьчелекне борчыган мэсьэлэлэре кYтэрелэ hэм алар мэгърифэтчелек идеаллары яктылыгында хэл ителэ. Эсэрлэргэ синкретизм хас булып, ул «авторныц кеше, тормыш, тарих, миллэт турындагы уйлануларыныц бер синтезы» (Мицнегулов 2003а: 109) рэвешендэ урын ала. Автор эсэрлэрдэ ислам дине белэн бэйле кыйммэтлэргэ киц таяну белэн бергэ, рус hэм Аурупа казанышларын ейрэнY, YЗлэштерYне дэ яклый. Р. Фэхреддин повестьларыныц Yзэген хатын-кыз язмышына бэйле вакыйгалар алып тора, алар «миллэт анасы» буларак бэялэнеп, теп сыйфатлар рэвешендэ гыйлем-акыл, эдэп-эхлак, кYркэм-гYЗЭл холык, мелаемлык-мэхэббэтлелек кат-кат искэртелэ. Автор гаилэне «кечкенэ бер дэYлэт» итеп карый, аныц матди hэм рухи тотрыклыгы нигезлэренец ике затка да бэйле булуын гэYДЭлэндерэ. Яшэеш Yзэгенэ Кешене куеп, гыйлем белэн кYркэм холыкны башка сыйфатларга нигез итеп карый. Шуца да укыту систе-масын Yзгэртеп кору актив яклана, дини hэм деньяви белем каршылыкта тYгел, бэлки бергэлектэ, кеше ечен икесе дэ кирэкле сыйфат итеп бэялэнэ. Эдипнец эдэби-эстетик, дини-этик, фэлсэфи карашларын чагылдырган мэсьэлэ буларак, ислам диненэ бэйле карашлар киц урын ала, эсэрлэрдэге Yрнэк геройлар шэригать кануннары буенча яши hэм моныц аларга кеч-ышаныч, таяныч-терэк булып торуы кат-кат искэртелэ.
4birAHA^AP hЭM MATEPИAЛЛAP
Baлидoв 1998 - Baлидoв Дж. OHepR иcтopии oбpaзoвaннocти и литepaтypы тaтap. Kaßam: Изд-вo «Имaн», 1998.
Mицнeгyлoв 2004 - Mицнeгyлoв X. TYpэлэpнeц мэгьнэви pэhбэpe // Mэдэни ^мга. 20 фeвpaль 2004.
Tyкaй 2016 - Tyкaй r.M. Эxмэт Уpмaнчeeвкa // Tyкaй r.M. Эcэpлэp: 6 том-дa. 5 т.: мэcэллэp, бaлaлap eчeн xикэялэp, aвтoбиoгpaфик пoвecть, юльязмaлap, xaтлap (1903-1913) / Teз., тeкcт., иcк. hэм aцл. эзepл. Г.A. Xecнeтдинoвa, r.M. Xaннaнoвa. Kaзaн: Taтap. кит. нэшp., 2016. Б. 231-232.
Фэxpeддин 2018 - Фэxpeддин P. Сэлимэ, яки Гыйффэт: poмaннap, мэкя-лэлэp. Kaзaн: Pyxият, 2018.
Фэxpeддин 1999 - Фэxpeддин P. Tэp^eмэи xэлeм // Pизaэддин Фэxpeддин: Фэнни-биoгpaфик ^гентыЕ / Teз. P. Mэpдaнoв, P. Mицнyллин, С. Pэxимoв. Kasan: Pyxият, 1999. Б. 7-38.
ФЭННИ ЭДЭБИЯГ
Бэшиpoв Ф. P. Фэxpeддинoв пpoзacындa тэpбия hэм эxлaк мэcьэлэлэpe // Pизaэддин Фэxpeддин: миpacы hэм xэзepгe зaмaн: Mэкaлэлэp ^юнтагы / Peдкoллeгия: P.M. Эмиpxaнoв Ьб. Kaзaн: TP ФA Tapиx институты romp., 2003. Б. 232-238.
^би^лли^ Ф.И. Эвoлюция пpocвeтитeльcкиx идeй в тaтapcкoй пpoзe ня-чaлa XX вeкa // Eвpoпeйcкoe oбoзpeниe oбщecтвeнныx нayк. 2016. T. 3. № 4. С. 528.
Гaйнeтдинoв M. Proa Фэxpeддинoвныц иждт пaфocы // Pизaэддин Фэx-peддин: миpacы hэм xэзepгe зaмaн: Mэкaлэлэp ^юнтагы / Peдкoллeгия: P.M. Эмиpxaнoв h.б. KaßaK TP ФA Tapиx инcтитyты rornp., 2003. Б. 219-231.
Гaниeвa P.K. Дeкaдeнтcкиe мoтивы в тaтapcкoй литepaтype (пepвaя чeтвepть XX в.) // Mилли мэдэният. 2005. № 7. С.10-16.
Дayтoв Г.Ф. Pизaэддин Фэxpeддин - эдип hэм эдэбиятчы. Филoлoгия фэн-нэpe кaндидaты гыйльми дэpэж;эceн aлy eчeн язылгaн диccepтaция. Kaзaн, 2001.
Зaкиpзянoв A.M. Coвpeмeннoe тaтapcкoe литepaтypoвeдeниe: дocтижeния, пpoблeмы и пepcпeктивы paзвития // Haциoнaльныe литepaтypы нa coвpeмeннoм этaпe: нayчныe кoнцeпции и гипoтeзы: кpyглый cтoл, пocвящeнный 80-лeтию тоз-дaния Инcтитyтa языкя, литepaтypы и иcкyccтвa им. Г. Ибpaгимoвa Aкaдeмии ня-ук Pecпyблики Taтapcтaн: cб.cт. Bып.1 / cocr.: A.Ф. Гaниeвa, Ф.X. Mиннyллинa, ЛР. Haдыpmинa. Kaзaнь: ИЯЛИ, 2019. С. 80-88.
Иcxaкoв Д.M. Фeнoмeн тaтapcкoгo джaдидизмa: ввeдeниe к coциoкyль-тypнoмy ocмыcлeнию. Kaзaнь: Изд-вo «Имян», 1997.
Mицнeгyлoв X.Й. Mилли кahapмaныбыз // Гacыpлap eнeн тыцлaп... Kaßan: Mэгapиф, 2003. Б. 108-113(a).
Mицнeгyлoв XÄ Pизaэддин Фэxpeддин - эдип hэм эдэбиятчы // Гacыpлap eнeн ^щлял... Kaßan: Mэгapиф, 2003. Б. 120-129(б).
Oчepки иcтopии тaтapcкoй oбщecтвeннoй мыгсли. Kaзaнь: Taтap. кн. изд-вo,
2000.
Шэрэф Э. Эткэем турында истэлеклэр // Ризаэддин Фэхреддин: Фэнни-биографик ^ыентык (Тез. - Р. Мэрданов, Р. Мицнуллин, С. Рэхимов). Казан: Рухият, 1999. Б. 45-78.
Юзеев А.И. Татарская философская мысль конца XVIII - XIX вв. Казань: Татар. кн. изд-во, 2001.
Автор турында белешмэ: Закир^анов Элфэт МэгъсYмж;ан улы - филология фэннэре докторы, Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе Г. Ибра-Ьимов исемендэге Тел, эдэбият Иэм сэнгать институтыныц эдэбият белеме бYлеге медире (420111, Карл Маркс ур., 12, Казан, Россия Федерациясе); alfat_zak@mail.ru
Редакциягэ керде 10.03.2020 Басылуга кабул ителде 02.11.2020
Басылды 25.11.2020
THE AESTHETICS OF THE ENLIGHTENMENT IN THE WORKS OF R. FAKHREDDIN
A.M. Zakirzyanov
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art
of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
alfat_zak@mail.ru
In the middle of the XIX century, an educational movement to renew society based on education and moral education begins in places where Tatars lived in compact numbers. Having adopted these ideas, writers looked for ways and means to bring their views to the masses. Rizaeddin Fakhreddin, who made a significant contribution to the development of the Tatar Renaissance, in the stories "Salima" and "Asma" refers to the events of reality and brings to the foreground an educated, idealized hero who acts in the interests of the people. The author considers changes in society in close connection with the fate of women. In the stories, Islamic values were depicted in close relationship with Russian-European achievements. The writer puts a moral, educated person to the Universe's center, in whose actions the author's religious-ethical, philosophical-aesthetic views are also expressed.
Keywords: enlightenment, Tatar literature, Rizaeddin Fakhreddin, the fate of women, family, literary and aesthetic view, Islamic values
For citation: Zakirzyanov A.M. Rizaeddin Fakhreddinnen ijatynda mag"ri-fatchelek estetikasy chagylyshy [The Aesthetics of the Enlightenment in the Works of Rizaeddin Fakhreddin]. Istoricheskaya etnologiya, 2020, vol. 5, no. 2, pp. 293-305. https://doi.org/10.22378/he.2020-5-2.293-305
HcTopnnecKaa aTHoaorna. 2020. TOM 5, № 2 REFERENCES
Bashirov F. Rizaeddin Fakhreddinov prozasinda tarbiya ham akhlak mas'alalare [Issues of Education and Morality in Rizaeddin Fakhretdin's Prose]. Rizaeddin Fakhreddin: mirasi ham hazerge zaman: Makalalar cientigi / Ed: R.M. Amirkhanov at all. Kazan: RT Academy of Sciences Institute of History Publ., 2003, pp. 219-231. (In Tatar)
Validov D. Ocherk istorii obrazovannosti i literatury tatar [An Essay on the History of Education and Literature of Tatars]. Kazan: Iman Publ. House, 1998. (In Russian)
Gabidullina F.I. Evolyutsiya prosvetitel'skikh idey v tatarskoy proze nachala XX veka [The Evolution of Educational Ideas in the Tatar Prose of early 20th century].
Evropeyskoe obozreniye obtchestvennyh nauk, 2016, Vol. 3, no. 4, pp. 5-28. (In Russian)
Gaynetdinov M. Riza Fakhreddinneñ icat pafosi [The Pathos of Riza Fakhreddins Creativity] Rizaeddin Fakhreddin: mirasy ham hazerge zaman: Makalalar cientigi / Ed.: R.M. Amirkhanov et all. Kazan: RT Academy of Sciences Institute of History Publ., 2003, pp. 219-231. (In Tatar)
Ganieva R. Dekadentskiye motivy v tatarskoy literature (pervaya chetvert' XX veka) [Decadent Motives in the Tatar Literature (the First Quarter of the 20th Century)]. Milli Madaniyat, 2005, no. 7, pp. 10-16. (In Tatar)
Dautov G.F. Rizaeddin Fakhreddin - adip ham adabiyatchi. Filol. fan. kand. diss. [Rizaeddin Fakhreddin - a Writer and a Specialist in Literature. Cand. Sc. Philol. Diss.]. Kazan, 2001. (In Tatar)
Zakirzyanov A. Sovremennoe tatarskoye literatorovedeniye: dostizheniya, problemy i perspektivy razvitiya [Contemporary Tatar Literary Studies: Achievements, Problems and Prospects for Development]. Natsional'nyye literatury na sovremennom etape: nauchnyye kontseptsii i gipotezy: kruglyi stol, posvyashchennyi 80-letiyu sozdaniya Instituta yazyka, literatury i iskusstva im. G. Ibragimova Akademii nauk Respubliki Tatarstan: sb. st. Vol.1. Kazan, 2019, pp. 80-88. (In Russian)
Iskhakov D.M. Fenomen tatarskogo dzhadidizma: vvedeniye k sotsiokul'turnomu osmysleniyu [The Phenomenon of Tatar Jadidism: an Introduction to Socio-cultural Understanding]. Kazan: Iman Publ. House, 1997. (In Russian)
Minnegulov Kh.J. Milli kakharmanibiz [Our National Hero]. Gasirlar dnen tiñlap... Kazan, 2003, pp. 108-113(a). (In Tatar).
Minnegulov Kh.J. Rizaeddin Fakhreddin - adip ham adabiyatgi [Rizaeddin Fakhreddin - a Writer and a Specialist in Literature]. Gasirlar dnen tiñlap... Kazan, 2003, pp. 120-129(6). (In Tatar)
Ocherki istorii tatarskoy obshchestvennoj mysli [Essays on the History of Tatar Social Thought]. Kazan: Tatar Book Publ., 2000. (In Russian)
Sharaf A. Átkaem turinda istaleklar [Memories of My Father]. Fanni-biografik cientik. Toz. - R. Mardanov, R. Miñnullin, S. Rakhimov. Kazan: Rukhiyat, 1999, pp. 45-78. (In Tatar)
Yuzeyev A.I. Tatarskaya filosofskaya mysl' kontsa XVIII - XIX vv. [The Tatar Philosophical Thought of late 18th - 19th centuries]. Kazan: Tatar Book Publ., 2001. (In Russian)
About the author: Alfat M. Zakirzyanov is a Doctor Sc. (Phililogy), Head of the Department for Literary Studies, G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Tatarstan Academy of Sciences (12 Karl Marks St., Kazan 420011, Russian Federation); alfat_zak@mail.ru
Received March 10, 2020 Accepted for publication November 02, 2020
Published November 25, 2020
ЭСТЕТИКА ПРОСВЕТИТЕЛЬСТВА В ТВОРЧЕСТВЕ Р. ФАХРЕДДИНА
А.М. Закирзянов
Институт языка, литературы и искусства
им. Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан
Казань, Российская Федерация
alfat_zak@mail.ru
В середине XIX века в местах компактного проживания татар началось просветительское движение, цель которого состояла в обновлении общества на почве просвещения и нравственного воспитания. Писатели, вооружившись этими идеями, искали пути и средства для их доведения до народных масс. Внесший большой вклад в развитие татарского Возрождения, Ризаэддин Фахреддин в повестях «Салима» и «Асма» обращается к реальным событиям и на передний план выводит образованного, воспитанного, радеющего за интересы народа идеализированного героя. Общественные изменения автор рассматривает в тесной связи с судьбой женщин. В повестях исламские ценности изображаются в тесной взаимосвязи с русско-европейскими достижениями. В центр Вселенной писатель ставит нравственного, образованного Человека, в действиях которого отражаются авторские религиозно-этические и философско-эстетические взгляды.
Ключевые слова: просветительство, татарская литература, Ризаэддин Фах-реддин, судьба женщины, семья, литературно-эстетический взгляд, исламские ценности
Для цитирования: Закирзянов А.М. Ризаэддин Фэхреддиннец ижатында мэгърифэтчелек эстетикасы чагылышы // Историческая этнология. 2020. Т. 5, № 2. С. 293-305. https://doi.org/10.22378/he.2020-5-2.293-305
Сведения об авторе: Закирзянов Альфат Магсумзянович - доктор филологических наук, заведующий отделом литературоведения Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан (420011, ул. Карла Маркса, 12, Казань, Российская Федерация); alfat_zak@mail.ru
Поступила 10.03.2020 Принята к публикации 02.11.2020
Опубликована 25.11.2020
