CC BY
16УДК 908
РИЗАЭДДИН ФЭХРЕДДИННЕЦ «ШУРА» ЖУРНАЛЫНДАГЫ ДИНИ ЬЭМ МИЛЛИ КИЕМ БЕЛЭН БЭЙЛЕ МЭКАЛЭЛЭРЕ
И.Г. Мифтахов
Энкара университеты
Энкара, Твркия
dajbog12@gmail.com
Мэкалэдэ танылган галим, дин эhеле, эдип h9M журналист Ризаэддин Фэх-реддиннец Y3e баш мехэррир булып хезмэт иткэн «Шура» журналында басылып чыккан «Киемнзр хакында» исемле мэкалэлэре анализлана. Ризаэддин Фэхреддин бу язмаларында кием-салымны дини, милли, икътисадый, медицина hэм зэвык жэhэтлэреннэн тирэн анализлый. Меселманнар ечен махсус киемнец булуы яки булмавы, башка миллэт hэм дин кешелэренец киемнэрен меселманнарга киюнец рехсэт ителуе кебек мэсьэлэлэр карала. Кием-салымныц исламият кYЗлегеннэн караганда бер изге тарафы булмавы ацлатыла. Киемнец кешенец холкына, Y3-Yзен тотышына тээсире булуы белдерелэ. Фэхреддин Yзенец мэкалэлэрендэ дин эhел-лэре ечен ислам тарафыннан билгелэнгэн махсус форма булмавын, hэр халыкныц климат шартларына, гореф-гадэтлэренэ кYрэ кием формалары булуын ачыклый. Галимнэрнец hэм дин эhеллэренец башкалардан кием белэн тYгел, э гыйлем, естен эхлак белэн аерылып торулары кирэклеген искэртэ. Лэкин шуца карамастан дин эhеллэре ечен ул жирлектэ кабул ителгэн кием, ягъни татарларда чапан белэн чалма киюлэре кYркэм бер гамэл булуын белдерэ. Ризаэддин Фэхреддин милли киемгэ карата житди позициядэ тора, милли кием куллану, аны саклау кирэк-легенэ басым ясый. Милли киемне саклауда теп вазыйфа имамнар яки газета hэм журналларда язмалар белэн генэ саклау мемкин тYгел. Теп хезмэт милли кием ЖитештерYче hэм шулар белэн сату туче сэYДЭгэрлэр естендэ булуын белдерэ. Ризаэддин Фэхреддиннец кием-салым белэн бэйле бу язмалары XX гасыр башындагы жэдитчелэрнец киемгэ булган карашларын ейрэну ечен меИим бер чыганак булып тора.
Теп тешенчэлэр: Ризаэддин Фэхреддин, татарлар, «Шура» журналы, дини форма, милли кием, XX гасыр башы, ислам, жэдитчелек
Сылтама ясау ечен: Мифтахов И.Г. Ризаэддин Фэхреддиннец «Шура» журналындагы дини hэм милли кием белэн бэйле мэкалэлэре // Историческая этнология. 2020. Т. 5, № 2. С. 254-268. https://doi.org/10.22378/he.2020-5-2.254-268
... Иманлы тYгел кпемецез, иманлыдыр калебецез Иман тYгел кпемдз, бзлкп пман калебтз...
(Чапан илз пальто гаугасы исемле зсзрдзн)
XX гасыр башы татар халкы ^эмгыять тормышыньщ иц хэрэкэтле чорларыннан берсе булып тора. XIX гасырныц икенче яртысында башланып киткэн ^эдитчелек хэрэкэте яца гасыр башында Yзенец алтын чорын яши. Элеге чор ^эдитчелэр белэн кадимчелэр арасында керэшнец дэ иц кызган вакыты. XX гасыр башында яца гына мэйданга чыккан вакытлы татар матбугаты да моца Y3 елешен кертэ. Россия империясендэ татарларга газета hэм журналлар нэшер итэргэ рехсэт иткэнче, кадимчелэр белэн ^эдитчелэр рисалэлэр, китаплар аркылы бер-берсе белэн фэнни керэш алып барганнар, бер-берлэренэ каршы рэддиялэр язганнар. Вакытлы матбугат барлыкка килгэч исэ бу ^ицелрэк хэл ителгэн. Ченки газета яки журналлар даими рэвештэ чыгып тора hэм кYп халык арасында тарала. Рисалэлэр исэ халыкныц бетен катлавына ирешмэY сэбэпле вакытлы матбугат кадэр тээсир итэ алмый.
Ул чорда ^эдитчелэр белэн кадимчелэр арасында кызу бэхэслэрнец берсе булып кием-салым бэхэсе тора.
Мисал ечен, 1910 елда Казанда басылган «Бетсен чапан кутзрелсен йвздзн пзрдзлзр» исемле «Ачык йез» тэхэллYсе белэн язылган эсэрдэ татар хатыннарыныц сарт1 чапаны киеп йерYлэре тэнкыйть ителэ, чапан урынына калфак тагып, шэл беркэнергэ ендэлэ (Ачык йез 1910: 5, 7).
1900 елларда язылып, 1906 елда басылган «Чапан илз пальто гаугасы» исемле кечкенэ генэ шигъри эсэрдэ дэ шулай ук кием мэсьэ-лэсенэ басым ясала. Автор ике тарафныц да чиктэн ашуларын белдерэ hэм икесенец дэ урта юлдан барулары кирэклегенэ ишарэт итэ (Сахибе 1906: 3-4). Шулай ук монда бары тик тышкы кием, кыяфэт белэн генэ тэрэкъ-кый тарафдары булу мемкин булмавын белдереп болай диелэ:
Яцаларда шул эш бар, пэлтэ кыска брюка тар
Бу эшне дэ тэрэкъкый дип йерYче кешелэр бар
Яцалык тэрэкъкыйлек тYгел ул пэлтэ кимэк
Бэлки будыр яцалык, мэгарифне ^п итмэк (Сахибе 1906: 5).
Кадимче тарафныц мэшhYP шэхеслэреннэн Морат Рэмзи дэ ^эдитче яшьлэрне тэнкыйтьлэп язган бер шигырендэ болай дип эйтэ:
«Эйлэ2 малайлар ки, дин вэ диянэттэн бихэбэр Башларына шапка киеп, биллэренэ каеш баглайлар
1 Сарт дип ул чорда Урта Азиядэ утрак тормышта яшэYче халыкларны атап йерткэннэр, аларныц купчелек елешен Yзбэклэр тэшкил иткэн
2 вйлэ - шундый
бйлэ малайлар ки, кяффэ-и мэгарифтэн3 бихэбэр» дип яза
(Рэмзи 1911: 105).
Ягъни аларныц дини гыйлемнэре булмавына басым ясый hэм бил-лэренэ каеш тагып, эшлэпэ киюлэрен тэнкыйть итэ.
Элбэттэ, hэр миллэтнец киенY рэвеше, кием-салымы заман белэн бергэ Yзгэрэ бара. Кайсыбер яца формалар естэлэ, кайсыберлэре югала тора4. Моныц табигый бер нэрсэ булуын Ризаэддин Фэхреддин дэ кабул итэ.
Кием-салым кеше тормышында меhим урын алып тора. Ул кешенец ия булган мэдэниятныц аныц карашларына ишарэт итYе мэгълYм бер нэрсэ. Шулай ук тышкы кыяфэт аша аныц щенесе, дэрэщэсе, яшэгэн тебэге, миллэте, мэдэнияте хэтта хис-тойгыларын да белдерергэ сэлэтле (Yüksel Uysal 2016: 307).
Ризаэддин Фэхреддиннец «Шура» журналындагы кием белэн бэйле язмалары. Кием-салым белэн бэйле буларак «Шура» журналы идарэсенэ 1910 елда Исхак Тащетдинов тарафыннан меселманнар ечен кию hэм файдалану тыелган киемнэр турында сорау бирелэ. Лэкин бу сорауга идарэ ул вакытта бик кыска итеп меселманнар ечен кияргэ hэм кул-ланырга рехсэт ителгэн кием-салым фикьЛ hэм хэдис китапларында бэян ителгэн дип щавап бирY белэн чиклэнэ (Тащетдинов 1910: 62). Кием-салым белэн бэйле тэфсилле язмалар исэ бу сораудан соц биш ел Yткэч калэмгэ алына.
Ризаэддин Фэхреддиннец милли hэм дини кием белэн бэйле мэкалэлэре «Шура» журналыныц 1915 елгы 8, 9, 10 нчы саннарында басылып чыга. Аныц Yзенец дэ белдерYенчэ, бу чорда инде кием низаг-лары бераз CYрелэ тешкэн. Ике тарафта булучылар да бу вэзгыятькэ кYпмедер дэрэщэдэ иялэшкэннэр. Лэкин эле бу кенYЗЭк мэсьэлэ булудан туктамаган. Шуца кYрэ Фэхреддин дини, милли кием мэсьэлэсендэ Y3 фикерлэрен калэмгэ ала. Ул шулай ук 1917 елда басылган «Щэвамигел-Кэлим шэрехе» исемле китабында да хэдислэргэ шэрех язганда кием темасына киц урын бирэ5.
«Шура» журналында «Киемнэр хакында» дип аталган беренче яз-масында Фэхреддин Y3 гасырында ислам деньясында дин исеменнэн иц кYп шау-шу тудырган мэсьэлэнец кием мэсьэлэсе булуын белдерэ. Шуныц белэн бергэ бу проблеманы электэн Yк булуын, мэщYCи баш киеме кигэн кешенец кяфер булу яки булмавы фэтва китапларында язылуы, лэкин борынгы дэвердэ моныц белэн бары тик галимнэр генэ мэшгуль булуын, хэзерге чорда исэ бетен кешене кызыксындырган гомуми бер мэсьэлэгэ эйлэщен ацлата. Шуца кYрэ кием мэсьэлэсе инде хэл ителеп, элеге
3 Кяффэ-и мэгарифтэн - бетен мэгарифтэн.
4 Бу хакта кицрэк мэгълумат ечен карагыз: (Воробьев 1930: 464).
5 Элеге китапта кием-салым белэн бэйле 30, 57, 62, 86, 128, 167, 192, 299 номерлы хэдислэр Иэм ул хэдислэргэ шэрехлэр бирелэ.
сорауга нокта куелырга тиешлеген искэртэ. Ризаэддин Фэхреддиннец элеге язмасы басылганнан соц 105 ел Yтеп киткэн, лэкин элеге мэсьэлэгэ hаман нокта куелганы юк дип эйтергэ мемкин. Меселман кием-салымы белэн бэйле бэхэслэр, аца терле карашлар эле бYгенге кендэ дэ дэвам итеп килэ.
Теркилэрнец борынгы киемнэре haM кием-салымныц Y3rapYe.
Ризаэддин Фэхреддин Yзенец мэкалэсен теркилэрнец борынгы киемнэренэ бер кYЗэтY ясау белэн башлап ^ибэрэ. Ул теркилэрнец, Идел буе болгар-ларыныц киемнэрен тасвирлаган чыганакларныц бик аз булуын ассызык-лап Yтэ. Монда Ибн Фазлан белэн Ибн Батутаныц хезмэтлэре генэ искэ алына. Ибн Фазланныц сэяхэтнамэсендэ болгарларныц киемнэре турында мэгълYмат аз бирелYенец сэбэбен исэ ул болай дип ачыклый: «Ибн Фазланга болгарларныц кыяфэтлэре, кием-салымлары электэн дэ билгеле булган, ченки терки халыклар ул дэвердэ Багдадта кYп булганнар» (Фэхреддин 1915а: 225). Фэхреддин ул чорда Оренбург музеенда сакланучы меселман хатын-кызларыныц киемнэре, бизэнY эсбаплары булуын, лэкин аларныц да бик борынгы булмауларын, иц ^бе йез ел элеккеге чорга каравын яза.
Ризаэддин Фэхреддин кием-салым рэвешенец hэр чорда Yзгэреш кичерYен белдереп моца Yрнэк буларак, Yзе бэлэкэй чакта туганнарыннан елкэн яшьтэге бер хатынныц сандыгында Yзе эшлэгэн калфак кYPYен тасвирлый. Калфакныц ак мамыктан бэйлэнгэн булуын, башка кигэч очындагы чугыныц ^иргэ тияр-тимэс булып торуын белдерэ.
Кием модасыныц YЗгэрYе белэн бэйле буларак Шиhабетдин Мэр^ани дэ Yзенец «Мвстэфад эл-эхбар фи эхвали Казан вэ Болгар» исемле тарихи эсэрендэ бу теманы телгэ ала. Аныц белдерYенчэ, XVIII гасыр ахыры -XIX гасыр башында Казан меселманнары кием-салымда руслар тээсиренэ бирелгэннэр. Мэсэлэн, аларныц бермэле кара чикмэн, кара эшлэпэлэрен кигэннэр hэм шулай ук туйларда ирлэр хатыннар бергэ утыра торган булалар. Моца Бохарада гыйлем алып кайткан дин эhеллэренец чик куюы белдерелэ (Мэр^ани 1900: 24-25).
Башка миллэтлэр киемен кию мэсьэлэсе XIX гасырныц икенче яртысында ук инде телгэ алынуы мэгълYм. Шиhабетдин Мэрж;анидэн бер мэ^лестэ сэYДЭгэр Ибраhим Акчурин эшлэпэ киюнец хэрам булуы яки булмавын сорый. Мэрж;ани исэ хэрам тYгел, хэтта мэкруh дип эйтергэ дэ урын юк дип ^авап бирэ6 (Таиров 2012: 2).
6 Эшлэпэгэ дин эhеллэренец тискэре карашы эле 20 нче гасыр башында да дэвам иткэн булса кирэк, ченки Воробьев Н.И. Yзенец хезмэтендэ кайсыбер татарларныц эшлэпэнец алдан hэм артта читлэрен кисеп киюлэрен белдерэ, моныц сэбэбен исэ халык яшен сугудан саклану ечен эшлэвен белдерэ . Автор Гали Рэхимнец исэ моныц сэбэбе дин эhеллэренец басым ясавы аркасында икэнлеген дэ язып Yтэ (Воробьев 1930: 365).
Pизaэддин Фэxpeддин Yзe мэдpэсэдэ укыган чopдa, ягъни XIX гасьфныц 7G-SG нчe eллapындa мэдpэсэлэpдэ бэxэслэpнeц, низaгълapныц иц зypысы чaлбap т^э^н^ булуын ацлата7. Бу чopдaн башлап чaлбap киючe, аныц балагын тышка сaлындыpып йepYчeлэpдэн бepсe мэгъ-pифэтчe Каюм Haсыйpи булуын да эйгеп китY киpэк (Haсыйpи 2Gi7: 163). Бэxэс башта чaлбap киюнeц дини яктан тышлган яки pexсэт игелгэн булуы бeлэн бэйлe була. Corçpax исэ бep тepкeм дин эheллэpe чaлбap киюнe катгый pэвeштэ xэpaм дисэ, икeнчe тepкeм исэ чaлбap балагы читeк яки oeк бaлтыpы эчeнэ кыстыpылсa pexсэт итeлэ дип дэгъва кылaлapS. Элeгe мэсьэлэдэ Pизaэддин Фэxpeддин шуца игътибap итэ, дин эheллэpe чaлбap киюнe эшчeлэpгэ pexсэт итэлэp, лэкин Yзлэpeнэ киюнe xэpaм дип бeлдepэлэp. Ьэм ул шулай ацлата: эгэp бу xэpaм икэн, искэpмэсeз, бeтeн кeшeгэ дэ xэpaм бyлыpгa тиeш (Фэxpeддин 1915а: 226). Бу уцайдан Фэxpeддин Уфа шэhэpeндэ казый булып тopгaн вакытта Yзe бeлэн булган бep кызыклы вакыйганы да ацлатып уза. Ул Дини идapэгэ казый булып килгэн бepэYнeц кыска киeм, бoтинкa киeп йepYeнэ hэм мoцa xaлыкныц иялэшeп бeтYeннэн сoц, аныц эшлэпэ кия башлавы xaкындa бэян итэ. Шулай бepвaкыт ypaмдa бapгaн вакытта Бoгыpыслaн eязe axyны Габбас xэзpэт oчpaгaч, Фэxpeддин аны яца казый бeлэн таныштыфа. Шунда Габбас xэзpэт: «Ьай, oятлы булдым бит! Мин аны эpмэн дип тopaм» дип ж;авап биpYeн ацлата (Фэxpeддин 1915а: 226).
1915 eлдa «зд-Дш вз зл-Эдзп» жypнaлындa милли hэм дини киeм мэсьэлэте тypындa имзасыз бep мэкалэ басыла. Лныц aвтopы hэpxэлдэ Галимж;ан Бapyди бyлыpгa тиeш. Бу язмада xaлыкныц Лypyпa киeмeнэ, гopeф-гaдэтлэpeнэ, мoдaсынa ияpeп Y3 йoлaлapын, киeмнэpeн югалта бapyлapынa аныц бopчылyы бeлдepeлэ. Мэкалэдэ aвтop милли бep гадэт булу бeлэн бepгэ, мeсeлмaнлыкныц бep ачык кYpсэткeчe дэ булып тopгaн кэлэпYш киючeлэpнeц дэ сиpэгэя бapyынa кaйгыpyын кYpсэтэ (Тэъэс-CYфлe xэллэpeмeз 1915: 2G7). Лныц бу язмасында кэлэпYшнe мeсeл-манлыкныц бep билгeсe, кYpсэткeчe бyлapaк кабул итYeн aцлapгa мeмкин. Шулай ук 19G9 eлдa Габдулла Шдимжц Казанда Хapитoнoв матба-
7 Ул чopгa кaдэp xaлык apaсындa кYпчeлeк киц тeплe, тepлe мaтepиaлдaн гади гeнэ тeгeлгэн ыштан кулланылган. ^И. Bopoбьeвныц бeлдepYeнчэ, ул ыш-тaннap иpлэp eчeн дэ, xaтыннap eчeн дэ бep фopмaдa тeгeлгэн.
8 Pизaэддин Фэxpeддин бу язмасында «Ац» жypнaлындa 1915 eл, 5 me санда басылган « Чaлбap» xикэясeн искэ ала. Хэзepгe чop кeшeлэpeнэ экият кeбeк тoeлсa да, Yзe шэкepт булган eллapдa мoндый oчpaклapныц кYп булуын бeлдepэ. Г. Газиз тapaфыннaн язылган кыска xикэядэ чaлбapгa кapшы дoшмaн булган Bэлиyллa мулла юлда Yзeнeц шэкepтe Cэeтгэpэйнe чaлбap кигэн килeш кYpeп ала. Ул шэкepтeн иpeксeзлэп чaлбapын салыфга мэжбYP итэ. Баксац, Cэeтгэpэй чaлбapы булмагач, ^лэдашц жицнэpeн аягына киeп, аны билeнэ бэйлэп, чaлбapы булуы бeлэн мaктaныpгa дип чыккан була.
гacындa бacылгaн «Он мэсъэлэ»9 жемле китaбындa дa мecелмaннapньщ кием-caлымнapы тypындa тэнкыйди мэгълYмaт б^елэ.10
'fé-Ц ^luu ó1' "Мэн тэшэббэhэ бикаумин фэhYвэ минhYм"
("Кем бер ^вемгэ охшaргa тырышca, aлaрдaн булыр") хэдисе
Озaк вaкытлap бyе дин эhеллэpе, гaлимнэp тapaфыннaн бaшкa миллэтлэpгэ оxшayны тыю eчен кyллaнылгaн "Мэн шэшэббэhэ бтаумш фэhYвэ мuнhYм " xэдиcе белэн бэйле бэxэcлэp эле бYгенге ^ндэ дэ дэвaм итэ (Tokpinar 2GG5: 85-109). Элеге xэдиcкэ шэpеx язyчылap бaшкa миллэтлэpгэ оxшayны тepлечэ тacвиpлaгaннap. KaйбеpэYлэpе тышкы кыя-фэт ягыншн оxшay11 белэн беpгэ уй, фикеp йepтYДЭ оxшayны, кэй-беpэYлэpе даэ бaшкa диннэpнец cимволлapын Yзлэpенэ элуны МОЦЭ кеpткэннэp (Yüksel Uysal 2016: 301). Бу xэдиc тaтap мaтбyгaтындa дин эhеллэpе тapaфыннaн дa бaйтaк иcкэ aлынa. Mиcaл eчен, Paмил xэзpэт Юныcов белэн эцгэмэдэ элеге xэдиc Яда ел бэйpэм ту белэн бэйле бyлapaк кyллaнылa (Бacыйpовa 2018).
ЭбY Дaвыд щыентыгындa ки^ел^н элеге xэдиc xaкындa Pизaэддин Фэxpеддин aны кaйcыбеp xэдиc гaлимнэpе зэгыйфь xэдиc бyлapaк кaбyл итYлэpе тypындa язa12.
Pизaэддин Фэxpеддин иcлaм дине тapaфыннaн яцэ беp киенY pэвеше, беp фоpмa китеpелмэвен эцлэтэ. Ремнец гaYpэтне кaплaгaн булуы, иpлэp eчен ефэктэн бyлмaвы, иpлэpнец xaтын-кызлap киеме, xaтын-кызлapныц иpлэp киемен кимэcкэ тиешлеге, шyлaй ук кыpгый зэгъфpaнгa буялган киемнец тыелгaн бyлyыннaн бaшкa, кием-caлымдa кешенец иpекле булуын белдеpэ. Эгэp иcлaмият тapaфыннaн беpэp фоpмa билгелэнгэн бyлca, ул иц беpенче 4^aira xэзpэти пэйгaмбэp hэм cэxaбэлэp дэвеpендэ тэгaенлэгэн бyлыpгa тиешлеген иcкэpтэ. Mондa бapы тик xa^ вaкытындa киелгэн иxpaм гынa иcкэpмэ булып TOpa. Лэкин бу мэcьэлэ xaкындa
9 Бу pиcaлэ мэшhYP кэдимче Ишмexэммэт ишaн тapaфыннaн дa тэнкыйть ителэ. KaparaB: (Ибн Динмexэммэт 1911: 189).
10 «Он мэсъэлэ» эcэpе Tpaнcвaaль мecелмaннapы тapaфыннaн M^bip гaлимнэpенэ б^елгэн e4 cоpayдaн тоpa. Бу cоpayлapгa ул вэк^1ттэ M^bip мeфтие бyлгaн тaнылгaн гэлим Mexэммэт ГЭ6Д\^ кышта pэвештэ ж;aвaп биpэ. Биpелгэн cоpayлapныц эhэмиятле hэм Pоccия мecелмaннapы eчен дэ киpэкле булуыта бacым яcaгaн Гэ6дуллэ Нэдим элеге фэтвaлapны тyлылaндыpып, фикьЛ кигап-лapыннaн ecтэмэлэp кеpтеп, кицэетеп нэшеp итэ. Бу e4 cоpay тYбэндэгелэp: 1) Mecелмaннapгa Aypyrn xaлкы киемен кию pexcэт ителэме? 2) Хpиcтиaннap cyйгaн итне мecелмaннapгa эшэу дepеcме? 3) Беp мэзhэбтэге кешенец икенче мэзhэбтэ бyлгaн кешегэ оеп нэмэз укуы дepеcме?
11 Элеге xэдиc белэн бэйле бyлapaк «Он мэсъэлэ» pиcaлэcендэ бу xэдиcнец кием-caлым белэн бэйле 6улмэвы белдеpелэ (Нэдим 1909: 7-S).
12 Бу xэдиcнец 6эшкэ pивaятьлэpе hэм эныц зэгыйфь яки ышaнычлы xэдиc булуы xa^^a кapaгыз: (Tokpinar 2005: 85-109).
Коръэни Кэримдэ меселманнар ечен махсус кием белэн бэйле hичбер аять булмавы белдерелэ.
Меселманнар арасында дини кием буларак танылган чалма хакында Ризаэддин Фэхреддин аныц исламга кадэр Yк яhYДилэр hэм hинд мэжусилэре тарафыннан да киелYен искэртэ. Гарэплэр арасында исэ чалма аз таралган булуын язып Yтэ.
Ризаэддин Фэхреддин кием мэсьэлэсендэ Yзенец «Щзвамигел-Кзлим Шзрехе» исемле эсэрендэ илле ^иденче хэдискэ шэрех язганда юга-рыдагы мэсьэлэгэ кагылып уза. Ул болай ди:
«Бездэ меселманлык Yлчэве кием белэн булып, Yзлэренэ мэгьлYм булган формаларда йерYчелэрне меселман, чалма белэн чапан яки ^еббэ кигэннэрне галим hэм фазыйл саныйлар. "Меселман кем?" соравына каршы РэсYлуллаh тарафыннан: "бстендэ чапан яки ^еббэ hэм башында чалма булыр" рэвешендэ ^авап биргэн бер генэ хэдис китабын да кYргэнебез юк. Бу хэдистэ пэйгамбэребез с.г.в. "Меселман кем?" сеаленэ: "Кешелэр Yзлэре hэм маллары хакында ацардан имин булырлар" дип ^авап бирэ» (Фэхреддин 1916: 82). 128 нче хэдис ацлатмасында Фэхреддин естенлеклэрен кYрсэтY ечен тэкэбберлэнеп изарларын13 ^ирдэн сейрэлерлек озын киючелэр турында ацлатканда болай дип яза:
«Гарэплэр изарларын тэкэбберлек белэн жирдэн сейрэлерлек итеп йергэннэр. РэсYлуллаh исэ моны тыйган. Лэкин монда теп максат изар тYгел, э тэкэбберлек булып тора. Шуца кYрэ тэкэбберлек булмаганда изарны естерэп йерY, яки тэкэбберлэнYчелэргэ махсус формалар, хэтта кыска киемнэр кию, кэлэпYшлэрне, бYреклэрне кыцгыр салып йерY дэ изар кебек Yк тыелган булырга мемкин» (Фэхреддин 1916: 198).
Меселманнарныц башка кешелэрнец тышкы кыяфэтлэренэ, киемнэренэ артык игьтибар итYлэре турында бер мисал китереп, Габдулла Нэдим Жамалетдин Эфганинец Петербургта татар муллалары белэн очрашуын искэ ала. Эфгани белэн курешер ечен махсус Петербургка килгэн ике имам Y3 тебэклэрендэге меселманнарныц кыска кием, эшлэпэ киюлэрен сейлилэр hэм моны "Кем бер кавемгз охшаса" хэдисенэ ни-гезлэп, бу хакта Эфганинец фикерен сорыйлар. Шул кадэрле ерак арадан, шундый бер кирэксез сорау бирер ечен килYлэренэ гащэпкэ калган Эфгани аларга: «Пэйгамбэребез тегYче тYгел иде. ТегYчелек гыйлемен ейрэтергэ дэ килмэде, ул кешелэргэ ике денья бэхетен бирэчэк дин гыйлемен ейрэтергэ килде» дип ^авап бирэ (Нэдим 1909: 11).
Ризаэддин Фэхреддин элеге хэдиснец башка миллэтлэрнец киемнэрен киюдэн тыю ечен куллануыныц ялгыш булуын белдерэ. Ченки хэзрэти пэйгамбэр башка миллэтлэрнец киемнэрен киюе, хэтта шул киемнэр белэн
13 Гарэплэрдэ гэYДЭнец билдэн тYбэн елешен каплау ечен кулланылган кием
тере.
намаз укуы да риваять ителгэнен эйтэ. Икенче яктан караганда, эгэр бу хэдис кисэтY яки чит миллэтлэрнец киемнэрен киюдэн тыю ечен сейлэнгэн булса иде, ирлэргэ ефэк кием, алтын йезек тагуны тыйган кебек, ачык рэвештэ хэдислэрдэ белдерелгэн булыр иде ди. Шулай ук, эгэр бу башка кавемнэргэ охшауны тыю булса иде, ашаган вакытта чэнечке-пычак куллану, естэл артында ашау, газета-журнал чыгару, Аурупадагы кебек сэYДЭ оешмалары тезY hэм башкалар да шулай ук тыелган булыр иде.
Фэхреддин бу хэдистэге «тэшэббэhэ» фигыле охшау дигэн CY3,
тYгел, э охшарга тырышу дип ацлата, шуца кYрэ берэр файда ечен, охшау максаты булмаган килеш киемне кигэн очракта элеге хэдискэ нигез-лэнмэскэ кирэк дип белдерэ. Моныц белэн бергэ ул, башка дин тотучыларныц ачык символларын, аларныц дин эhеллэре тарафыннан Yзлэрен бYтэннэрдэн аеру ечен кигэн киемнэрен кулланырга ярамавын искэртэ (Фэхреддин 1915б: 290). Лэкин бу очракта да моца дэлил буларак элеге хэдисне куллану мемкин булмавын белдерэ.
деи? эдЭ «ФэhYвэ минhYм» (ул алардандыр) гыйбарэсен Ризаэддин Фэхреддин хэрам, мэкруh булуы яки бу кешенец диннэн чыгуын ацлатмавын яза. Бу хэдискэ шэрех язучылар аны «Изгелэргэ охшаучылар хермэт кYрерлэр. Бозыкларга охшаучылар хермэт кYрмэслэр» дип халык арасында кулланылган мэгьнэгэ hич туры килмэгэн рэвештэ ацлатма бирэлэр дип шэрехли (Фэхреддин 1915б: 290). Ягьни хэдистэ «Кем бер кавемгэ охшарга тырышса, шулардандыр» дигэн вакытта, ул дин кешесе була, ягьни кяфер була дигэн CY3 тYгел. Э бары тик аларга охшавы сэбэпле хермэт кYрмэс дигэнне ацлата дип эйтэ.
Дин эhеллэре ечен махсус кием мэсьэлэсе. Ризаэддин Фэхреддин дин эhеллэре, галимнэре ечен махсус кием, форма кирэк булу яки булмавы турында да Y3 фикерен белдерэ. Башка дин эhеллэренец гомуми халыктан аерылып тору ечен махсус киемнэр киюен, меселманнарда ЭбY Йосыфныц14 Y3 вакытында галимнэр белэн гади халыкны аеру ечен махсус бер форма кертYен яза. Yзе исэ ислам галимнэре ечен махсус бер форманыц кирэк булуы яки булмавы дэвергэ, климат шартларына, дэYлэтлэрнец ихтыя^ына кYрэ хэл ителергэ тиешле бер мэсьэлэ булуын, шуца кYрэ, катгый рэвештэ кирэк яки hич кирэк тYгел дип эйтергэ мемкин булмавын белдерэ.
Фэхреддиннец фикеренчэ, ислам дине кешелэр арасында тигезлек принципына нигезлэнгэн, шуца кYрэ ул махсус форма булу тарафдары тYгел. Эгэр берэр терле аермачылык, естенлек булса, бу киемдэ тYгел, э
14 06y Йосыф Якуб ибн ИбраЬим (731, Куфэ - 798, Багъдад), ô6y Хэнифэнец шэкерте. Ьади (785-786) hэм Ьарун эр-Рэшид (786-809) хэлифэлэр вакытында казый вазыйфасын Yти. Хэлифэлек тарихы ечен кыйммэтле чыганак булып торган Китаб эл-Хараж китабыныц авторы. Карагыз: (Абу Йусуф Йа'куб б. Ибрахим ал-Куфи 2001: 415).
мэгънэви яктан булырга тиеш. Голэма башкалардан кYркэм эхлак, гыйффэт, кYцел пакълеге белэн аерылып торырга, естен булырга тиеш ди. Ул Y3 CYЗлэренэ дэлил буларак Коръэни Кэримнэн ^ ô^j'15 аятен китерэ (Фэхреддин 1915б: 291). Лэкин моныц белэн бергэ, Жэвамигел-Кэлим шэрехе исемле хезмэтендэ зарурэт булмаган вакытта мефти, казый, имам, меэзин, медэррис hэм мегаллимнэрнец халык ярата торган рэвештэ киенергэ, бигрэк тэ хэдис, тэфсир, сира hэм фикыЛ фэннэрен укытучыларга Пушкин, Лермонтовларга охшау максаты белэн яланбаш, пумала баш булып йермэскэ тиешлэр дип белдерэ. Шулай ук мэдрэсэ шэкертлэренец урамда халык каршында гармун тартып, скрипка, балалайка ^тэреп йерYлэре дэ шарт тYгел. Эгэр чалмадан йерY уцайсыз булса, бYрек hэм щеббэ белэн йерY бер дэ уцайсыз булмаса кирэк дип эйтэ (Фэхреддин 1916: 470). Указлы бер имамныц яланбаш, биленэ билбау буган килеш бер яшь егет белэн кызга никах укуын ишеткэч Yзенец чиксез кайгыруын белдерэ. Бу хакта ул «Шул вакытта гына булса да башына чалма, естенэ берэр озын кием кигэн булса, кайсы щиренэ кимчелек килгэн булыр иде?» дип борчылуын ацлата.
Димэк, Ризаэддин Фэхреддин ислам дине тэгълиматы кYЗлегеннэн чыгып караганда дин эhеллэре ечен махсус бер форма булмавын искэртэ. Лэкин дин эhеллэренец, дини уку йортларында укытучыларыныц халык тарафыннан сеелгэн, аларга килешердэй кием-салым киюлэренец хэерлерэк булуын сейли.
Зэвык, икътисадый hэм сэламэтлек ягыннан кием-салым. Ризаэддин Фэхреддин киемнец кешенец эчке деньясы белэн бэйлэнеше булуын, зэвык ягыннан караганда ^целенэ хуш килэ торган, щанына тынычлык бирэ торган булырга тиешлеген белдерэ. Ул YЗ киемнэрен яратып киючелэрнец холыклары яхшырак hэм аларныц сабыррак булуын, андый кешелэр белэн сейлэшY дэ рэхэт булуын яза. Yз киемнэрен яратмаучыларныц исэ киресенчэ, табигате бозыла, алар ачулы, кэефсез булалар дип ацлата.
Медицина ^злегеннэн караганда, кием-салым кешене суыктан hэм эсседэн сакларга, тэнне авырттырмаслык, кан эйлэнешенэ зарар китер-мэслек булырга тиеш дип ассызыклый Фэхреддин. Ьэм киемне тектергэн, сатып алган вакытта бу факторларга игътибар итэргэ кирэк ди. Фэхреддин ул чорда татарлар арасындагы бу мэсьэлэгэ нинди караш булуын болай ацлатырга тырыша:
«Безнец YЗ арабызда докторлар булмаганлыктан, булганнары да Аурупа модасы белэн киенеп йергэнлектэн, безнец киемнэребез бYгенгэ кадэр медицина фэне тарафыннан ейрэнелмэгэн, сэламэтлек саклау кагыйдэлэренэ туры килYлэре яки килмэYлэре турында табибларныц фикерлэре соралмаган. Бэлки безнец бик файдалы киемнэребез, Yзебез дэ белмэгэн сэбэплэр аркасында башка берэр
15 Зграф CYрэсе, 26 нчы аять 'Тэкъва киеме... ул исэ тагын да хэерлерэктер'.
зарарлы формага алмашынып бара торгандыр. Яки киресенчэ, бер
файдалы формага алышынырга тиешле кием эле hаман естебездэдер»
(Фэхреддин 1915б: 291).
Ул шулай ук Yзенец сырган бэрхет кэлэпYш hэм караул бурек яратып киюен, лэкин гомер буе баш авыртуы белэн щэфалануын, моныц сэбэбе буларак яшь вакыттан ук кышын да, щэен дэ шул бYрек белэн йерYДЭн кYPYен эйтеп китэ.
Икътисадый щэhэттэн Фэхреддин киемнэн ^релэчэк файда аца тотылган чыгым белэн пропорциональ булырга тиеш дип белдерэ. Ягъни кием-салымда артык исраф кылу да дерес булмавын искэртэ. Эгэр меселманнар Yзлэренец борынгы киемнэрен саклап калырга телилэр икэн, иц беренче чиратта алар киемнэрен икътисадый кагыйдэлэргэ нигезлэнеп щитештерергэ тиешлэр. Ул моца мисал итеп бер сэYДЭгэрнец CYЗлэрен китерэ. Меселманнар тарафыннан яратып киелгэн караул бYрек уртача 15 сум тирэсе булып, Оренбург климатында ул ике ел эчендэ туза. Э фуражка, эшлэпэлэр 4-5 сум булып, 3-4 ел буе кияргэ щитэ. Шулай итеп татар караул буреге бу конкуренциягэ чыдый алмый, гади халык телэр-телэмэс чыдамлырак баш киемен сайларга мэщбYP була. Шуца кYрэ меселманнарга каракYл бYрек бэясен тешерергэ, яки аны чыдамлырак башка тер материалдан эшлэргэ тиешлэр дип яза.
Бу мэкалэдэ Фэхреддин казакиларныц кыскаруы белэн бэйле мэгълYмат та биреп китэ. Аныц белдерYенчэ, тубыкка кадэр булган казакилар Уфада 1904 елда кыскара, яца мода керэ башлый. Моны башлаучылар меселман кибетлэрендэ приказчик булып эшлэYчелэр була. 1915 елда инде озын казаки кию келке булып саналыр хэлгэ кала (Фэхреддин 1915а: 227). Ягъни ун ел кебек кыска бер вакыт эчендэ казаки зур Yзгэреш кичерэ, тубыктан булган казаки тездэн кала. Моныц сэбэбе исэ халык арасында штан урынына чалбар кию модасы тарала башлавы белэн була.
Милли кием мэсьэлэсе. Милли кием мэсьэлэсенэ Фэхреддин щитди карый. Ул кием-салым милли булырга тиеш, бу исэ YЗ чиратында шул миллэт эгъзаларыныц Yзара дус-тату торуларына, бер-берлэренэ ярдэм шулэренэ сэбэп була дип белдерэ.
Ризаэддин Фэхреддин мэкалэсендэ Ибн Халдунныц16 тYбэндэге CYЗлэрен китерэ: «Жицелгэн, гащиз, гыйлемсез hэм мэгърифэтсез ха-лыклар кием-салымда, кенкYрештэ, щ^аз hэм эсбапларда Yзлэрен щищ-челэргэ, кечлерэк, гыйлемлерэк халыкларга иярергэ табигать тарафыннан мэщбYрлэрдер» (Фэхреддин 1915а: 227). Ибн Халдунныц эсэрендэ Андалусия меселманнарыныц гореф-гадэт, кием-салым, яшэY рэвеше буларак Испания христианнарына иярYлэрен мисал буларак кYрсэтелэ hэм
16 Ибн Халдун (1332-1406) - тулы исеме ЭбY Зэед Габдеррахман ибн Ме-хэммэд эл-Хэдрэми, танылган философ, тарихчы, социология фэненэ нигез салучыларныц берсе.
Ибн Халдунныц моныц тиздэн алар жиренэ башкалар хужа булачагына ишарэт итYен сейлэгэнен яза. Фэхреддин исэ моца Yрнэк итеп русларны hэм Русия меселманнарын китерэ. Русларныц элек Алтын Урда ДЭY-лэтеннэн бик ^п нэрсэлэрне Yзлэренэ елге итеп алуларын, хэтта рус хатыннары кия торган сарафанныц да Дэште Кыпчак теркилэреннэн алынган булуын ишеткэнлеген белдерэ. Соцрак исэ русларныц Аурупа халкыннан ^п нэрсэлэр алуларын искэртэ. Русия меселманнарына килгэндэ, Ибн Халдун кагыйдэсенэ кYрэ, алар иртэме-соцмы барыбер кием-салымда, кенкYрештэ, ей ж^азы hэм башка нэрсэлэрдэ Yзлэреннэн естен булган русларга иярYлэре турында шебhэ юк иде дип яза. Лэкин моны ашыктыручы бер сэбэп булуын, егерме биш ел алданрак килYенэ аныц тээсирле булуын, элеге сэбэпнец меселман сэYДЭгэрлэренец эманэткэ тугры булмаулары, кибетлэрендэ махсус тегYчелэр булмавы, аяк киемнэрендэ размер булмавы, алдашуларныц кYп булуы кебек сэбэплэрне санап китэ. Менэ шушы нэрсэлэр халкыбызныц милли киемнэреннэн бизеп, башкалар киемен кия башлауларына сэбэп булды ди. Кием-салым кибетлэрендэ махсус тегYчелэр булмагач, кибетлэрдэ мисал ечен тунныц эчлеге булып тышлыгы ечен материал булмаса, яки тышлыгы булып якасы ечен мех булмаса, яки заказ айлар буе Yтэлмэсэ, халыкныц эзер кием саткан кибетлэргэ китэчэге билгеле дип эйтэ hэм моца Уфа шэhэреннэн бер Yрнэк китерэ:
Ул бер рус кибетендэ ботинка сайлаучы башкортка «Фэлэн кеше кибетеннэн кэвеш алырга ярамыймы?» дип сорый. Башкорт аца: «Алар алдыйлар, Yкчэсенэ ком тутырган кэвешлэрен кYп (кидек дип эйтеп булмый, ченки кYп кияргэ мемкин тYгел) алдык инде. Руслар кыйммэткэ саталар, лэкин саткан эйберлэре сыйфатлы, ул акчаны бирсэц дэ ярый» дип жавап бирэ (Фэхреддин 1915а: 227). Р. Фэхреддин мэкалэсендэ дини уку йортларында укыган шэкерт-лэрнец дэ милли киемне ташлауларын белдереп моца бер YPнэк китерэ. Жиде ел буе Мэккэ шэhэрендэ танылган бер ишанда укып кайткан берэYне Уфа урамында башына фуражка, естенэ Аурупа киеме кигэнен кYреп, мондый хэлне хэтта Русиядэ Учительская школа укучыларында да кYргэне булмавын hэм Yзенец моца бик тээсирлэнгэнен белдерэ (Фэхреддин 1915б: 292).
Р. Фэхреддин YЗ дэверендэ миллэтнец YCYгэ hэм мэдэният казануга мохтаж булуын, шуныц белэн бергэ YЗ милли эсэрлэрен, эдэплэрен, гореф-гадэтлэрен дэ сакларга тиеш булуларын кYрсэтэ. Бер миллэтнец мэдэни, культуралы булуы аныц YЗ гореф-гадэтлэрен онытырга, ташларга тиешле булуын ацлатмый. Ул Yрнэк буларак Аурупа hэм Америка халкын кYрсэтэ. Аларныц мэдэниятлары уртак булса да, эхлаклары, гореф-гадэтлэре терле булуын искэртэ. КамиллэшY, алга кшу башкаларныц гореф-гадэтлэрен алу белэн тYгел, бэлки YЗ гореф-гадэтлэрецне яхшырту белэн булыр. Yз мэдэниятларын Yстерергэ телэгэн миллэтлэр Yзлэренэ хас эхлакларын, кием-салымнарын hэм, гомумэн, гореф-гадэтлэрен сакларга тиешле. Дини
гамэллэрдэ башкаларга сукырларча иярY мактаулы эш булмаган кебек, ул шулай ук деньяви эшлэрдэ дэ мактаулы тYгел дигэн карашта тора (Фэхреддин 1915б: 291-292).
Милли киемнец саклануы Ризаэддин Фэхреддингэ кYрэ менбэрлэрдэн сейлэнгэн чыгышлар, матбугатта язылган мэкалэлэр белэн тYгел, э сэYДЭгэрлэр тырышлыгы белэн була, эгэр алар тырышлык кYрсэтсэлэр, милли киемнэр кулланылыр, тырышмасалар бары тик музейларда гына калыр дип Yзенец мэкалэсенэ нэтищэ ясый.
Ризаэддин Фэхреддиннец кием-салым белэн бэйле язылган мэкалэ-лэреннэн hэм хэдислэргэ язган ацлатмаларыннан чыгып аныц бу мэсьэлэдэге фикерлэре турында тYбэндэге нэтищэне ясарга мемкин. Ислам дине килгэннэн соц хэзрэти пэйгамбэр яца бер кием формасы китермэде, Yзе яшэгэн щэмгыять hэм хэтта башка дин эhеллэре нинди кием кигэн булсалар ул да шуларны киде. Монда искэрмэ булып бары тик кайбер очраклар гына тора, мисал ечен ирлэргэ ефэк, кыргый зэгъфранга буялган кием h.б. Ягъни меселманча кием яки ислам киеме дигэн бер кием формасы шэригатьтэ юк. Бу hэр халыкныц климат шартларына, яшэгэн щирлегенэ, гореф-гадэтлэренэ туры килэ торган киемнэрдер. Киемнец ислам дине тэгълиматы буенча бер изге тарафы юк, лэкин шул ук вакытта дин эhеллэре YЗ вазыйфаларын башкарган вакытта, дини мэрасимнэрне Yтэгэн вакытта ул халык арасында таралган, мисал ечен татарлар арасында чалма-чапан киюлэре кирэк. Милли киемгэ килгэндэ, ул сакланырга тиешле, аныц бер миллэт эгъзалары арасында берлек, дуслык кечэюендэ эhэмияте бар. Милли киемнец саклануы бары тик матбугатта язылган мэкалэлэр, менбэрлэрдэн сейлэнгэн нотыклар белэн генэ саклана алмый. Бу эштэ теп вазыйфаныц милли кием щитештерYче сэYДЭгэрлэрнец естенэ йеклэнYе турындагы караш алга серелэ.
ЧЫГАНАКЛАР ЬЭМ МАТЕРИАЛЛАР
Абу Йусуф Йа'куб 2001 - Абу Йусуф Йа'куб б. Ибрахим ал-Куфи. Китаб ал-Харадж / пер. с араб. и комментарии А.Э. Шмидта. Супракомментарии к переводу А.С. Боголюбова. Подготовка к изданию, вступ. статья и указатели А.А. Хисма-туллина. СПб.: Центр «Петербургское востоковедение», 2001.
Ачык йез 1910 - Ачык йез (авторныц псевдонимы) Бетсен чапан, кYтэрелсен йездэн пэрдэлэр. Казан: Чижова матбагасы, 1910.
Басыйрова 2018 - Басыйрова Э. Хэлэл сырадан тыелырга кирэк // Акчарлак газетасы. 28 сентябрь. 2018. https://akcharlak.com/article/kh-l-l-syradan-tyelyrga-kir-k/
Ибн Динмехэммэт 1911 - Ибн Динмехэммэт. Исгъаф эл-мэрам ган истисфа-рил-эхван // Дин вэ мэгыйшэт. 1911. № 12. Б. 189.
Мэржани 1900 - Мэрщани Ш. Местэфадел-эхбар фи эхвали Казан вэ Болгар. Икенче кисэк. Казан, 1900.
Насыйри 2017 - Насыйри К. Кием-салым // Шура. 2017. № 18. Б. 256.
Нэдим 1909 - Нэдим Г. 9ч мэсьэлэ. Казан: Харитонов матбагасы, 1909.
Рэмзи 1911 - Рэмзи М. Гафлэтмедер игъфалмедер шашкынлыкмыдыр // Дин вэ мэгыйшэт. 1911. № 7. Б. 103-106.
Сахибе 1906 - Сахибе (авторньщ псевдонимы). Чапан илэ пальто гаугасы яки иске вэ яцалык. Казан: Матбага-и Кэримия, 1906.
Тажетдинов 1910 - Тажетдинов И. Мерасэлэ вэ Мехабэрэ // Шура. 1910. № 2. Б. 62.
Тэъэ^фле хэллэремез 1915 - Тэъэ^фле хэллэремез // эд-Дин вэ эл-Эдэп. 1915. № 7. Б. 207-212.
Фэхреддин 1915а - Фэхреддин Р. (журналда Р. Ф. буларак бирелгэн) Кием-нэр хакында // Шура. 1915. № 8. Б. 225-228.
Фэхреддин 1915б - Фэхреддин Р. (журналда Р. Ф. буларак бирелгэн) Кием-нэр хакында // Шура. № 10. Б. 290-292.
Фэхреддин 1916 - Фэхреддин Р. Жэвамигел-Кэлим шэрехе. Оренбург, 1916.
ФЭННИ ЭДЭБИЯТ
Воробьев Н.И. Материальная культура казанских татар. Казань, 1930.
Таиров Н. Идел буе, Урал тебэклэрендэ Ислам дине hэм татар эшмэкэрлэре // Дин вэ мэгыйшэт. 2012. № 25. Б. 4.
Tokpinar Mirza. Men te§ebbehe bi-kavmin fe-huve minhum' hadisi uzerine bir inceleme // Hadis Tetkikleri dergisi. III/2. 2005. Ss. 85-109.
Yuksel Uysal §ule. «Men te§ebbehe bi kavmin» hadisini kuresel giyim kulturu agisindan okumak // Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/7 Spring. 2016. Ss. 294-314.
Автор турында белешмэ: Мифтахов Ильяс Госман улы - Энкара Универ-ситетыныц ислам тарихы бYлеге магистры (Эмниет мэхэллэсе, Дегел урамы 6А, 06560 Йенимэхэллэ, Энкара, Теркия), dajbog12@gmail.com
Редакциягэ керде 22.07.2020 Басылуга кабул ителде 02.11.2020
Басылды 25.11.2020
RIZAEDDIN FAKHREDDIN'S ARTICLES IN "SHURA" MAGAZINE REGARDING RELIGIOUS AND NATIONAL CLOTHING
I.G. Miftakhov
Ankara University Ankara, Turkey dajbog12@gmail.com
This paper analyzes the articles, statements of the famous scientist, theologian, writer, and journalist Rizaeddin Fakhreddin named "About Clothes". The article was published in the "Shura" magazine, where he worked as editor-in-chief. In his articles, Fakhreddin deeply analyzes the religious, national, economic, and medical aspects of clothing. The study examines such issues as the presence or absence of special clothing for Muslims, clothing of other nationalities and religions. Fakhreddin tries to explain that
clothing does not have a sacred connotation according to Islamic theology and notes that it only affects a person's character and behavior. Fakhreddin's articles say that there is no special attire prescribed by Islam for the clergy and that each nation has its clothing in accordance with climatic conditions and customs. Rizaeddin Fakhreddin emphasizes that theologians ('ulama') and clergy should be distinguished from everyone else by their excellent knowledge and high ethics, and not by their outer dress. Nevertheless, the clergy should wear clothes that people consider religious; for example, among the Tatars, such clothes are Turban and Chapan. He had a strong position concerning the preservation of national clothing, emphasizing its need for a nation and noticing its relevance for all times. In his opinion, it is not possible to preserve the national costume through sermons from the pulpits of mosques, articles in newspapers and magazines. In this matter, the primary responsibility in preserving national dresses lies on those people who produce and distribute national clothes. These articles by Rizaeddin Fakhreddin on the preservation of national clothing are an essential source for studying the Tatars' daily life and the attitude of the Jadids regarding clothing at the beginning of the XX century.
Keywords: Rizaeddin Fakhreddin, Tatars, Shura magazine, National and religious clothing, beginning of XX century, Islam
For citation: Miftakhov I.G. Rizaeddin Fakhreddinnen «Shura» zhurnalyndagy dini ham milli kiem belan bayle makalalare [Rizaeddin Fakhreddin's Articles in "Shura" Magazine regarding to Religious and National Clothing]. Istoricheskaya etnologiya, 2020, vol. 5, no. 2, pp. 254-268. https://doi.org/10.22378/he.2020-5-2.254-268
REFERENCES
Vorobyev N.i. Materyyal'naya Kul'tura Kazanskykh Tatar [Material Culture of the Kazan Tatars]. Kazan, 1930. (In Russian)
Tairov N. idel Buyi, Ural Tobaklarenda islam Dine ham Tatar E§makarlare [Islam Religion and Tatar Businessmen in the idil-Ural Region]. Din ve magiy§at, 2012, no. 25, pp. 2. (In Tatar)
Tokpinar Mirza «Men Te§ebbehe bi-Kavmin fe-huve Minhum» Hadisi Uzerine Bir inceleme [A Discussion about «Men teshebbehe bi-kavmin fe-huve minhum»]. Hadith Studies, 2005, III/2, pp. 85-109. (In Turkish)
Yuksel Uysal §ule «Men te§ebbehe bi kavmin» Hadisini Kuresel Giyim Kulturu Agisindan Okumak [«Men teshebbehe bi kavmin» Reading the Hadiths from the Perspective of Global Clothing Culture]. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Vol. 11/7. Spring, 2016, pp. 294-314 (In Turkish).
About the author: ilias Miftakhov is a Master's degree student of History of Islam at Ankara University (Emniyet mahallah, 6A Dogol Cd., 06560 Yenimahalle, Ankara, Turkey); dajbog12@gmail.com
Received July 22, 2020 Accepted for publication November 02, 2020
Published November 25, 2020
СТАТЬИ РИЗАЭДДИНА ФАХРЕДДИНА О РЕЛИГИОЗНОЙ И НАЦИОНАЛЬНОЙ ОДЕЖДЕ В ЖУРНАЛЕ «ШУРА»
И.Г. Мифтахов
Анкарский университет
Анкара, Турция
dajbog12@gmail.com
В данной работе анализируются статьи и высказывания известного ученого, богослова, писателя и журналиста Ризаэддина Фахреддина, опубликованные в рубрике «Об одежде» журнала «Шура», где он работал главным редактором. В своих статьях Фахреддин проводит глубокий анализ религиозных, национальных, экономических и медицинских аспектов в одежде. В исследуемой работе рассматриваются такие вопросы, как наличие или отсутствие специальной одежды для мусульман и ношение одежды, традиционной для других национальностей и вероисповеданий. Фахреддин пытается объяснить, что одежда не сакральна с точки зрения ислама, что она всего лишь оказывает влияние на характер и поведение человека. Автор пишет о том, что не существует специального одеяния, предписываемого исламом для священнослужителей, и что у каждой нации есть своя одежда, соответствующая климатическим условиям и обычаям. Акцент делается на том, что ученым (улемы) и духовенству, прежде всего, следует отличаться от остальных людей хорошими знаниями и высокой нравственностью, а не внешним одеянием. Вместе с тем представителям духовенства желательно носить ту одежду, которая считается у их народа религиозной; у татар, например, отличительной особенностью одежды религиозных деятелей являются чалма и чапан. Татарский деятель занимает твердую позицию по отношению к сохранению национальной одежды, подчеркивает ее необходимость и актуальность во все времена. По его мнению, сохранить национальный костюм невозможно проповедями с кафедр мечетей, статьями в газетах и журналах. В этом вопросе основная ответственность лежит на тех, кто производит национальную одежду, и на тех, кто ее распространяет. Статьи Фахреддина в журнале «Шура», посвященные проблеме сохранения национальной одежды, являются важным источником при изучении повседневной жизни татар и передают отношение джадидов к одежде в начале XX века.
Ключевые слова: Ризаэддин Фахреддин, татары, журнал «Шура», религиозная форма, национальная одежда, начало XX века, ислам, джадидизм
Для цитирования: Мифтахов И.Г. Ризаэддин Фэхреддиннец «Шура» жур-налындагы дини hэм милли кием белэн бэйле мэкалэлэре // Историческая этнология. 2020. Т. 5, № 2. С. 254-268. https://doi.org/10.22378/he.2020-5-2.254-268
Сведения об авторе: Мифтахов Ильяс Гусманович - магистр отделения истории ислама Анкарского университета (Махалле Эмният, ул. Догел 6А., 06560 Йенимахалле, Анкара, Турция), dajbog12@gmail.com
Поступила 22.07.2020 Принята к публикации 02.11.2020
Опубликована 25.11.2020
