CC BY
7Пресса как дискурсивный источник
УДК 908
ризаэддин фэхреддиннец дини ьэм милли мэктэплэр турындагы фикерлэре
Л.Р. Мортазина
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец
Ш.Мэрщани исемендэге Тарих институты
Казан, Россия Федерациясе
Мэкалэдэ кYренекле татар галиме, мэгьрифэтче-педагог hэм жрмэгать эшлеклесе Ризаэддин Фэхреддиннен дини hэм милли мэктэплэр турындагы карашлары яктыртыла. 1913 елда Россиянен чит диндэгелэр эшлэре буенча департамент башлыгы тарафыннан Диния нэзарэтенэ юлланган рэсми хат hэм анда кYрсэтелгэн сорауларга ^авап эзерлэY барышында кин ^эмэгатьчелекне элеге сораулар белэн таныштыру hэм дерес караш формалаштыруга ярдэм итY йезеннэн Р.Фэхреддиннен татар вакытлы матбугатында басылган мэкалэлэренэ анализ ясала.
Теп тешенчэлэр: Ризаэддин Фэхреддин, милли мэгариф, милли мэктэплэр, дини мэктэплэр, деньяви мэктэплэр, «Шура» журналы, рэсми хат
Сылтама ясау ечен: Муртазина Л.Р. Ризаэддин Фэхреддиннен дини hэм милли мэктэплэр турындагы фикерлэре // Историческая этнология. 2020. Т. 5, № 2. С. 243-253. https://doi.org/10.22378/he.2020-5-2.243-253
Мэктэп-мэгариф мэсьэлэлэре ХХ гасыр башы татар-меселман даи-рэсендэ ^тэрелгэн ин эhэмиятле hэм ин меhим проблемаларнын берседер, мегаен. Янача укыту кертелY, мэктэп-мэдрэсэлэр системасын ислах ту, деньяви фэннэр укыту татар мэгарифен яна баскычка кYтэрсэ, шул ук вакытта хекYмэт тарафыннан алып барылган сэясэт (1906-1913 еллар аралыгында «инородецлар» мэгарифенэ караган кагыйдэлэр, проектлар кб.), туган телдэ укытуны тыю кб. - болар барысы да гасырлар дэвамында ныгып-урнашкан, бай тарихлы татар мэгарифенен килэчэген куркыныч астына куя.
1910 елньщ кезендэ ДэYлэт думасына гомуми башлангыч белем бирYне кертY турындагы закон проекты кертелэ, анын кысаларында милли мэктэплэрдэ укыту теле турындагы мэсьэлэне тикшерY дэ карала. Кин
^эмэгатьчелек элеге чарада меселман мэктэплэрен туган тел hэм дин укыту тыелган хекYмэт мэктэплэренэ эверелдерY куркынычын кYрэ (Аршаруни, Габидуллин 1931: 41).
«Рус булмаган халыкларньщ мэгарифенэ карата дэYлэт сэясэтенец чагылышы дэYлэткYлэм гомуми мэ^бYри башлангыч укуга кYЧY ниятендэ hэм земстволар Yткэргэн сэясэттэ дэ кYренгэн. Бу планнар да, земстволарныц мэгарифкэ менэсэбэте дэ матбугатныц игътибар Yзэгендэ торган» (ВаИапов 2010: 47).
Закон проекты hэм аца кагылышлы башка мэсьэлэлэр татар вакытлы матбугатында зур ж;анлану белэн тикшерелэ, хе^мэтнец мэгариф елкэ-сендэге сэясэтен фаш итY, милли мэгарифне элеге сэясэттэн, югалудан саклап калу проблемалары кYтэрелэ.
Меселман фракциясе вэкиллэре мэсьэлэне ацлату, халык фикерен ишетY, бер Yк вакытта милли мэктэплэрнец торышын ейрэнY нияте белэн Россиянец меселманнар яшэгэн елкэлэренэ чыгалар, ацлату эшлэре алып баралар. Садри Максуди, мэсэлэн, 1910 елныц ^эендэ Идел, Урал, Теркестан, Кавказ буйлап сэяхэткэ кузгала, элеге чара матбугатта hэрдаим яктыртылып барыла (Садри эфэнде Максудовныц сэяхэте 1910; Садри эфэнде Бохарада 1910; Садри эфэнде илэ месахабэ 1910).
Билгеле булганча, меселман мэктэплэре hэр заман хе^мэтнец кYЗ уцында тотылган: аларныц саны, мегаллимнэре, укытуныц куелышы, кулланылган дэреслеклэр турында мэгълYматлар даими яцартылып торган. ХХ гасыр башында, татар-меселман мэгарифе яца баскычка ^тэрелгэн, зур Yсеш алган чорда контроль аеруча кечэя: ^эдитчелек хэрэкэте hэм ^эдит мэктэплэре кYбэю белэн татарларныц башка меселман халыклары мэгарифенэ йогынтысы арту, мэктэп-мэдрэсэлэрдэ чит ил-лэрдэ, шул исэптэн Теркиядэ, басылган дэреслеклэр, эсбаплар кулланылу, чит иллэрдэ белем алган мегаллимнэр белем бирY ^б. «рус дэYлэтчелеге мэнфэгатьлэренэ куркыныч тудырган» мэсьэлэлэр езлексез тикшерелеп тора. Лэкин аерым урыннарда, мэсэлэн, Теркестанда, халык мэктэплэре инспекторларыныц ^ирле халыкларныц теллэрен белмэве яки начар белYе меселман мэктэп-мэдрэсэлэренец эшчэнлеген тулы бэялэргэ мемкинлек бирмэгэн. Мэсьэлэне хэл итунец бер юлы буларак элеге мэгьлYматларны меселманнарныц Yзлэреннэн алу юлы карала. 1913 елныц 12 сентябрендэ Россия Тышкы эшлэр министрлыгыныц чит диннэр эшлэре буенча департаменты директоры Е.В. Менкиннан Оренбург мефтие М. Солтанов исеменэ меселман мэктэплэре хакында закон лэйхасы тезY ечен кирэкле булган мэгьлYматлар соралып ^ибэрелгэн 8441 нче номер астындагы рэсми хат шундый максатларны кYЗдэ тота. Хатта кYрсэтелгэнчэ, элеге чарадан хе^мэтнец максаты - меселман мэктэплэренец асылы, максат-лары, фэннэрне укыту юллары, укыту программасы, педагогик тээмин ителеше, дин укытуныц эчтэлеген hэм элеге мэсьэлэлэрнец ислам дине кагыйдэлэре ягыннан чыгып караганда ни рэвешле дэлиллэнYен
ачыклаудан гыйбарэт була. Бу хатньщ эчтэлеге hэм гомумэн анын татар-меселманнар арасында ни рэвешле кабул ителYе кYренекле татар галиме hэм ^эмэгать эшлеклесе Риза Фэхреддиннен «Шура» журналынын 1913 елгы 24, 1914 елгы 2 нче саннарында басылып чыккан «Дини вэ милли мэктэплэребез хакында», «Дини вэ милли мэктэплэребез» дигэн мэкалэ-лэрендэ ^ентекле тасвирлана1. Элеге мэкалэлэр кYренекле мэгърифэт-ченен дини hэм милли мэгариф турындагы фикерлэре тулы гэYДЭлэнеш алган эhэмиятле хезмэтлэрдэн саналырга хаклы.
Мэкалэлэр элеге вакыйганы кин жэмэгатьчелеккэ анлату, анын теп эчтэлеге белэн таныштыру максатыннан язылган. Бер яктан, хекYмэтнен милли мэгариф эшлэрен даими кYЗЭтчелектэ тотуы, ана тыкшынуы миллэт мэнфэгатьлэре ягыннан чыгып караганда бик Yк кYнелле ^нелгэ ятышлы кYренеш булмаса да, Р. Фэхреддинов анын унай якларын да кYрэ:
«Зур бу миллэтнен дини мэктэплэре хакында закон лэйхасы тезY вакытында мэзкYP миллэтнен дини кагыйдэлэрен вэ гомумэн шуна менэсэбэтле нэрсэлэрне шул миллэт галимнэренен Yзлэреннэн тугры ишетеп белY вэ лэйханы да шуна бинаэн кылып тезY бик яхшы эш» (Фэхреддин 1913а: 737).
Р. Фэхреддин татар ^эмэгатьчелеген элеге хатнын эчтэлеге белэн таныштыру максатыннан анын кулларда йери торган бер несхэсен ирекле рэвештэ тэр^емэ итэ:
«Хэзерге вакытта Министерство Мэмлэкэтнен hэр тарафтагы меселман дини мэктэп вэ мэдрэсэлэренен бYгенге хэле хакында YЗ кулында булган материалларны рэткэ салырга кереште. Ошбу менэсэбэт илэ метэхассыйс (белгеч - Л.М.) булган затларнын Yте-нечлэре буенча меселманнарнын дини тэгълимгэ турыдан-туры менэсэбэте булган шэригать карарларын белергэ ихтыя^ тапты. Шул сэбэпле Yтенэмез: шэригатьтэ мехэммэдилэрнен дин тэгълим итэ торган школларынын назначениесе (мэузугы), алардан кетелгэн максатлар, аларга тэгълим тэртибе, укытылачак нэрсэлэр вэ программ, мегаллимнэр hэйяте вэ бала hэм егетлэргэ дин Yгрэтергэ алынган кешелэрнен нинди сэляхиятлэре (сэлэтлэре, осталыклары. -Л.М.) хаиз булулары (^ыйнавы, эченэ алуы. - Л.М.) хакында гомумэн бэяннар бармы, булса ниндилэр?» (Фэхреддин 1913а: 738).
Р. Фэхреддин элеге мэсьэлэ буенча Yзенен фикерлэрен ^иткерY кирэк дип таба, шул сэбэпле кин жэмэгатьчелекне элеге сораулар белэн таныштыру естенэ, ^пчелектэ аларга карата дерес караш булдыруны да максат итэ. Шул сэбэпле ул гомумэн дини hэм милли мэктэплэр тешен-чэлэрен анлатуга аеруча кин туктала. БYгенге кендэ, Фэхреддин
1 Элеге мэкалэ шулай ук «Вакыт» газетасынын 1913 елгы 6 декабрь санында да денья кYрэ.
фикepeнчэ, уку ypыннapы мя^я™ hэм кeтeлгэн нэти^эгэ бэйлe pэвeштэ «дини» hэм ««^^яви» иceмeндэ me ^шны^та aepылa:
«Эгэp дэ мятеуд дин илэ яшнялык xa^ra ту (тяныштыфу. -Л.M.) вэ дини эшлэpдэ бaшкaлapгa кapaгaндa бepкaдэp mracac (бeлгeч. - Л.M.) кэceп my бyлca, ул мэктэп "дини" и^млэнэ. Эгэp дэ яннян мaкcyд дeнья кeтэpгэ cэбэп буля тоpгaн herop вэ cэнэгaть YгpэнY бyлca, янь^ы ""^^яви" булядыф. Бу эштэн "дини" мэктэптэ дeньяви эшлэp вэ '"^^яви" мэктэплэpдэ дини гыйлeмнэp укымяк дип a^apra тиeшлe тYгeл. "Дини" мэктэплэpдэ дeньяви heнэpлэp вэ дeньяви мэктэплэpдэ дини гыйлeмнэp yкытылыpгa мeмкин, ихтимял бэгьзe вaкытлapдa бу эш лязeм булып тя килep. Бэлки дини вэ дeньяви иceмнэpe, югapыдa эйтдeкeмeзчэ, мaкcyд вэ гяять ихтияpи илэ генэ биpeлэдep» (Фэхpeддин 191Зя: 7З8).
Диния нэзapэтe кapaмaгындa бyлyлapы дини мэктэплэpнe билгeлэYчe тeп билгe. Шул ук вякыття, дини мэктэплэp дини фэннэpнe укыту бeлэн гeнэ hm чиклэнмэcкэ тиeшлэp. Р. Фэхpeддин Y3eœrç фикepeн pacлay eчeн тYбэндэгe фяктны китepэ:
«Mиcыpдa дэгьвэт вэ ^шад иceмeндэ дини 6ep мэдpэcэ aчтылap яки aчaлap. Mоньщ пpогpaммындa бу гандэ ихтыя^ кYpeлгэн фэннэpнeц hэpбepe, хэття Aypyna тeллэpeннэн бep-икece мэ^бYpи итeп кYpcэтeлэдep. Mиcыp мeфтиe Meхэммэд ГaбдYhY хэзpэтлэpeнeц "Бу зямяндя жлям дижжц гaлимe caнaлыp eчeн Aypyna тeллэpeнeц hич булмягяндя бepceн бeлY шapт, Aypyna тeллэpeннэн бepceн генэ дэ бeлгэн ядэмгэ дин гaлимe иceмe биpeлY ялгыш эш" дигэн cY3e мэшhYPдep. Индe дин гaлимнэpe чыгapыp eчeн тээcиc кылыня ^ш-тыpылa. - Л.M.) тоpгaн мэктэплэpдэ бepэp тepлe чит тeл yкытылмaca, ул мэктэплэp дин гaлимнэpeн ничeк ^итeштepэ amip?» (Фэхpeддин 191Зя: 7З8).
Шул ук вякыття ул:
<^epec, Meхэммэд ГaбдYhYнeц ул cY3e Коpъэн вэ хэдиc мacнYнe (гадэт m'en ялынгян. - Л.M.) тYгeл. Фикheдэ иcaэ итeлeп (вacыять итeлeп. - ЛЖ.) тотыля тоpгaн 6ep кягыйдэ дэ тYгeл; шуныц eчeн яця коляк caлмaгaнлыктaн 6ep 3apap дя булмый. Шуляй бyлca дя, мэзкYP cy3, дepec тэ^pибэлэpэ биняэн игелгэн тyгpы 6ep "хaкыйкaть"тep. Аны инкapь кылучы, АлляИ кapшындa гeнahлы бyлмaca дя, яцляп ceйлэYчeлэpдэн хиcaп кылынмac», - дип бeлдepэ (Фэхpeддин 191Зя: 7З8), чит тeллэp eйpэнYнeц мehимлeгeн accызыклaп.
Фэннэp eйpэнYнeц эhэмиятeн нигезлэп, Р. Фэхpeддин:
«Иcлaм динe, фэн уку хякындя тypыдaн-тypы фэpмaн б^гэн бyлмaca дя, Иэлякэттэн, зялялэттэн (ялгыш юлгя кepY, хятяляну. -
Л.М.), хэсрэт вэ фэлэкатьтэн саклану илэ hэм тугры hэм ачык фэрман биргэнлеге мэгьлYм», - дип яза (Фэхреддин 1913а: 738).
Рэсми хаттагы дини мэктэплэргэ караган вазгыятьне шэригать кYЗлегеннэн чыгып анлатма бирY Yтенеченэ килгэндэ, Р. Фэхреддин фикеренчэ,
«Заман вэ урын YЗгэрYе сэбэбеннэн Yзгэрми hэм башкармый торган нэрсэлэр хакында шэригать ачык тэгьлимат бирсэ дэ, заман hэм вакыт YЗгэрYе сэбэбеннэн Yзгэрергэ вэ башкарырга мэ^бYрият була торган яки "табигыйлык" дэрэ^эсенэ ^иткэн нэрсэлэрнен бик кYбесе хакында шэригать шул заман галимнэренен мэслихэтлэренэ тапшырадыр», ди, ягьни кешелэрнен «злэрен ахирэттэ вэ деньяда hэлак булудан саклаячак нэрсэлэрне белY, YгрэнY шэригать тарафыннан ачык сурэттэ фэрманнар илэ тээкид кылына (раслана. -Л.М.), эмма белY вэ YгрэнY кэфиятлэрене тэгаен эйтY исэ дэ гасыр-нын Y3 балаларына амэнэт ителенэдер» (Фэхреддин 1913а: 738).
Шул рэвешле галим дини мэктэплэрнен максат hэм бурычларын, эчтэлеген билгелэYДЭ шэригать кануннары белэн беррэттэн заман талэплэренен дэ роле зур булуын раслый.
Укыту ысуллары, билгеле булганча, hэр чор ечен аермалы, Yзен-чэлекле була, шул сэбэпле аларны бернинди Yзгэрешсез озак гасырлар дэвамында куллану мемкин тYгел.
«Ибн МэскэYвия (Ибн Мискавейх. - Л.М.) вэ имам Газэли тезегэн программнарнын бэгьзе урыннары безнен гасыр ечен унай булмаса, безнен гасырыбызда тезелгэн файдалар вэ программнарнын да беразы яки бетенлэе килэчэклэр ечен эшкэ ярамавы мемкин», - ди автор (Фэхреддин 1913а: 738).
Шуна кYрэ, анын карашынча, тэгълим тэртибе вэ тэгълим прог-раммалар хакында шэригать тарафыннан бирелгэн тугры фэрманнар кYрсэтY бик авыр, ченки даими Yзгэреп торуы тиеш булган эшлэр хакында ислам шэригатенен турыдан-туры фэрман бирYе мемкин тYгел. Шуна кYрэ дэ гыйлем ейрэнY меселманнар ечен фарыз булса да, анын тэхсыйл кэфияте тэгаен кылу hэр гасыр меселманнарынын Yзлэренэ тапшырыла.
Хат барлыгы алты сораудан гыйбарэт, аларга ^авапларны биргэндэ Корьэн hэм хэдислэргэ нигезлэнеп дэлиллэY сорала. Р. Фэхреддин бу эшнен хекYмэт адэмнэре ечен дэ, меселманнар ечен дэ унайсыз, мэшэкатьле эш булганлыгын эйтэ:
«Эгэр дэ, - ди ул, сынау ечен генэ булса да, мэзкYP сеальлэр илэ Ин^ил вэ ТэYрат галимнэренен мерэ^эгать итсэлэр вэ: "Шушы хакта шэргый бэяннар бармы, булса алар нэрсэлэр?" дип сорасалар, зан итэмез ки: Ин^ил вэ Тэурат галимнэре дэ ^авап бирY турысында унайсызлыклар курерлэр, вэ монын бер мэшэкатьле хезмэт икэнлеген
ceйлэpлэp. Хэлбуки aTap хякындя тэp^eмэ мэшэкaтьлэpe бeтeнлэй юктыp» (Фэхpeддин 1913a: 739).
Р. Фэхpeддин фикepeнчэ, хeкYмэт eчeн зякон пpоeкты тeзeлгэн вя-кыття яныц дини дэлиллэpгэ нигeзлэнYe тYгeл, бэлки дини кaнyннapгa кapшы иэм миллэтлэp eчeн зapapлы булмявын гыня кYЗ уцындя тоту муяфикь. Бу тypыдa хeкYмэтнeц pэcми вэкилe булгян мeфтинeц «шундый нэpcэлэp иcлaм шэpигaтeнэ хиляф тYгeл», дип б^гэн фэтвacы, хpиcтиaн pyхaнилapы тapaфыннaн биpeлгэн ^aвaплap кaбилeннэн хeкYмэт вэкил-лэpe иэм Думя мэ^лece eчeн тeп дэлил бyлыpгa тиeшлe.
Meceлмaннapньщ дини мэдpэcэлэpдэ фэннэp уку хокукы бyлыpгa, дини дэpecлэp яня тeлeндэ Иэм гapэп тeлeндэ yкылыpгa тиeшлe. Эгэp дэ мeceлмaннap eчeн шул pэвeшлe тэpтиплэp оeштыpылa кaлca, Р. Фэхpeд-дин кapaшынчa, моннян мeceлмaннap гыня тYгeл, хeкYмэт дя^элэ-peндэгeлэp Yзлэpe дэ фяйдя кYpэчэклэp. Шуляй ук, мэгъpифэтчe фите-peнчэ, пpоeкт тeзeлeп бeткэннэн отц, Думягя тэкьдим итeлгэнчe тягын бep тaпкыp мeceлмaннapньщ дини идapэлэpeнэ Иэм зыялылapгa кYpcэтeлeп Yтeлcэ, эш бapышындa aчыклaнгaн aepым кимчeлeклэp Иэм жигеш-ceзлeклэp тeзэтeлcэ, бу икe як eчeн дэ яхшы булячяк.
Ризя Фэхpeддин ялдя иcкэ ялынгян pэcми хяттягы cоpayлap бeлэн жypнaл yкyчылapын тaныштыpa Иэм aлapгa Y3e эзepлэгэн ж;aвaплapны дя ypнaштыpa. Бу cоpayлap тYбэндэгeлэpдэн гыйбapэт:
1. «Meceлмaннapньщ дин тэгьлимят итэ тоpгaн мэктэплэpнeц нaзнaчeниece нинди нэpcэ?
2. Шул мэктэплэpдэн кeтeлгэн мaкcyдлap нинди нэpcэ?
3. Aлapдa тэглим тэpтиплэpe ничeк?
4. Укытылячяк нэpcэлэp вэ пpогpaмнap нинди нэpcэ вэ нинди pэ-вeштэ?
5. Meгaллимнэp hэйятe Иэм дин мeгaллимнэpe нинди cэляхиятлэpe хяиз бyлyлapы тиeш?
6. Ошбу хоcycлapдa иcлaм шэpигaтeндэ бэяннap бapмы? Бyлca, ниндилэp?» (Фэхpeддин 1913a: 739).
Элeгe cоpayлapгa биpeлгэн ^aвaплapдa гглим^ц дини мэгapиф, дини мэктэп-мэдpэcэлэp иэм aлapньщ эчтэлeгeнэ кapaгaн фикepлэpe тyлaeм чягылыш тябя. Бepeнчe œpayra ул боляй дип ^явяп б^э:
«Дин тэгьлим итeлэ тоpгaн мэктэплэpнeц acыл вaзыйфaлapы Алляпы Тэгялэгэ булгян бypычлapын дя вэ Y3 apaлapындa бep-бepceнэ кapшы булгян хaклapын дя Yти aлыpлык динлe, игьтикядлы вэ тэpбиялe, гYЗЭл эхляклы вэ фяли инcaннap ^итeштepмэкдep» (Фэхpeддин 1913a: 739).
Aлapдaн кeтeлгэн мaкcaт тя, aвтоp фикepeнчэ, «иcлaм динe илэ яшня (тяныш - Л.M.) бyлмaктaдыp. Соцты^ иcэ eч дэpэ^эгэ aepылыpгa мeмкин:
«Меселман булу ечен шарт ителгэн кадэр игьтикад (чын ^нелдэн ышану - Л.М.) вэ гамэл рэвешлэрен белY; монын естенэ беркадэр дэлиллэрне анлый алу; мэзкYP нэрсэлэрнен хикмэтлэрен вэ дэлил чыгару юллары бар, бу дэрэ^э кыяс кыла (чагыштыру - Л.М.) торган вэ и^тЛад (тырышлык - Л.М.) илэ белYгэ кадэр барадыр» (Фэхреддин 1913а: 739).
Р. Фэхреддин, педагогиканын теп принципларына таянып, дини мэк-тэплэрдэ тэгълим-тэрбиянен мемкин кадэр ^инел юлда алып барылу hэм файдалы булу талэбен алга серэ, ин кирэклэрдэн кирэклэргэ кYчэ барудан гыйбарэт булырга тиешлеген ассызыклый. Укытылачак предметлар hэм программалар мэсьэлэсенэ килгэндэ, алар белем бирYгэ карата куелган максатлар белэн турыдан-туры бэйле:
«Беренче дэрэ^э ечен игьтикад вэ гамэли рэвешлэрен ялгыз ана теле илэ генэ дэ анларга мемкин. Икенче дэрэ^э ечен бераз гарэп легате вэ гомум гарэбия белергэ тиешле, еченче дэрэ^э ечен Корьэн кэримне анларга вэ дэлиллэрне дерес йертергэ ярдэм бирэ торган фэннэрне вэ монын естенэ дэ голYм гарэбия вэ гарэп лисанын камил сурэттэ белергэ тиешле». Шушы еч максат hэм алардан кетелгэн нэти^элэрне ^з алдында тотып, ул «меселманнарнын мэзкYP еч дэрэ^э ечен Yзлэренэ муафикь сурэттэ дини мэктэплэр булырга хащэт бар», дип нэти^э ясый (Фэхреддин 1913а: 739).
Мегаллимнэр hэйэте hэм дин мегаллимнэренэ хас булырга тиешле сэлэт, мемкинлеклэргэ килгэндэ, Риза Фэхреддин меселман дини мэктэп-лэрен башка халыклар, мэсэлэн, христиан диненэ караган мэктэплэрдэн аерып карамый: «христиан дине нисбэт итэ нинди сэляхиятлэрне хаиз булырга лязем кYрелсэ, меселманнарнын динен мэдрэсэлэрдэге мегаллимнэр hэйэте илэ мегаллимнэр дэ шундый сэляхиятлэрне хаиз булырга тиешлэр», ди (Фэхреддин 1913а: 739). Алдагы ^авапларга нигез, дэлил итеп, автор карашынча, «Теркия, Мисыр вэ башка мэмлэкэтлэрдэге ислам галимнэрен кYрсэтергэ мемкин» (Фэхреддин 1913а: 738).
Билгеле булганча, элеге рэсми анкетага ж;аваплар hэм закон проектын эзерлэгэндэ ислам галимнэре, имамнарнын фикерлэре теп урынны алырга тиеш. Р. Фэхреддиннен алда искэ алынган мэкалэсе меселман ^эмэ-гатьчелеген ялгыш ^аваплардан саклау максатыннан чыгып язылган. «Шура»нын 1914 елгы санында басылып чыккан «Дини вэ милли мэктэп-лэребез» дип исемлэнгэн икенче бер мэкалэсендэ ул ислам голямасынын элеге сорауларга ж;авап эзерлэY процессын тасвирлый.
Мэкалэдэн билгеле булганча, сораулар аерым бланкларга язылып, Оренбург мефтие тарафыннан Y3 кул астында булган муллаларнын кайберлэренэ таратыла, аларнын бу хакта фикерлэре сорала. Моннан тыш, 10 декабрьдэ мефти беркадэр муллаларны Y3 каршына ^ыеп, элеге мэсьэлэ буенча ачыклык кертY максатыннан махсус бер кинэш мэ^лесе
^rnpra rapap кыля. Тик, кYп тэ Yтми, элeгe чapaньщ мeфтинeц Y3 бeлдeгe бeлэн генэ оeштыpылyы, xeкYмэттэн pexcэт ялынмявы cэбэплe, мэ^лec ^ыю тypындaгы кapap mpe кягыля. Лэкин, шуляй булугя кapaмacтaн, 10 дeкaбpьдэ 30 дян apraœ axyн, мeдэppиc Иэм имям ^ышля: кYбece, индe юлгя чыгу cэбэплe, килмэгeз дигэн кэгaзьнe ялмягян; кaйбepлэpe, бeлeп тэ, элeгe чapaньщ мeceлмaннap eчeн никaдэp мehим булуын яцляган xэлдэ, Уфягя килepгэ кapap кыля. Mэ^лec yздыpyгa мeфтинeц pexcэт б^-мэячэгeн яцляган xэлдэ, мyллaлap, Бэлэбэй мэчeтe axyны Ж¡aмaлeтдин Хypaмшин, MэcкэY мэчeтe имямы Гябдулля Шэмceтдинов, бeтeн ^явяп-лылыкны Y3 ecлэpeнэ ялып, Уфя гyбepнaтоpы apкылы 10-14 дeкaбpьдэ мэ^лecнe яcap eчeн миниcтpдaн pexcэт cоpыйлap. Хяткя кушымтя итeп мэ^лecнeц пpогpaммacын Иэм кaтнaшaчaк кeшeлэpнeц иceмлeгeн язып тaпшыpaлap. Mиниcтp pexcэт б^э, бу xaктaгы тeлeгpaммa кэгaзe 13 дe-кaбpьдэ килeп иpeшэ. 14 дeкaбpьдэ имaмнap Иэм axyннap Оpeнбypг диния нэзapэтe зялыня ^ыeлaлap. ^^лы^кя иceмлeктэ булмягян чит кeшeлэp, xэттa гaзeтa мexэppиpлэpe дэ кepтeлми. Р. Фэxpeддин билгeлэвeнчэ, бу кыcынкылык миниеф иэм гyбepнaтоp тapaфыннaн билгeлэнми, мэ^лecнe оeштыpyчылapньщ Yзлэpeнeц шуляй xэл rnye бeлэн гeнэ эшлэнэ.
Mэ^лecтэ кaтнaшyчылap apacындa Пeтepбypгньщ икeнчe мэxэллэ имямы Mexэммэтзapиф Юныcов, MэcкэYнeц 1 мэчeт имямы Гябидулля Шэмceтдинов, Сeмбepдэн Mexэммэтшaкиp Гaффapов, Тямбов гyбep-нacыннaн Хэcэн Tahиpов, Бэйpэкэ имямы Mэcгyд Гобэйдуллин, Сepгaчтaн Ж¡элaлeтдин Сякялов, Teмэн eязeннэн Йоcыф Сэгыeв, Злaтоycттaн Эxмэт-caфa Бahaвeтдинов, Шaдpиннaн Гaбдeлвэкил Mecлимов, Уфадян Ж|иИян-гиp Абзгилдин, Пэpвaзeтдин Кaмaлeтдинов h. б. - бapлыгы 22 кeшe буля (Фэxpeддин 1914: 38).
Ж^шлыштя диpeктоp юллягян cоpayлap укыля, Иэм имaмнapдaн aлapгa ^aвaплap язып ялыня (aвтоp aлapны мэкaлэceндэ ypнaштыpa). Шул ук ^нж кичeн элeгe ж;aвaплap pэcми xaт блaнкыcынa ypнaштыpылa Иэм pacлaнa, элeгe чapaдa кятняшкян имaмнap тapaфыннaн имзя кyeлa. Рyc тeлeнэ тэp^eмэ итeп, чит диндэгeлэp эшлэpe дeпapтaмeнты диpeктоpынa ^ибэpepгэ кapap кылыня.
^^araap Р. Фэxpeддин фикepлэpe бeлэн нигeздэ тэцгэл килэ. Ул бу xarcra Y3e дэ эйтeп узя. КYпчeлeк очpaктa ж;aвaплap ки^эк, ^eнтeклэбpэк биpeлгэн. Mэcэлэн, укытылячяк пpeдмeтлap тypындa cy3 бapгaндa, ^ышлыштя кябул игелгэн докyмeнттa мэктэптэ Иэм мэдpэcэлэpдэ укы-тылячяк пpeдмeтлapньщ тeгэл caннapы кYpcэтeлэ, aлap caнaп китeлэ: мэктэплэpдэ 16 тepдэгe фэннэp (aлap apacындa яня тeлeндэ уку-язу кaгыйдэлэpe бeлэн имля вэ иншя, Коpъэн, гыйльмe xaль, гыйльмe эxлaк, тapиx мeкaтдэ, тapиxы иcлaм, тapиx милли, Рycия тapиxы, ^эгьpaфия, xиcaп, xифзы cыйxxэт h.б. бap), мэдpэcэлэpдэ, мэктэптэ укытыля тоpгaн пpeдмeтлapдaн тыш, тэфcиp, кыйpaэт, гыйльмe кялям, фикhe, мянтыйкь, гapэп тeлe Иэм эдэбияты, тapиxлap, xeкYмэт л^яны (ягьни pyc тeлe), ыcyл тэгьлим, фapcы тeлe, икътиcaд, тepки эдэбияты, hэндэcэ, монaзapa,
фэлсэфэи диния, голYм кимия кебек фэннэр (барлыгы 36 предмет) санап узыла (Фэхреддин 1914: 40-41). Р. Фэхреддин элеге сорау буенча алдан ук борчылуын, hэм, шатлыкка, анын унай хэл ителYен белдерэ: «Уфада булган ^эмгыятьнен дини мэдрэсэлэрдэн фэннэрне сермэк тарафында булуларындан хэвефемез зур иде. Ченки фэн серелсэ, диннен дэ серелYе лязем булачыгында шебhэмез юк иде» (Фэхреддин 1914: 42). Монын естенэ, имамнар тарафыннан бирелгэн hэрбер ж;авап аять hэм кYпсанлы хэдислэр белэн дэлиллэнYе дэ хе^мэт тарафыннан куелган талэплэргэ ж;авап бирэ. Шул рэвешле Риза Фэхреддин элеге мэ^лестэн hэм анда каралган мэсьэлэгэ карата эйтелгэн фикерлэрдэн риза булуын белдерэ, чарада катнашучылар арасында бик мэшhYP, атаклы затларнын булуын, элеге ^авапларнын меселманнар hэм аларнын мэгарифе ечен ни дэрэ^эдэ эhэмиятле булуын раслый.
Ризаэддин Фэхреддиннен татар матбугатында басылып чыккан элеге мэкалэлэрендэ галимнен милли мэктэп-мэдрэсэлэр, аларнын эчтэлеге, максатлары, Yзенчэлеклэре, яхшырту чаралары турындагы кб. фикерлэре чагылыш таба. Бу хезмэтлэр шул заман татар ^эмэгатьчелегендэ татар мэктэплэренэ карата дерес караш формалаштыруда зур эhэмияткэ ия.
ЧЫГАНАКЛАР ЬЭМ МАТЕРИАЛЛАР
Садри эфэнде Максудовнын сэяхэте 1910 - Садри эфэнде Максудовнын сэяхэте // Вакыт. 7 сентябрь 1910.
Садри эфэнде Бохарада 1910 - Садри эфэнде Бохарада // Вакыт. 22 сентябрь
1910.
Садри эфэнде илэ месахабэ 1910 - Садри эфэнде илэ месахабэ // Вакыт. 5 октябрь 1910.
Фэхреддин 1913а - Фэхреддин Р. Дини вэ милли мэктэплэребез хакында // Шура. 1913. № 24. Б. 737-740.
Фэхреддин 1913б - Фэхреддин Р. Дини hэм милли мэктэплэребез // Вакыт. 6 декабрь 1913.
Фэхреддин 1914 - Фэхреддин Р. Дини вэ милли мэктэплэребез // Шура. 1914. № 2. Б. 37-42.
ФЭННИ ЭДЭБИЯТ
Аршаруни А., Габидуллин Х. Очерки панисламизма и пантюркизма в России. М., 1931.
ВаИапов Н.Э. Татар вакытлы матбугатында мэгариф hэм тэрбия мэсьэлэ-лэренен чагылышы (1907-1916 еллар). Казан: ТР ФА Ш. Мэр^ани исем. Тарих институты, 2010.
Автор турында белешмэ: Мортазина Лэлэ Рэис кызы - педагогика фэннэре кандидаты, Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе Ш.Мэрждни исемендэге Тарих институтыньщ Милли мэгариф тарихы h9M теориясе Yзэreнец эйдэп баручы фэнни хезмэткэре (420111, Батурин урамы, 7А, Казан, Россия Федерациясе); [email protected]
Редакциягэ керде 29.05.2020 Басылуга кабул ителде 02.11.2020
Басылды 25.11.2020
THE VIEWS OF RIZA FAKHREDDIN ON RELIGIOUS AND NATIONAL SCHOOLS
L.R. Murtazina
Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
The article analyzes the famous Tatar scholar, teacher, enlightener, and public figure Riza Fakhreddin's opinion on Muslim national and religious schools. Fakh-reddin's publications published in the Tatar periodical in 1913-1914 served as a source for writing the work. In 1913, Mufti M.Sultanov received an official letter from the Department for Foreign Confessions of the Ministry of Internal Affairs of Russia. The letter requested Muslims' opinions about the situation of religious schools from the Islamic perspective. In his works, Fakhreddin gives the questionnaire answers and covers the Muslim community's opinion about this document.
Keywords: Riza Fakhreddin, national education, national schools, religious schools, secular schools, Shura magazine, official letter
For citation: Murtazina L.R. Rizaeddin Fakhreddinnen dini ham milli maktaplar turyndagy fikerlare [The Views of Rizaeddin Fakhreddin on Religious and National Schools]. Istoricheskaya etnologiya, 2020, vol. 5, no. 2, pp. 243-253. https://doi.org/ 10.22378/he.2020-5-2.243-253
REFERENCES
Arsharuni A., Gabidullin H. Ocherki panislamizma i pantjurkizma v Rossii [Essays on Pan-Islamism and Pan-Turkism in Russia]. Moscow: Bezbozhnik, 1931. (In Russian)
Vagapov N.E. Tatar vakitli matbugatinda magarif ham tarbiya masalalarenen gagili§i (1907-1916yillar) [Problems of Education and Upbringing in Tatar Periodicals (1907-1916)]. Kazan: RT Academy of Sciences Institute of History Publ., 2010. (In Tatar)
About the author: Lyalya R. Murtazina is a Cand. Sc. (Pedagogy), Leading Research Fellow of the Center of History and Theory of National Education, Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7A Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); [email protected]
Received May 29, 2020 Accepted for publication November 02, 2020
Published November 25, 2020
ВЗГЛЯДЫ РИЗЫ ФАХРЕДДИНА НА РЕЛИГИОЗНЫЕ И НАЦИОНАЛЬНЫЕ ШКОЛЫ
Л.Р. Муртазина
Институт истории им. Ш. Марджани
Академии наук Республики Татарстан
Казань, Российская Федерация
В статье анализируются взгляды известного татарского ученого, педагога, просветителя и общественного деятеля Ризаэддина Фахреддина на проблему национальных и религиозных школ мусульман. Источником послужили публикации Фахреддина в татарской периодической печати за 1913-1914 годы. В 1913 году муфтием ОМДС М. Султановым было получено официальное письмо от Департамента духовных дел иностранных исповеданий Министерства внутренних дел России, где спрашивалось мнение мусульман о состоянии религиозных школ с объяснением их на основе постулатов исламского вероучения. В своих работах Фахреддин дает ответы на вопросы анкеты, а также освещает мнение мусульманской общественности об этом документе.
Ключевые слова: Ризаэддин Фахреддин, национальное образование, национальные школы, религиозные школы, светские школы, журнал «Шура», официальное письмо
Для цитирования: Муртазина Л.Р. Ризаэддин Фэхреддиннен дини hэм милли мэктэплэр турындагы фикерлэре // Историческая этнология. 2020. Т. 5, № 2. С. 243-253. https://doi.org/10.22378/he.2020-5-2.243-253
Сведения об авторе: Муртазина Ляля Раисовна - кандидат педагогических наук, ведущий научный сотрудник Центра истории и теории национального образования Института истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан (420111, ул. Батурина, 7 А, Казань, Российская Федерация); [email protected]
Поступила 29.05.2020 Принята к публикации 02.11.2020
Опубликована 25.11.2020
