Научная статья на тему 'TRANSITION TO THE LATIN ALPHABET IN TATARSTAN (THE 1920S)'

TRANSITION TO THE LATIN ALPHABET IN TATARSTAN (THE 1920S) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
78
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТАТАРСТАН / ТАТАРСКИЙ ЯЗЫК / ТАТАРСКИЙ НАРОД / ЛАТИНСКИЙ АЛФАВИТ / 1920-Е ГОДЫ / I ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЙ СЪЕЗД / РЕФОРМА / ОРФОГРАФИЯ / TATARSTAN / TATAR LANGUAGE / TATAR PEOPLE / LATIN ALPHABET / 1920S / FIRST TURKOLOGY CONGRESS / REFORM / ORTHOGRAPHY

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Кириллова Зоя Николаевна

Статья посвящена исследованию проблемы перехода на латинский алфавит в 1920-е гг., которые играли важную роль в истории татарского народа. Татарский язык, имеющий богатые письменные и литературные традиции, в XVII-XVIII вв. и в первой половине XIX в. использовался в качестве второго государственного языка во внутренней политике России, а также в международных отношениях с восточными странами, однако лишь в 1921 г. впервые в истории татарского народа татарский язык был провозглашен государственным языком наряду с русским, и была проделана большая работа по претворению в жизнь данного решения. В исследовании дается краткий обзор этих исторических событий. Среди татар, которые с начала X в. пользовались арабской графикой, неоднократно были высказаны доводы о том, что данная графика не подходит татарскому языку, однако преобладало мнение о реформировании арабской письменности и совершенствовании букв. Большую роль играло и то обстоятельство, что грамотность татарского населения по сравнению с другими тюркскими народами была высокой. Вследствие этого у татар процесс перехода на латиницу проходил с большими трудностями и противоречиями. В работе имеют место доводы защитников и противников латинской графики, выясняется позиция Татарстанской делегации во время I Всесоюзного тюркологического съезда, который проходил в Баку в 1926 г., а также исследуются перемены, произошедшие в ТАССР после этого съезда, описывается процесс принятия латиницы и отмечаются изменения, которые были внесены в новый алфавит.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «TRANSITION TO THE LATIN ALPHABET IN TATARSTAN (THE 1920S)»

Аннотация

Статья посвящена исследованию проблемы перехода на латинский алфавит в 1920-е гг., которые играли важную роль в истории татарского народа. Татарский язык, имеющий богатые письменные и литературные традиции, в XVII-XVIII вв. и в первой половине XIX в. использовался в качестве второго государственного языка во внутренней политике России, а также в международных отношениях с восточными странами, однако лишь в 1921 г., впервые в истории татарского народа, татарский язык был провозглашен государственным языком наряду с русским, и была проделана большая работа по претворению в жизнь данного решения. В исследовании дается краткий обзор этих исторических событий. Среди татар, которые с начала X в. пользовались арабской графикой, неоднократно были высказаны доводы о том, что данная графика не подходит татарскому языку, однако преобладало мнение о реформировании арабской письменности и совершенствовании букв. Большую роль играло и то обстоятельство, что грамотность татарского населения по сравнению с другими тюркскими народами была высокой. Вследствие этого у татар процесс перехода на латиницу проходил с большими трудностями и противоречиями. В работе имеют место доводы защитников и противников латинской графики, выясняется позиция Татарстанской делегации во время I Всесоюзного тюркологического съезда, который проходил в Баку в 1926 г., а также исследуются перемены, произошедшие в ТАССР после этого съезда, описывается процесс принятия латиницы и отмечаются изменения, которые были внесены в новый алфавит.

Abstract

The article is devoted to the research of the problem of transition to the Latin alphabet during the1920s, the period that played an important role in the history of the Tatar people. The Tatar language having rich written and literary traditions was used as a second state language in the context of internal politics of

ДК 81.272

Татарстанда латин алфавитына кучу мэсьэлэсе (1920нче еллар)

З. Н. Кириллова,

Казан федераль университеты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе

Transition to the Latin alphabet in Tatarstan (the 1920s)

Z. N. Kirillova,

Kazan Federal University, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation

Russia in the 17th -18th centuries and the first half of the 19th century, as well as in international relations with oriental countries, but only in 1921 Tatar was proclaimed a state language along with Russian for the first time in the history, and great work on implementation of this decision was done. In our research, the short review of these historical events is provided. Some Tatars who had been using the Arabic script since the 10th century considered that the script did not suit the Tatar language, but the opinion on reforming of the Arabic script and developing letters prevailed. The fact that the literacy of the Tatar population compared with other Turkic peoples was high played a big role in it. As a result, Tatars faced great difficulties and contradictions during the transition to Latin. The present work contains arguments of the defenders and opponents of Latin graphics, provides insight to the view of the Tatarstan delegation during the 1st Turkology congress that took place in Baku in 1926, studies the changes that happened in the Tatar ASSR after this congress, describes the process of the acceptance of Latin, and highlights the changes brought in the new alphabet.

Ключевые слова

Татарстан, татарский язык, татарский народ, латинский алфавит, 1920-е годы, I Тюркологический съезд, реформа, орфография.

Keywords

Tatarstan, the Tatar language, Tatar people, Latin alphabet, the 1920s, First Turkology Congress, reform, orthography.

Борынгы язма традициялэргэ бай татар теле XVII-XVIII йезлэрдэ Ьэм XIX гасырньщ беренче яртысында Россиянец эчке сэясэтендэ Ьэм Кенчыгыш иллэр белэн дипломатик менэсэбэтлэрдэ икенче дэYлэт теле вазифасын башкара. Шулай да татар теленец тарихта беренче тапкыр рэсми рэвештэ дэYлэт теле булып игълан ителYе бары 1921 елда гына мемкин була1. Нзтидздз 1920нче елларда татар телен иж;тимагый тормышныц барлык елкэлэрендэ дэ гамэлгэ керту буенча киц эш дэелдерелэ: татар теле дэулэт оешмаларында, мэгариф эшендэ, барлык шэhэр, район Ьэм авыл ж;ирлеклэрендэ дэ дэYлэт теле сыйфатында кулланыла башлый.

Мец елдан артык гарэп язуыннан файдаланган татарлар арасында аныц телгэ туры килмэве, узгэрешлэр кирэклеге хакындагы фикерлэр куп эйтелэ, шулай да нигездэ гарэп алфавитына YЗгэртYлэр кертY хакында CYЗ бара.

Татар теле орфографиясенэ реформа ясау буенча ун елдан артык барган бэхэслэр 1920нче еллар башында куренерлек нэтиж;эгэ китерэ: алты сузык аваздан торган орфография нигез итеп алына, hэм бу татар халкы ечен шактый зур адым була2. 1920 елныц 1 декабренэ Мэгариф комиссариатыныц фэнни бYлеге коллегиясе утырышында орфография тезY буенча комиссия составы игълан ителэ. Элеге комиссиягэ «Эшче», «Татарстан», «Кызыл Шэрык», «Кызыл армия» газеталары мехэррирлэре, Татарстан ДЭYЛЭT нэшрияты вэкиллэре Ьэм тугыз белгеч кертелэ: Мехетдин Корбангалиев, Галимдан ИбраЬимов, Галимдан Шэрэф, Хуж;а Бэдигый, Гаяз Максуд, Гали Рэхим Ь. б.3 1920 елныц 13 декабрендэ Татарстан халык комиссарлары советы тарафыннан кабул ителгэн декретныц бер маддэсе татар теле орфографиясенец нигезе итеп алты сузык авазны алу Ьэм, нечкэ сузлэрне калыннардан аеру ечен, махсус билге керту мэсьэлэсенэ багышлана4. Яца орфография 1922 елда Татарстан Республикасы буенча тулысынча урнашып бетэ Ьэм экренлэп республикадан читтэ булган татар вакытлы матбугатына да керэ башлый5.

Халык комиссарлары советы декреты нигезендэ шулай ук татар шрифты-на да реформа ясала. Элек Ьэр хэреф ечен дурт шэкел кирэк булса, хэзер исэ ул

башлангыч формада гына калдырыла6. Орфографиягэ hзм татар шрифтына Yзгзреш керту язуда шактый уцайлык тудыра, грамотага ейрзнуне Ьзм типография техника-сын дицеллэштерэ. Реформалашкан шрифт зкренлзп кертелэ: башта китапларныц исемнэре, булек, мэкалэ башлары Ьзм кайбер мэкалэлэрдэ кулланыла. Галимнэрнец фикеренчэ, яца шрифт нэшрият эшендэ дэ, педагогика елкэсендэ дэ вакытка Ьзм акчага экономия ясауны куздэ тота7.

Шулай итеп, гарэп элифбасын Ьэм хэрефлэрен тезэту юлында татар халкы куп кеч куя Ьэм бик нэтидэле эшли. Татар халкы тэжрибэсе Казахстан, Yзбэкстан Ьэм Кырымда да куз алдында тотыла, алар элеге тэжрибэ нигезендэ гарэп хэрефлэрен уз теллэренэ, имлаларына уцайлатып тезэтэлэр8.

КYренгэнчэ, татарлар гарэп хэрефлэрен камиллэштерY юнэлешендэ актив эшлилэр, э латин язуын кабул иту фикере исэ зур урын алмый. Татарлар арасыннан латин язуына кучу хэрэкэтен башлап ж;ибэруче булып куренекле татар шагыйре Сэгыйть Рэмиев санала. Аньщ 1907-1908 елларда дусларына латин хэрефлэре белэн язган хатлары билгеле, бу язуныц естенлеге турындагы мэкалэлэре исэ 1911-1912 елларда «Идел» газетасында басылып чыга. С. Рэмиев шулай ук татар теле ечен яраклаштырылган латин алфавиты проекты авторы да булып тора9. Шулай да аныц фикерен яклаучылар аз була, кYпчелек hаман гарэп язуына YЗгэртYлэр кертY хакында суз алып бара.

Совет хакимияте урнашканнан соц да, шрифт Ьэм орфография мэсьэлэлэренэ багышлап, куп конференция Ьэм съездлар оештырыла. Мэсэлэн, 1919, 1920, 1924 елгы конференциялэр аеруча меЬим урын алып тора. Мисал ечен, 1919 елныц 1 гыйнварында татар теле орфографиясен эшлэу буенча I конференция уздырыла. 1920 елда Казанда татар-башкорт журналистлары конференциясендэ гарэп

Татар теле орфографиясен эшлэY буенча I конференциядэ катнашучылар.

1919 елныц 1 гыйнвары. Татарстан Республикасы дэYлэт архивы, фотодокументлар коллекциясе, инв. П № 412.

Participants of the 1st conference on Tatar orthography development. January 1, 1919. The State Archive of the Republic of Tatarstan, collection ofphotodocuments, inv. P no. 412.

хэрефлэрен бер шэкелдэ калдыру белэн генз тынычланмаска, латин алфавитына KYHapra кирзклеге зйтелз10. 1924 елда Мзскзудз булган татар-башкорт мзгариф эшчелзре съездында исз башка терлерзк карар чыгарыла: латин хзрефенз KYЧY халыкларныц бер-берсенз якынаюы ечен яхшы, лзкин хззергз гарзп хзрефен ж;ицелзй^не генз кирзк; з математик формулалар ечен латин хзрефлзрен бYгеннзн Yк куллана башларга11.

1924 елныц 18 гыйнварында МзскзYДз яцалиф комитеты тезелз. Аныц составына терки халыкларныц hзpкайсыннан диярлек взкиллзр кертелз. Татарлардан взкил булып сзясзт эшлеклесе, дипломат Шакир Измайлов сайлана. Яцалифне фзнни нигезгз салуга Мзскз^ец кенчыгышны ейpзнY институты hзм анда эшлзYче кYpенекле профессорлар, мзсзлзн, Евгений Поливанов, Лев Жирков hзм башкалар ярдзм итз. Комитет эшчзнлеге нзтиж;зсендз «Татар-башкорт телендз яца злифба» проекты тезелз12, ул татар Ьзм башкорт теллзрендзге Yзенчзлекле авазларны исзпкз алып эшлзнз.

Бу вакыйгадан соц «Кызыл Татарстан» Ьзм «Красная Татария» газеталары битлзрендз яцалифне яклаучылар hзм аца каршы чыгучылар арасында фикер алышу башлана. Моныц нзтиж;зсе буларак, 1924 елныц 16 ноябрендз Казанныц Коммунистлар клубында дискуссия оештырыла. Теп доклад белзн Шакир Измайлов чыга. Ул. латин алфавитыныц фзнни яктан да, гамзли юнзлештз дз естенлеклзрен курсзтеп Yтз. Кенчыгышта урнашкан автономияле республикаларда злеге мзсьзлзнец инде KYTзpелYен Ьзм барысында да диярлек уцай хзл ителYен билгели. Ленинныц гарзп шрифтын латинлаштыруны бетен денья инкыйлабына бер адым дип атавын ассызыклап ^рсзтз. Латинлаштыруныц кирзклеген Ьзм уткзрелергз тиешлеген, лзкин декретлар юлы белзн тугел, з ирекле рзвештз Ьзм «Латин дусты» дзмгыятен тезY аша алып барылырга тиешлеген зйтз. Икенче докладчы - KYpенекле татар язучысы Шамил Усманов та латин язуыныц естенлеклзрен кулына акбур алып, ике алфавиттан да уpнзклзp китереп дзлилли. Шуннан соц башланган фикер алышуларда шактый KYп чыгыш ясаучылар була. Гарзп язуын яклаучылар латинлаштыруныц куп вакыт алачагына Ьзм зур авырлыклар китереп чыгарачагына басым ясап KYpсзтзлзp. Каршы фикерлзргз дз карамастан, ж;ыелышта латинлаштыруны яклап Ьзм «Латин дусты» дзмгыятен тезYне хуплаган карар кабул ителз. Элеге дзмгыятьнец урыннарда бYлеклзpе дз барлыкка килз, барлыгы 900лзп згъзасы була. Ж^змгыять тарафыннан татар теле ечен латин алфавиты проекты тезелеп таратыла13.

Билгеле булганча, 1926 елныц 26 февраль - 6 март кеннзрендз Бакуда терки телле халыкларныц язуын латинлаштыру мзсьзлзлзрен дз тикшергзн I Бетенсоюз

Татарстан Республикасы дэYлэт архивы, П-30 ф., 12 тасв., 88 эш.

The State Archive of the Republic of Tatarstan, fond P-30, series 12, file 88.

тюркология съезды уткзрелз. Съезд эшендэ Азэрбайдан h3M Урта Азиянец союздаш республикалары делегациялэреннэн тыш, автоном республика Ьэм елкэлэрнец вэкиллэре, Мэскэу, Ленинград hэм башка шэhэрлэрдэн куренекле тел галимнэре hэм Теркия, Алмания, Мадарстаннан да шэрык белгечлэре, тюркологлар катнаша. Башта Татарстанга ике генэ урын бирелсэ дэ, ахырда барлыгы тугыз делегат билгелэнэ. Татарстан делегациясенец башлыгы куренекле язучы Ьэм дэмэгать эшлеклесе Галимдан ИбраЬимов була. Татарстан коммунистлар партиясе елкэ комитеты утырышында шундый карар кабул ителэ, «латин шрифтына кучу мэсьэлэсендэ делегациягэ бурыч куела: принципка каршы килмэскэ, гамэли яктан Татарстанга менэсэбэттэ яца шрифтка кучуне мемкин тугел дип санарга»14.

Барлык терки халыкларныц да диярлек делегациялэре гарэп графикасын латин-га кучеру тэкъдимен кертэ, э Татарстан делегациясе исеменнэн зур доклад белэн чыгыш ясаган тел галиме, язучы, дэмэгать эшлеклесе hэм сэясэтче Галимдан Шэрэф латинга кучмэскэ, гарэп хэрефлэрен реформалау белэн чиклэнергэ тэкъдим итэ. Латин алфавитын формаль рэвештэ кире какмасалар да, Г. ИбраЬимов, Г. Алпаров, Н. Хэким, Г. Сэгъди hэм С. Гафуровлар да реформалаштырылган гарэп алфавиты ягында торалар. Алфавит hэм орфография буенча берникадэр эш курсэткэн С. Атнагулов бер якка да катышмый15. «Без, Татарстан вэкиллэре, гарэп хэрефлэренэ реформа ясау, шуныц белэн аны хэзерге заман техникасына ярату юлында булдык, -дип яза Г. ИбраЬимов съезддан кайткач. - ...Башкаларныц тэжртбэсеннэн ни нэрсэ чыгар, аны килэчэк курсэтер16». Тюркология съездында рэислек иткэн Азэрбайдан узэк башкарма комитеты рэисе Сэмэд Агамалы углы соцыннан Г. Шэрэф белэн Г. ИбраЬимовка каршы язылган махсус брошюрада аларны «иске ислам деньясы кэефен чагылдыручы иц типик вэкиллэр17», дип атый. Г. ИбраЬимов 1926 елныц 19 мартында тюркология съезды нэтидэлэре хакында партиянец Татарстан елкэ комитеты секретариаты утырышында ясаган чыгышында Бакуда авыр хэлдэ калу-лары, Татарстан делегациясенэ димеручелэр итеп караулары, алардан алынган

Р I У j А Г. Ü:

7. доклад фракще: о-ва "яншф^

/тоз. СШП 5./.-

«Яцалиф» ж;эмгыяте доклады. 1927 елныц 5 апреле. Татарстан Республикасы дэYлэт архивы, П-15 ф., 2 тасв., 266 эш, 170 кгз.

A report of the fraction of Yanalif association.

April 5, 1927. The State Archive of the Republic of Tatarstan, fond P-15, series 2, file 266, p. 170.

Оочество оогаиизовалоаь по инициативе нескольких

т.т. на о-и С'ез-е Советов TF. Теперь оно* кие<>т оно!: устав, проект слфа-зкта, 3 .с.оя'.'CC ::гх::я 0-во пиеет сао.: ежемесячный Оргав - нусяал " ffiijUIHE". 3 настоящее время лгл ü-зе ниеется заретпстрмроваявых 84 ячейки, из них в пределах TP - 46, из которых городе ячейка, ö остал ьние - в кантонах '.: волостях. Всего членов засегнсто::оованкых числится 1435» Имеются и не зарегистрированное '.'.о нкя.

Общество за отчетш:- пе сиод запиналось , глазниц -1 р&зСУ, ооганн^ацнон^о,: paOoTOii, созданием пгоекта алфавита, полемикой в почат:-; с арабиста и и, изданием поопкгандмотско- ли те сатур к,

"^оле:ч^отзо членов Э-ва вое а_:е:: >: увеличиваемое, к с замечается не^оонатечноеть руководства яче]:к^1:н со стооэны Поавленпя и пои -ус::!;"к.ш ото. ра!*тъз число членов vt ca^t päd v. а значительно усилится,

О7ношение арабистов ;: геи So лее НКПооса TP к периодкчвокоИ ..ечатл к Hai* до иоя^оьского постановле1ня С-та OK инло .<- -Ое не-вхиосиное, они надевались и смеялись да 0-во:; лНАГХФ , правда, пост постановления ti-та. активность их п:с : гойди .::от.::; латиниз-на с ВЦеве!; сторона ен :> 1Л!::::■, но препятствия яэд разннии пред-логаин / елнчцднсь, они вь!рвка;&тся в тип, что в несколвя.печати не ¡¿ечаталтея ¿¡алги коо-вспонденцпи .. статьи о латинизации в то вреив, как стмьи против лат ¡¡и наем в и печатаытся рнень часто :: очень ооль^ше. Это ' оясходит потопу, что весь редакционным 00-с?ад1 газет '¡{зил ТАТАРСТАН ,г "Кзил АРИЕЦ" курва л й" цЗН^П .jjl"

против латинизации, называя это течение jlo существу консер-

з&т *

Дехоет or ¿0 года явни иенает нале/, работе. На^о

этот декрет видоизменить, так,чтооы о« со д^,: ста овал этой рьботе. Финансовое полокбние О-ва очень неваккое н тут н£&' государство дойкно мате сально поиочь и сд лать все, чтооы оградить нас от тех нападок, котоаши до сих со о оаоота нашего О-ва подвергается.

интервьюларньщ баштарак газеталарда да басылмавы турында сейлзп утз. Сэлах Атнагулов та аларга исламны яклаучылар итеп караулары Ьэм менэсэбэтнец кискен булуы хакында эйтэ18.

Куптерле Ьэм кызу бэхэслэрдэн соц, тюркология съезды шундый карар-га килэ: съезд яца алфавитныц терки теллэр ечен Ьэрьяклап уцайлы икэнен билгелэп утэ, бу алфавитка кучуне Ьэм аны тормышка ашыруны Ьэр терки-татар республикаларыныц Ьэм елкэлэренец уз эше дип карый. Бу эштэ Азэрбайж;ан Ьэм башка республикаларныц тэжрибэлэрен башкаларга урнэк итеп куя19.

Тюркология съездындагы доклад матбугатта чыккач, Татарстанда да Г. ИбраЬимов Ьэм аныц тарафдарларыныц карашын тэнкыйтьлэп язылган мэкалэлэр Ьэм дыелышларда чыгышлар шактый куп була. Шуларга давап итеп, эдип кулэмле еч мэкалэ белэн чыга Ьэм узенец графика елкэсендэге позициясен тагын да ачыклый, башкаларныц Ьэм читлэтеп кенэ тюркология съездыныц принципиаль ялгышын ачып сала. Ул. графика алмаштыру элекке мирастан аерылу куркынычы белэн бэйлэнгэн, халыкныц иж;тимагый усешен артта калдырырга мемкин20, ди.

Билгеле, Г. ИбраЬимовныц латинлаштыруга мондый менэсэбэте гарэп графика-сына мекиббэн киту белэн бэйле тугел. Ул эле революциягэ кадэр ук гарэп язуыныц татарлар ечен бик ук туры килеп бетмэве, зур кимчелеклэргэ ия булуы турында язып чыга. «Тарих агымы илэ татарныц муйнына тагылган гарэп хэрефлэренец шул ничэ йез елдан бирле изеп килгэн авырлыгы астында халкымыз ыцгырашмакта21», - дип яза ул. Революциядэн соц да Г. ИбраЬимов тел Ьэм язудагы гарэп калдыкларын тэнкыйтьлэп чыга. Лэкин ул гарэп алфавитын тулысынча алмаштыру ечен тиешле шартлар елгереп ж;итмэгэн дип саный. Татарстанныц хэле дэ башка терки телле республикаларныкыннан аерылып тора. Мэсэлэн, 1926 елгы мэгълуматлар буенча, халыкныц грамоталылык дэрэдэсе Азэрбайданда - 25,2 %, Казахстанда - 22,8 %, Кыргызстанда - 15,1 %, Теркмэнстанда - 12,1 %, Yзбэкстанда - 10,6 % тэшкил итсэ, Татарстанда исэ халыкныц 40 проценттан артыграгы гарэп алфавиты нигезендэ укый-яза белэ. Татар халкы гарэп язулы бай тарихи-эдэби мираска ия була22.

Шулай да латинчылыкны яклаган хэрэкэт инде кечэйгэн була. Тюркология съездыннан соц озак та утми - 1926 елныц 8 апрелендэ Казанда латин хэрефлэре нигезендэ тезелгэн яца татар элифбасын тарату максаты белэн «Яцалиф» дэмгыяте тезелэ. Аныц рэисе итеп татар галиме, педагог, язучы Ьэм дэмэгать эшлеклесе Фатих Сэйфи-Казанлы сайлана. Ж^эмгыять латин хэрефлэренэ кучунец фэнни нигезлэрен эшли. Башта елешчэ, э соцыннан тулысынча латин хэрефлэре белэн басыла торган «Яцалиф» журналы Ьэм шул ук исемдэге атналык газета да латинлаштыру идеясен тормышка ашыруда зур роль уйный.

1927 елныц 20 мартында «Яцалиф» ж;эмгыятенец I конференциясе уза. Анда дэмгыятьнец хисабы, яцалифне гамэлгэ керту Ьэм унификациялэу мэсьэлэлэре карала. Конференциядэн соц куп тэ утми, 3 майда партиянец Татарстан елкэ комитеты карары игълан ителэ. Анда республика ечен латин алфавитыныц максатка ярашлы булуы Ьэм кирэклеге курсэтелэ, «Яцалиф» ж;эмгыятенэ ярдэм итэргэ чакырыла. 1927-1928 уку елыннан ук техникум Ьэм икенче баскыч мэктэплэрдэ латин элифбасы укытуны керту Ьэм моныц ечен кирэк булган укыту эсбапларын эзерлэу Ьэм башка конкрет чаралар да тэкъдим ителэ. Татарстан елкэ комитетыныц латинлаштыруга менэсэбэттэ шундый кискен узгэрешен Мэскэудэ партиянец узэк комитеты тара-фыннан гарэп язуын латинлаштыру буенча бетенсоюз комитеты тезелу Ьэм аныц эшчэнлегендэ Татарстан Республикасыныц да катнашуы белэн ацлатырга мемкин. Нэтидэдэ, латин шрифтына кучу эше тизлэтелэ.

Лэкин элеге карар татар зыялы-лары арасында канэгатьсезлек тудыра. Татар халкы тарихында «82 гаризасы» дигэн исем белэн билгеле булган хат языла, ул партиянец Узэк комитетына, СССР Халык комиссарлары советына, Татарстан елкэ комитетына, кучермэсе исэ Сталинга да юллана. Гаризада тулаем бер халыкны, гарэп язуыннан яца алфа-витка кYчереп, яцадан ейрэнергэ мэдбур итунец TYбэнсетY булуы KYрсэтелэ, яцалифкэ KYЧYнец татар халкында куп гасырлар дэвамында тупланган мэдэни кыйммэтлэрне юкка чыгаруына басым ясап курсэтелэ. Гаризага 82 татар зыялы-сы кул куя, алар арасында рэссам Бакый Урманче, драматург Галиэсгар Камал, галимнэр Мехетдин Корбангалиев, Риза Газизов, Газиз Гобэйдуллин, Гали Рэхим, Ж,амал Вэлиди, Эхмэ^ади Максуди Ьэм башкалар була. Элеге гари-за белэн танышкач, елкэ комитет бюро-сы, «мэсьэлэне хэл ителгэнгэ санап, гариза буенча нигездэ фикер алышма-ска; милли-буржуаз элементларныц активлыгы усуе хакында сейлэгэн элеге фактныц симптоматик булуы, оешты-рылган тестэ партиягэ басым ясарга омтылуда чагылыш табуы сэбэпле, бу хакта елкэ комитет пленумына хэбэр итэргэ»23, соцрак исэ «совет хакимиятенэ дошманлык менэсэбэтендэ торган Ьэм пролетариат диктатурасын ныгыту эшенэ комачаулаган контрреволюцион интеллигенциягэ кискен каршы торырга» (тэрдемэ безнеке. -З. К.) дигэн карар чыгара. бстэн басым ясау нэтидэсендэ, 82 кешенец 14е имзаларын кире ала Ьэм «Красная Татария» газетасында аларныц гаризалары басылып чыга.

НиЬаять, 1927 елныц 3 июлендэ Татарстан Республикасы халык комиссари-атлары советы узенец махсус карары белэн латин алфавитын татар теленец рэсми алфавиты дип игълан итэ. Урта hэм югары белем мэктэплэренец шул ук елдан латин хэрефлэре белэн укытырга тиешлеге, э килэсе уку елыннан башлап барлык мэктэплэрнец дэ яца алфавитка кучеп бетулэре алга куела24. 1930 елныц 1 гыйнва-рыннан башлап Татарстанда яцалиф тулысынча гамэлгэ куелган дип исэплэнэ.

1927 елдан алып матбугат битлэрендэ татар сузлэрен яца алфавит белэн язу, орфография кагыйдэлэрен эшлэп чыгару турында фикер алышу бара. Бу елда язу кагыйдэлэрен тезу белэн Гыймад Нугайбэк шегыльлэнэ. Лэкин бераздан хэрефлэрне барлык терки халыкларда да бер тергэ китеру - унификациялэу мэсьэлэсе кутэрелэ. 1927 елныц 3-7 июнь кеннэрендэ яца терки алфавитныц Бакуда булган Бетенсоюз узэк комитеты беренче пленумында терки теллэрнец берлэштерелгэн яцалиф алфавиты кабул ителэ. Элеге алфавит нигезендэ татарлар ечен орфография кагыйдэлэрен кабат Г. Нугайбэк тезеп бастыра. Алга таба яцалиф орфографиясенец тагын берничэ варианты билгеле. Аларныц авторлары буларак Ф. С.-Казанлы, С. Атнагулов,

Фатих Сэйфи-Казанлы // Сэйфи-Казанлы Ф. Сайланма эсэрлэр / Тез. Х. Хисмэтуллин. - Казан, 1960. -Кушымта.

Fatikh Sayfi-Kazanli // Sayfi-Kazanli F. Selected works / Comp. Kh. Khismatullin. -Kazan, 1960. - Supplement.

М. Фазлуллин, Г. Алпаровларны ^рсзтеп утзргз мемкин. С. Атнагулов Ьзм М. Фазлуллин тарафыннан 1929 елда тезелгэн кагыйдзлзр татар сузлзрен рус Ьзм кенбатыш теллзре орфографиясенз ж;айлаштыру, артык буталчык Ьзм катлаулы булулары белзн аерылып торалар.

Латин алфавиты нигезендзге орфографиянец теп принцибы итеп фонетик принцип алына. Орфография сузыкларда унчылык нигезендз корыла. Башка теллзрдзн кергзн CYЗлзр татарча зйтелешкз буйсындырыла. Бу язуныц шактый кимчелеклзре, ж;итешсезлеклзре булуга карамастан, анда бирелгзн орфография кагыйдзлзре татар здзби телен нормалаштыруда зур роль уйныйлар. 1937 елда аца тагын кайбер узгзртулзр, камиллзштерулзр кертергз уйланыла, лзкин бу елларда инде рус злифбасына кучу мзсьзлзсе кутзрелз. Латинлаштырудан аермалы буларак, бу эш естзн кечле басым ясау юлы белзн Ьзм тиз арада уткзрелз. Рус алфавитына кучунец кирзклеге болай ацлатыла: рус Ьзм татар телен ейрзнгзндз, рустан кергзн CYЗлзрне русча язарга мемкинлек туа, янзсе. Бу мензсзбзттз Г. ИбраЬимовныц 1926 елгы мзкалзсендз урын алган фаразыныц чынга ашуы куренз: «Эгзр без латин хзрзкзтен кечзйтеп, шул гарзп нигезендз эшлзп торучы зур мздзни машинаны димерсзк, нзтиж;з ничек булачак?.. Бездз русчылык хзрзкзте кечле булачак. Бездзге латин мзсьзлзсе рус злифбасы керугз бер баскыч, бер хззерлек кенз булачак, ченки

CtxpfmHO

ПРОТОКОЛ №

Заседания__внеочередного В i) Р О

Областного Комитета В.К.П, (б)

от_ 19 «ад ____JU2? годи.

Уч.ствуог т.т. ХА1АНЕКЧ» СЛ&дВ, ЭГОД, ЛАЗАРЕВ, ГАВШЛШ,ВВШ-

_hlfil * шайуарданов«

Присутствуй т.т. ШНИШИ к 30ЛОТОВ

I. заявления - иршса 32 беснартйЯных шарских

ПЕШКОВ НА РБВЗВИЕ ВДРО СК ПО ВОПРОСУ 0 ЕАТШГ.ЗАЦИЙ ТА1Л?

о КОГО АШВПА - /Х.ШНИЧ/

На имя III- Гиен ума 0К ВКП/б^ с копией Генеральному Секретарю ЦК ВКЛ/б/ тек. С1АШУ к От*. Инструктору ЦК т. ЯГЕ-

постулкло заявление - П],о*еет не лостаноЕдемие Б»ро 0К от 3 нал с/г по вопросу о ватин каацин татарского апфаги-которое в основном сводится к току, что мои это лостано-Евен;:е неправильно, что проведение яа типизации принесет бопь вой е№д л (.л,

Я считаю, что по сулгеству ьто заявление не следует осуждать к счул-лчъ^ вопрос о латинизации в той постановке как з*о записано в постановлении ОН от 3/У - у*е регеннки,

это заявление яьпиетея фактом говорящий о ро с те^таШЪьн®-буржуазных элементов . проявляющей^** э виде организованной попьткк «окатть даьяйиие аа партию, ну ли о довести о нем до сведения Ппенудо ОК.

тов. ГАБ};ДУ1ГЛГК - СчктаЙЖ . что нукно заявление опубликовать

-----—-------Пленуму ОКр что было поручено В»ро ОК

обсудиь это эаяв енке по существу.

«со нринз лринжъ лсед-ХАТАЕВКЧА.

ПОСТАНОВИЛИ: - Поступивнее заявление по существу не обсуждать, --------------счичая вопрос уме решенным.

«Вадпу^яркоЯ о иытэ точности этого (¿акта, гововдиего о росте нй^яочгапьн(а-буржуазных элементов, проявлявшейся ВЕнде

" ~ га к 1ртяю, довести

тов. ША::^АРДАНОВ И ЛАЗАРЕВ - считают ,

организованно?. попытки оказать о нем до сведения Пленума ок.

ЗАМ* ОТВЕТ .СЕКРЕТАРЯ ОК ВКП/б/

рл>

/ШЛР-S/

Татарстан Республикасы дэYлэт архивы, П-15 ф., 2 тасв., 267 эш, 29 кгз.

The State Archive of the Republic of Tatarstan, fond P-15, series 2, file 267, p. 29.

без гыйльме-техникасы югары булган рус мэдэнияте дицгезендэ яшибез, бездз хэзер дэ русчылык яклылар бик ^п. Алар дэшмилэр генэ. Эгэр гарэпчелек фронтын ж;имереп, халыкны яца элифба ягына аудару мемкин булса, шeбhэсез, бездэ рус элифбасы утэчэк. Бетен техника, бетен икътисад Yзе шуцар алып барыр25».

Шулай итеп, латинлаштыру хэрэкэте татарлар арасында зур авырлыклар белэн бара. Мец елдан артык кулланылган гарэп язуында тупланган бай мэдэни мирасны югалтудан курыккан татар зыялылары кечле каршылык курсэтэ, лэкин латинлаштыру хэрэкэтенец куп терки халыкларны колачлап алуы, ахырда югары органнарныц да алар фикеренэ кушылуы нэтидэсендэ, латин язуы кабул ителэ. Элеге шрифт терки халыкларныц авазларын белдеру ечен кулай булса да, 1930нчы еллар ахырында кабат алфавит алыштырыла. Дистэ еллар дэвамында татар теле орфографиясенэ терле Yзгэрешлэр кертелэ, лэкин хэзергэ кадэр хэл ителмэгэн мэсьэлэлэр кала бирэ.

ИСКЭРМЭЛЭР:

1. Кириллова З. Н. Татар телен дэулэт теле буларак гамэлгэ кую (20-30нчы еллар). - Казан, 2000. - Б. 4; она же. Татарский язык в центральных организациях Татарстана (19201930-е гг.) // Филологические науки. Вопросы теории и практики. - 2016. - № 9-2 (63). -С. 111.

2. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, 732 ф., 1 тасв., 154 эш, 20 кгз.

3. Шунда ук, 3682 ф., 1 тасв., 7 эш, 14 кгз.

4. Сборник декретов и распоряжений с 25 мая 1920 г. - 25 мая 1921 г. - Казань, 1921. -С. 81.

5. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, 732 ф., 1 тасв., 154 эш, 20 кгз.

6. Сборник декретов и распоряжений с 25 мая 1920 г. - 25 мая 1921 г. - Казань, 1921. -С. 81-82.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7. Вестник научного общества татароведения. - 1925. - № 3. - С. 6-7.

8. Ибраhимов Г. Миллэт. Тел. Эдэбият: Сайланма хезмэтлэр. - Казан, 2007. - Б. 41.

9. Курбатов Х. Татар эдэби теленец алфавит Ьэм орфография тарихы. - Казан, 1999. -Б. 75.

10. Шунда ук. - Б. 76.

11. Ибраhимов Г. Имла-хэреф мэсьэлэсе // Мэгариф. - 1924. - № 3-4.

12. Курбатов Х. Курс. хез. - Б. 79.

13. Шунда ук. - Б. 80; Саллави Ф. Диспут о латинизации арабско-татарского шрифта // Красная Татария. - 1924. - 19 ноября.

14. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, П-15 ф., 2 тасв., 19 эш, 177 кгз.

15. Сэйфи-Казанлы Ф. Татарлар арасында яцалиф тарихы. - Казан, 1928. - Б. 51-52; Курбатов Х. Курс. хез. - Б. 81.

16. Ибраhимов Г. Эсэрлэр. Сигез томда: 8 т. - Казан, 1987. - Б. 274-275.

17. Курбатов Х. Курс. хез. - Б. 81-82.

18. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, П-15 ф., 2 тасв., 20 эш, 169-170 кгз.

19. Курбатов Х. Курс. хез. - Б. 82.

20. Ибраhимов Г. Эсэрлэр. 8 т.: 8 т. - Казан, 1987. - Б. 348.

21. Шунда ук. - Б. 56.

22. Хасанов М. Галимджан Ибрагимов. - Казань, 1977. - Б. 299.

23. Татарстан Республикасы дэулэт архивы, П-15 ф., 2 тасв., 267 эш, 29 кгз.

24. Курбатов Х. Курс. хез. - Б. 85.

25. Ибраhимов Г. Миллэт. Тел. Эдэбият: Сайланма хезмэтлэр. - Казан, 2007. - Б. 77.

Эдэбият исемлеге

ИбраЫмов Г. Эсэрлэр. 8 т.: 8 т. - Казан, 1987. - 191 б. ИбраЫмов Г. Имла-хэреф мэсьэлэсе // Мэгариф. - 1924. - № 3-4. ИбраЫмов Г. Миллэт. Тел. Эдэбият: Сайланма хезмэтлэр. - Казан, 2007. - 239 б. Курбатов Х. Татар эдэби теленец алфавит hэм орфография тарихы. - Казан, 1999. -139 б.

Саллави Ф. Диспут о латинизации арабско-татарского шрифта // Красная Татария. -1924. - 19 ноября.

Сэйфи-Казанлы Ф. Татарлар арасында яцалиф тарихы. - Казан, 1928. - 65 б. Сборник декретов и распоряжений с 25 мая 1920 г. - 25 мая 1921 г. - Казань, 1921. -205 с.

Хасанов М. Галимджан Ибрагимов. - Казань, 1977. - 432 с. References

Ibragimov G. Eserler. 8 t.: 8 t. [Works. In 8 vol. Vol. 8]. Kazan, 1987, 191 p. Ibragimov G. Imla-heref meselese [Problems of alphabet and orthography]. IN: Megarif, 1924, no. 3-4.

Ibragimov G. Millet. Tel. Edebiyat: Saylanma hezmetler [Nation. Language. Literature: Selected works]. Kazan, 2007, 239 p.

Kurbatov Kh. R. Tatar edebi telenen alfavit hem orfografije tarihy [History of the alphabet and orthography of the Tatar literary language]. Kazan, 1999, 139 p.

Sallavi F. Disput o latinizatsii arabsko-tatarskogo shrifta [Debate about latinization of the Arabic-Tatar script]. IN: Krasnaya Tatariya, November 19, 1924.

Seyfi-Kazanly F. Tatarlar arasinda Yagalif tarihy [The new alphabet's history among Tatars]. Kazan, 1928, 65 p.

Sbornik dekretov i rasporyazheniy s 25 maya 1920g. - 25 maya 1921 g. [Collection of decrees and instructions from May 25, 1920 to May 25, 1921]. Kazan, 1921, 205 p.

Khasanov M. Galimdzhan Ibragimov [Galimdzhan Ibragimov]. Kazan, 1977, 432 p.

Сведения об авторе

Кириллова Зоя Николаевна, кандидат филологических наук, доцент кафедры общего языкознания и тюркологии Казанского федерального университета, e-mail: zkirillova@yandex.ru.

About the author

Zoya N. Kirillova, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor at Department of General Linguistics and Turkology, e-mail: zkirillova@yandex.ru.

В редакцию статья поступила 26.02.2019, опубликована:

Кириллова З. Н. Татарстанда латин алфавитына кучу мэсьэлэсе (1920нче еллар) // Гасырлар авазы -Эхо веков. - 2019. - № 2. - С. 75-84.

Submitted on 26.02.2019, published:

Kirillova Z. N. Tatarstanda latin alfavityna kuchu meselese (l920nche ellar) [Transition to the Latin alphabet in Tatarstan (the 1920s)]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2019, no. 2, pp. 75-84.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.