CC BY
8Аннотация
Статья подготовлена на основе документов из фондов Научной библиотеки им. Н. И. Лобачевского Казанского федерального университета, принадлежащих татарскому педагогу Хабибу Зайни (1890-1967). Рукописи за 19641967 гг., были переданы автором в отдел рукописей и редких книг в 1967 г. Особый интерес представляет рукопись на татарском языке арабской графикой «Проект конспекта истории педагогики Башкортостана» (1964), где описываются отдельные страницы истории татарского просвещения в Южноуральском регионе, начиная с древнетюркского периода и до Октябрьской революции. Автор приводит материалы об особенностях развития татарского просвещения данной местности, также дает информацию о мектебах, медресе и мечетях, учителях и муллах Уфы, Челябинска, Троицка, Оренбурга и других городов и сел. Документ интересен и как представляющий собственную точку зрения автора на те или иные события, в которых он участвовал сам, и личности, с которыми работал вместе, поэтому в некоторых случаях наблюдается субъективная оценка педагога. Рукописи могут стать важным источником при написании истории татарского просвещения Южного Урала.
Abstract
The work is based on the manuscripts kept in N. I. Lobachevsky Scientific Library of Kazan Federal University and written by a Tatar teacher Khabib Zayni (1890-1967). The manuscripts dated 1964-1967 were submitted to the Department of Manuscripts and Rare Books by the author himself in 1967. Of particular interest is the manuscript "Draft synopsis of the history of Bashkortostan pedagogics" (1964) containing certain chapters of the history of Tatar education in the Southern Urals region from the Old Turkic period to the October Revolution. The author presents materials on the peculiarities of the development of the Tatar education in the Urals, as well as provides insight into Tatar schools, teachers and mullahs of Ufa, Chelyabinsk, Troitsk, Orenburg and other cities and villages. The document presents the author's view on the events he participated in and the people he
УДК 37
Хэбиб Зэйни хезмэтлэрендэ татар мэгарифе мэсьэлэлэре
Л. Р. Мортазина,
Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Ш. Мэрщани исемендзге
Тарих институты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Tatar education issues in Khabib Zayni's works
L. R. Murtazina,
Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
worked together with, therefore in some cases, the teacher's value judgement can be observed. The manuscripts may become an important source for writing about the history of the Tatar education in the Southern Urals region.
Ключевые слова
Хабиб Зайни, история просвещения, Урал, учебники, мугаллимы, медресе «Галия», Зия Камали, Отдел рукописей и редких книг Научной библиотеки им. Н. И. Лобачевского.
Keywords
Khabib Zayni, the history of education, the Urals, textbooks, mugallims, "Galiya" madrasah, Ziya Kamali, Department of Manuscripts and Rare Books of in N. I. Lobachevsky Scientific Library .
Хэбиб Зэйни ХХ гасырньщ беренче яртысы татар педагогик фикере Yсешендэ зур эз калдырган педагогларньщ берсе. Ул Россиянец терле тебэклэрендэ 40 елдан артык биология, география, немец теле фэннэрен укыткан мегаллим, татар мэдрэсэлэре, мэктэплэре ечен языл-ган дэреслеклэр, методик эсбаплар, мзкалзлзр, фэнни-популяр китаплар авторы1.
Хэбиб Зэйни 1890 елда Троицк шэhэрендэ, шул тебэклэрдэ яхшы билгеле мегаллим, халык укытучы-сы Хэлил Зэйнетдинов гаилэсендэ деньяга килэ. Этисе Хэлил эфэнде бик укымышлы, алдынгы караш-лы кеше булган, Троицкидагы «Мехэммэдия», Ж,амал Себхан-кулов2 мэдрэсэлэрендэ укыткан, атаклы сэгать тезэту остасы буларак Урал тебэге тарихына кереп калган. Хэбиб Y3 этисеннэн башлангыч белем алганнан соц, ике сыйныфлы рус-татар мэктэбендэ, кичке зурлар гимназиясендэ укый. Бу чорда гимназиядэ белем алу татарлар арасында бик еш таралган куренеш булмый, уку ечен TYЛЭY мэсьэлэсен
кутэру Яушевлардан аена ун сум алып эшлэгэн этисенэ3 бик авыр булган булыр иде. Хэбибнец укуы ечен айлык еч сумны тулэу турында шэЬэрдэге китап кибете худасы белэн килешY тезелэ4. Шулай итеп, ул 1907 елда гимназияне тэмамлап, елгергэнлек аттестаты ала. Югары белем турында хыялланган егет, бераз ачка туплау нияте белэн, дэй кене Яушевларныц торф эшкэрту оешмасына кара эшче булып урнаша, шул ук кездэ Уфага килэ, «Галия» мэдрэсэсенэ укырга керэ. Хэбиб Мэдит Гафури, Галимдан ИбраЬимовлар белэн бер ук. чорда белем ала. Бу эле яцарак кына ачылган «Галия» мэдрэсэсенец5 урнашу, уку-укытуныц дайга салынган чоры була.
Хэбиб Зэйни. Уфа, 1914 елныц 20 марты. Khabib Zayni. Ufa, March 20, 1914.
Мегаен, шул сзбзпле, анда ж;итешсезлеклзр дз булгандыр. Элеге уку йортыньщ эшчзнлегеннзн канзгать калмаган Хзбиб шзкерт, сабакташы Галимдан Ибраhимов кицзше белзн уку йортыннан китзргз карар кыла. Г. ИбраЬимов, Хзбибнец уку турындагы документы булуга ишарзлзп: «Бездз елгергзнлек аттестаты юк, син, гимназия тзмамлаган кеше, hичшиксез, белем алуыцны ДЗYЛЗT вузында дзвам итзргз тиешсец», - ди6.
Лзкин югары уку йортына керу, деньяви белем алу татар яшьлзренз бик ук ж;ицел бирелми. Мзсьзлзнец матди ягын хзл итY дз шактый четерекле була. Жзен кабат Яушевларда эшлзсз дз, белем алуны дзвам итзрлек акча дыелмый. Ярдзмгз Троицкидагы татар приказчиклары дзмгыяте рзисе Камал Габитов килз. Ул заманында Хзлил Ззйнетдинов мздрзсзсендз белем алган алдынгы фикерле яшь кеше була, матди ярдзм сорап килгзн Хзбибкз: «Безнец бер табибыбыз булачак, без Гыйрфановка7 Петроградта медицина институтында укырга булышабыз. Безнец бер судьябыз булачак, без Нзжцп Корбангалиевкз8 Харьков университетыныц юридик факультетында укырга матди ярдзм ^рсзтзбез. Безгз тагын татарлар арасында яхшы мегаллимнзр ззерли алырлык бик яхшы ззерлекле педагог кирзк. Россиядзге педагогик югары уку йортлары ззерлзгзн укытучылар безнец талзплзргз туры килми. Теркиядз укыту-чылар ззерлзугз бик зур игътибар бирелз. Эгзр Теркиягз барып, педагогик вузга укырга керсзц, без сица ай саен 25 сум кулзмендз ярдзм итеп торачакбыз»9, - дип взгъдз бирз. Элеге ж;змгыять тарафыннан бирелгзн акча Х. Ззйнигз Теркиянец Истанбул шзhзрендзге педагогия институтыныц биогеография факультетында еч ел дзвамында белем алырга мемкинлек бирз. Соцгы ике елында эшлзп укырга туры килз - ул типографиядз наборщик булып эшли. 1912 елда институтны «бишле» билгелзренз тзмамлап, Хзбиб Ззйни Уфага кайта. «Галия» мздрзсзсенз мегаллим булып урнаша, биология, географиядзн укыта башлый. Телче булмаса да, теллзр ейрзнугз зур игътибар биргзн, француз, терек, рус теллзрен яхшы белгзн укытучыга ана телен укытуны да тапшыралар. Моныц естенз, шзкертлзрнец утенече буенча, «Галия» тарихында беренче тапкыр буларак, ул физик тзрбия дзреслзрен укыта
Хзбиб Ззйни укучылары белзн. Урта Азия, 1950нче еллар. Khabib Zayni with his students. Central Asia, 1950s.
башлый (ул вакытта аны «гимнастика» дип атыйлар), соцрак методик кулланмалар h3M мзкалзлзр дэ язып бастыра.
1914-1917 елларда Хэбиб Зэйни хэрби училищеда белем ала, тэрдемэчелек эшенэ ейрэ^, терек хэрби терминологиясен YЗлэштерY ечен Одессага офицерлар курсларына, соцрак фронтка дибэрелэ, «3нче армия тавышы» («Голос 3-й армии») газетасы мехэррире итеп билгелэнэ, Уфада узган татар-башкорт корылтаена делегат итеп сайлана.
Х. Зэйнинец революциядэн соцгы эшчэнлеге тулаем мэктэплэр, мэгариф эше белэн бэйле була. Башта ул Уфа мэктэплэрендэ, татар гимназиясендэ укыта, 19221925 елларда Троицкидагы педагогия техникумыныц директоры була, 1925 елдан МэскэYДЭ: Совнацменныц терки бYлегенэ инспектор-методист, Кенчыгыш хезмэт иялэренец коммунистик университетында география, биология, э яцалифкэ KYЧY чорында стенографистлар курсларында татар hэм башка терки теллэр - башкорт, кыргыз, казах, карачай теллэре укытучысы.
1934-1937 елларда Х. Зэйни Уфа педагогия институтыныц геология факультеты деканы булып эшли, элеге факультет Казан педагогия институты составы-на кертелгэннэн соц, Фирганэ педагогия институтына KYчэ. 1938 еллар шаукымы Зэйнигэ дэ тими калмый: шушы елда ул кулга алына Ьэм Колыма лагерьларына дибэрелэ. Башка документлары белэн беррэттэн, ике дипломы да эзсез юкка чыга. 1944 елда, сергенлектэн азат ителгэннэн соц, кабат диплом алу максаты белэн читтэн торып Фирганэ педагогия институтыныц география факультетына укырга керэ, 1950 елда, аны тэмамлап, Yзенец еченче дипломын ала. 1955 елда исэ Зэйнинец ДYртенче
Хэбиб Зэйни Троицкида этисе йорты янында. 1960нчы еллар башы. Khabib Zayni near his house in Troitsk. Early 1960s.
Хэбиб Зэйни хатыны Гайшэ, балалары Шат, Булат hэм оныгы белэн.
Уфа, 1960 ел.
Khabib Zayni with his wife Gaysha, children Shat and Bulat, and his grandson.
Ufa, 1960.
дипломы да кулында була - ул Ташкент педагогия институтыньщ чит теллэр факуль-тетын тзмамлый, немец теле белгече була, урта мэктэплэрдэ укыта.
1957 елда, акланганнан соц, Х. Зэйнигэ пенсия алу хокукы кайтарыла, 43 ел хезмэт стажы белэн б7нче яшендз пенсиягз чыга. Тагын ун елдан, 1967 елныц 14 сентябрендз Уфа шэhэрендэ вафат була. Аныц педагогик мирасы - ХХ гасыр дзвамында татар матбугатында басылып килгзн мэкалэлэре, дзреслеклзре, методик эсбаплары бYген дз татар мзгарифе тарихын ейрзнудз кыйммзтле чыганак булып торалар. Эмма кайбер китаплары, мзсзлзн, «География буенча ацлатмалы сузлекнец» кулъязмасы, басылганчы ук НКВД хезмзткзрлзре тарафыннан алынып, эзсез югала10. Авторныц злегзчз табылмаган, фзнни зйлзнешкз кертелмзгзн хезмзтлзре, кулъязмалары моннан тыш та булырга мемкин.
Искз алынган басма хезмзтлзрдзн тыш, Хзбиб Ззйнинец бугенге кендз Казан университеты Н. И. Лобачевский исемендзге Фзнни китапханзсенец Кулъязмалар Ьзм сирзк китаплар бYлегендз сакланучы кулъязмалары да игътибарга лаек. Алар Х. Ззйнинец узе тарафыннан 1967 елда злеге китапханзгз тапшырылган доку-ментлар: Х. Ззйнинец тзрдемзи хзле (1966 елда рус телендз машинкада басылган)11, «Уфадагы 'Талия" мздрзсзсе турында чынбарлык» (1967 елда татар телендз машинкада басылган)12, «Башкортстан педагогия тарихы конспекты проекты» (1964 елда иске татар графикасында кулдан язылган)13, авторныц зтисе, Троицкиныц атаклы мегаллиме Хзлил Ззйнетдиновка багышланган «Кешене хезмзт бизи» кулъязмасы (1966-1967 елларда язылган)14 hзм ике фотосурзт. Элегзчз фзнни зйлзнешкз кермзгзн бу документлар Уралда татар мзгарифе hэм мздзнияте тарихыныц аерым сзхифзлзрен ачыклауда, атаклы hэм бик ук билгеле булмаган мзктзп-мздрзсзлзр, татар мзгарифе тарихында ак таплар булган, злегзчз ейрзнелмзгзн татар мзгърифзтчелзре, педагогларыныц тормышын hзм эшчзнлеген ейрзнудз узенчзлекле чыганак булып торалар. ХХ гасырга караган материаллар авторныц узе куреп белгзн вакыйгаларга нигезлзнуе, аларга карата шзхси фикерен белдеруе белзн кыйммзтле.
«Кешене хезмзт бизи» дигзн гаять дицел, здзби тел белзн язылган хезмзттз15 Х. Ззйнинец зтисе Хзлил Ззйнетдиновныц тормыш юлы Ьзм мзгърифзтчелек эшчзнлеге, сзгать теззту остасы булып танылуы тасвирлана. Эсзрнец максаты -татар яшьлзрен бернинди авырлыклардан курыкмаска ейрзту, кендзлек тормыш-та Ьензр ейрзнунец зЬзмиятен ассызыклаудан гыйбарзт. Шуныц естенз, бу
чыганак Троицкида татар мэгарифе Yсешенец терле сзхифзлзрен cyp3TA3Y ягын-нан да 3h3MMTK3 ия. Аларныц шактые этисе Хэлил Зэйнетдинов сейлэгэннэр аша, купмедер елеше автор Yзе ^ргзннзргз нигезлэнеп язылган.
Бу хезмэтлэр якынча бер вакыт аралыгында язылганнар. Лзкин, шулай булуга карамастан, аларда теге яки бу куренешкз, вакыйгага бэя бирудз шактый фикер терлелеге, хэтта капма-каршылык сизелэ. Мзсзлзн, «Башкортстан педагогия тарихы конспекты проекты» дигэн хезмэтендэ Хэбиб Зэйни «Галия» мэдрэсэсе эшчэнлегенэ (тарихы, уку-укыту тэртибе, бинасы, ж;итэкчесе Зыя Камали, мегаллимнзре, совет чорында кYренекле дзYлзт, фэн эшлеклеAзре булып ж;итешкзн шэкертлэре Ьэм башкалар) уцай карашын белдерсэ, элеге хезмэт язылуга еч ел уткэннэн соц, «Уфадагы "Галия" мэдрэсэсе турында чынбарлык» мэкалэсендэ Yзенец алдагы мзкалздз ж;иткергзн фикерлэренэ каршы килеп, мздрзсзнец алдын-гы фикерле шзхеслзр тзрбиялзYД3ге ролен hэм бу елкздз мздрзсз жцтзкчесе Зыя Камали башкарган эшчэнлекне кире кага. Автор «Галия» мздрзсзсен «сазлык», з анда укучыларны «саз кошы» («кулик») дип атый, «Г. Ибраhимов, М. Гафуриныц язучы булып китуендз "Галиянец" катнашы юк; академик В. Хангильдинны, профессор Г. Нигъмзтине "Галия" дитештермзде», - дип белдерз. Аларныц уцышларын «уз уткерлеге», «уз тырышлыгы нзтидзсе» дип курсзтз, «"Галиядз" астрономия, педагогика, психология, югары математика фзннзре укылмады. Аны укыта алырлык кеше булмады», - дип яза16. Элеге кулъязмаларга тасвирлама ясаган галим Альберт Фэтхи: «Бу хезмэтендэ автор тарихи фактларны аек рзвештз тикшереп хекем чыгару юлын тотмый, здзби-сатирик зсзрлзргз хас образлылык, куперту алымнарын куллана Ьзм, нзтиж;здз, пасквильгз тартым язма хасыйл була»17, - дип язды. Лзкин, шулай булуга карамастан, элеге ике чыганак та заман фзне ечен бер Yк дзрздздз эhэмиятле, шулай да аларга тэнкыйди KYЗлектзн чыгып, объектив карау hэм нзтиж;злзр ясау меhим.
Мзгълумати яктан караганда, злбзттз, «Башкортстан педагогия тарихы конспекты проекты» бай hэм кызыклы чыганак булып тора. Ул ике зур бYлектэн гыйбарзт. Беренче булек борынгы чорлардан алып 1905 елга кадзрге аралыкта татар мэгарифе усешенец сзхифзлзрен яктырта. Икенче булек 1905 - Октябрь революциясенэ кадзрге чорны YЗ эченз ала. Беренче бYлектэ авыл мзктзбе, аныц эчтзлеге, бинасы, укытыла торган предметлар, хзлфзлзр, медэррислэр, шзкертлзр тормышы, кыз балаларны абыстайда укыту, VII-XII гасырларда Якын Кенчыгыш иллзрендз мздрзсзлзр, Урта Азиядз мздрзсзлзр, Идел буе hэм Уралда Алтын Урда чорында мэдэният Yсеше, татар сэYДэгэрлэренец татар мэгарифе Yсешенз керткзн елеше, Уралдагы терле авыл hэм шзhзрлзрдз мзктзп-мздрзсзлзр эшчзнлеге, Троицк шэhэрендэ Ж^амал Себханкулов мэдрэсэсе, «Мехзммздия» мэдрэсэсе, ишанлык Ьзм ишаннар, Ззйнулла Расулев Ьзм башкалар турында сейлэнэ. Икенче булек Казандагы «Мехзммздия» мэдрэсэсе эшчэнлегенэ бэя 6^y белзн башланып китэ. Анда шулай ук ж;здитчелек хзрзкзте, яца ысуллы мздрзсзлзр, ХХ гасыр башында татарларныц башка меселман дэYлэтлэрендэ, Европада, Америкада белем алулары бзян ителз. «Галия» мэдрэсэсе Ьзм аныц медире Зыя Камали эшчзнлеге (50-61 битлзр), Уралдагы башка мздрзсзлзр - «Хесэения» Ьзм башкалар, кызлар ечен ачылган мэктэплэр, аерым педагоглар - Г. Шнаси, С. Атнагулов, С. Жднтурин hзм башкалар турында кызыклы мэгълYматлар белзн танышырга мемкин.
Элбзттз, Хзбиб Ззйни тарафыннан язылган элеге хезмзтлзрдз авторныц берьяклы, субъектив фикерлзре дз урын ала. Аларныц совет идеологиясе хаким-лек иткзн чорда язылуын да истз тотарга кирэк. Лзкин, шулай булуга карамастан,
бу материалларда теркэлгэн мэгълуматлар Уралда hэм гомумэн татарлар арасында мэгариф Yсешенец тарихын KYзаллауда, ейрэнYДЭ бай чыганак булып торалар.
Укучылар игътибарына Хэбиб Зэйнинец «Башкортстан педагогия тарихында конспекты проекты» хезмэтеннэн езек тэкъдим ителэ. Ул иске татар графикасыннан кириллицага кучерелеп, орфографик, пунктуацион Yзенчэлеклэре сакланып бирелэ.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Тэрбияви бэдэни // Шура. - 1911. - № 6. - Б. 18-181; Рэсем дэресе // Шура. -1911. - № 13. - Б. 406-408; Гимнастика. Укытучыларга юлбашчы. - Троицк, 1924. - 43 б.; Балаларныц тэн YeY-ныгаюын тикшеру юлы. Балалар йортлары, мэктэплэр, гаилэлэр ечен. -М., 1925. - 36 б.; Уеннар. Спорт ^ыентыгы. Пионер йортлары, авыл яшьлэре уку йортлары, спорт тугэрэгендэге яшьлэр ечен. - М., 1926. - 44 б.; Крестьян элифбасы (авторда-шы - Ф. Исхаков). - М., 1929. - 87 б.
2. Дамулла Ж^амал Себханкулов мэдрэсэсе Троицкидагы алдынгы мэдрэсэлэрнец берсе, анда шэкертлэрне кул эшлэренэ ейрэтугэ зур игътибар бирелгэн. Г. ИбраЬимовныц этисе Гыйрфан хэзрэт, шагыйрь Акмулла элеге мэдрэсэдэ белем алганнар.
3. Н. И. Лобачевский исемендэге Фэнни китапханэнец Кулъязмалар Ьэм сирэк китаплар булеге, 2390 т., 4 кис., 1 б.
4. Шунда ук.
5. «Галия» мэдрэсэсенэ 1906 елда нигез салына.
6. Н. И. Лобачевский исемендэге Фэнни китапханэнец Кулъязмалар Ьэм сирэк китаплар булеге, 2390 т., 4 кис., 1 б.
7. Габдулла Гыйрфанов - уфалы, 1912 елдан Петербург психоневрология институты студенты (кара: Рзми И. Г., Даутов Р. Н. Эдэби сузлек (элекке чор эдэбияты Ьэм мэдэнияте буенча кыскача белешмэлек). - Казан: Татар. кит. нэшр., 2001. - 348 б.).
8. Троицкилы Нэ^ип Ха^икэй улы Корбангалиев 1915 елда Петербург университетыныц юридик факультетын тэмамлый (кара: Рзми И. Г., Даутов Р. Н. Курс. хез. - 349 б.).
9. Н. И. Лобачевский исемендэге Фэнни китапханэнец Кулъязмалар Ьэм сирэк китаплар булеге, 2390 т., 4 кис., 2 б.
10. Шунда ук.
11. Шунда ук.
12. Шунда ук, 2 кис., 11 б.
13. Шунда ук, 1 кис., 69 б. А. Фэтхи, эчтэлегеннэн чыгып булса кирэк, элеге мэкалэне тас-вирлаганда аца «Уралдагы татар-башкорт мэгарифе тарихы буенча кыскача конспект» дигэн исем бирэ (кара: Фзтхи А. Татар эдиплэренец Ьэм галимнэренец кулъязмалары. -Казан: КДУ 1986. - Б. 140).
14. Н. И. Лобачевский исемендэге Фэнни китапханэнец Кулъязмалар Ьэм сирэк китаплар булеге, 2390 т., 3 кис., 45 б.
15. Автор узе аны очерк дип ^рсэтэ.
16. Н. И. Лобачевский исемендэге Фэнни китапханэнец Кулъязмалар Ьэм сирэк китаплар булеге, 2390 т., 2 кис., 2 б.
17. Фзтхи А. Татар эдиплэренец Ьэм галимнэренец кулъязмалары. - Казан: КДУ 1986. -Б. 147.
Хэбиб Зэйни. Башкортстан педагогия тарихы конспекты проекты
[...] Чишмз районы Келэш авылыннан Пзрваз Камалетдинов исемле бер егет 1905нче ел революциясе алдыннан гыйлем алу - уку нияте белзн Египет - Мисырга бара. Анда [...] укытучылардан Коръзннец элеккеге кебек тзфсирне Yзлегеннзн укый, гарзпчзне яхшы итеп гарзплзрнец Yзлэреннэн ейрзнз. Башка денья фзннзре белзн таныша. Анда калып дицелрзк тормыш шартында эшлзргз мемкинлек булса да, Пзрваз Камалетдинов YЗ халкы арасында, аларныц культурасын KYTзрY нияте белзн патша хе^мэтенец реакциясеннзн килгзн барлык уцайсызлыкны KYЗ алдына китереп, Y3 иленз - Уфага кайта. Эле аны берзY дз танымый. Уенда булган мздрзсз ачып укучылар дыйнау ечен кайдан да акча табарга, ничек итеп кемгз дз рзтен ацлатырга, эшне кайдан башлап китзргз уйлары Пзрвазны борчый. Ул бер дирдэ дз мулла TYгел. Мулла булырга урын да юк. Югарыда KYреп Yткзнебез дамулла ^амал1 кебек эконо-микасы кечле урын да ^ренми. Троицк каласы, Себер, Теркестан тимер юллары салыну белзн борынгы сзYД3 Ьиммзтен югалткан. Уфа байлары, пайщикларныц хззрзтлзргз карашын тагы югарыда ^реп киттек. Уфадагы кооперацияне, байлар-ны кулга альт, Хзйрулла Усманов2 ахун кирпечтзн ике катлы мздрзсз салдырып, парталар, кара такталар кертеп, тышкы KYренеше белзн яца, эчтзлеге белзн иске юлда шзкертлзр укыта. Сабир мулла Хзсзнов, тагы шулай Хзкимов бай Yзенэ мзчет салдырып, кирпечтзн мздрзсз эшлэп, шундый ук тыштан яцача, эчтзлеге белзн иске калып, шзкертлзр дыйнаган. Байлар hэркайсы Yзе мздрзсзбез бар диячзк. Аларныц эшлзренз тыгылса, Пзрвазга конкурент ^зе белзн караячаклар, интрига туачак. Чишмэдэ3 Шзцгзрзй хззрзт бар. Арыслан авылында4 Хзлил мздрзсз ачып шзкертлзр укыта. СYЗгэ оста, гарзпчз тирз-юньдзге муллалардан естен - Пзрваз алай аптырап калмый. Тимер юл кырыендагы Яр БYЛим читендз мулла булган Зариф хззрзт белзн килешеп, аныц мзрхзмзте астында азлап шзкерт дыйный башлый. Икенче яктан Жднтурин, Алкин, Еникеевлар кебек прогрессив, укыган алпавытлар арасында ислам динен яца юл белзн ейрэ^ кирзклеген тешендерз. Алар семьясыннан дин ейрзнY TYгзрзген оештыра, аларга Коръзн укыта башлый. Аныц ягымлы, ачык CYЗлзре Коръзнне оста татарчага эйлэндерэ белYе, муллалардан белемле, яцача, заман телэгенэ муафыйкъ тзрбиялзргз тиешлек агитациясе файдалы нзтиж;злзр бирз. Яцача мздрзсз салдырып, культуралы муллалар, укытучылар ж;итештерY ечен кирзкле сумманы дыйнаштырып, бер фонд тези ала. 1906 елны шул акчага еч катлы «Галия» мздрзсзсен салдыра. Бу эш Уфада зур тантана белзн Yткэрелэ. Мефти Солтанов мздрзсзнец беренче кирпечен Yзе сала. Мздрзсзгз башка дирдэге традиция буен-ча хззрзт, аны караучы «Госмания», «Хесзения», «Хакимия» кебек бирелми, югары мздрзсз - университет мзгънзсендз булган «Галия» мздрзсзсе исеме бирелэ. Yзенэ аерым печать ясатыла. Директор итеп Пзрваз Камалетдинов (псевдонимы Зыя Камали) биAгелзнз. Жднтурин кебек зур алпавыт hзм мефти Солтанов кебек авторитетлы кешелзр химаясендз булганлыктан, бер яктан патша хекYмзте, икенче яктан конкурент муллалар моныц KYTэрелYенэ тылкыша алмыйлар. Эч нигезгз ике ззерлек сыйныфлары белзн «Галия» мздрзсзсе эшли башлый. Югары каттагы алты класс бYAмзлзрендз школа гигиена кагыйдэлэренэ туры китереп эшлзнгзн парталар, класс тактасы, укытучылар бYAмзсе, уку эсбаплары саклана торган кабинет була. Монда физика, химия, табигыять, география, тарих, рзсем дзреслзре ечен кирэкле кораллар, карталар саклана. Урта катта шзкертлзр ечен тимердзн ике кабат итеп
Хэбиб Зэйнинец «Башкортстан педагогия
тарихы конспекты проекты» кулъязмасыныц бите. Н. И. Лобачевский исемендэге Фэнни китапханэнец Кулъязмалар hэм сирэк китаплар бYлеге, 2390 т., 1 кис., 52 б.
A page from the manuscript "Synopsis of the history
of Bashkortostan pedagogics" by Khabib
Zayni. Department of Manuscripts and Rare Books of N. I. Lobachevsky Scientific Library, 2390 Tatar, part 1, 52 p.
эшлэнгэн караватлар белэн тэртипле тезелгэн ятакханэ була. Жылы уборная, юына торган умывальнялар бер катта була. Су водопроводтан туры килэ. ТYбэнге катта паровой, отопление машинасы, керханэ, столовая, склад бYЛмэлэре була. Электрик, телефон кертелэ.
Укулар эзерлек классларына сынау экзаменнары белэн алына. Анда керYче укучылар кимендэ диде еллык мэктэп бетергэн булу кирэк. Прописка чыгымнары ечен ел башында укучы еч сум TYЛи. Уку буш.
Мэдрэсэгэ сыймаган хэлле укучылар аерым квартиралардан йереп укыйлар. Ирекле тыцлаучылар да бар. Yз телэгэн дэреслэрен генэ укыйлар. Зачетлар, экза-меннар, hэр елны класс бетергэн укучылар, hэрбер дэрестэн алган бэhалэре куелган шэhадэтнамэ алалар. Класс журналлары бар. Уку сэгатьлэп куелган. Звонок, расписание, уку, каникул вакытлары билгеле. Укытучылар бер-берсенец дэреслэренэ кереп тикшерэлэр. Педсоветларда уку, тэрбиягэ караган сеальлэр карала, прото-коллар языла. Мэдрэсэ бетеруче диплом - шэЬадэтнамэ ала. Анда укыган, уткэн дэреслэреннэн тыш, поведение бэhасе дэ була. Бэhа биш баллы система белэн йертелэ. Отличникларга биш естендэ йолдыз куела иде. Укытучыларныц айлыклары кутэренке иде. Иц киме - айга 75 сум булып, аена 200 сум алучы укытучылар да бар
иде. Айлык вакытыннан кичектерелми, шул мздрзсз фондыннан ведомостька кул куйдырып бирелэ иде. Бу хзл «Галия» мздрзсзсенз яхшы хэзерлекле укытучылар тартырга мемкинлек бирз иде. Укытучыларны Yзара укытучылар коллективы нык тикшереп критиковать иткзн кебек, башкалар да бик нык илилэр иде.
Урынсыз тзнкыйтьлзр булса, мздрзсзнец метэвэллилэре СзAимгзрзй Жднтурин рзислеге астында дзреслзренз кереп эшлзрен карап тикшерэ, кирзк тапсалар, шул вакыттагы матбугатка язып чыгалар иде. Укытучыларга итзк-дицне нык ж;ыйнарга, сызганып эшлэргэ туры килз иде.
Ул чакта учительгэ школа бетереп хекYмзт мзктзплзрендз укытучы учительлзрнец айлыгы 25 сум, 2-х классный училище директорлары айга 40 сум алалар иде. «Галия» мздрзсзсе укытучыларыныц айлыгы гимназия, реальное училище укытучыларына тицлзнз иде. Зыя Камали Хзяте хариж;ия5 дип атаган, мздрзсзнец финансын, эшлзрен алып баручылар алдында эшне шулай куйган иде. Кызыксындырырлык яхшы айлык «Галия» мздрзсзсенз шул замандагы яхшы ззерлекле укытучыларны ж;ыйнарга ирек бирде. Башта Теркия югары уку йорт-ларында укучылар, институтларда укып чыккан дипломлы укытучылар алынды. Математика, табигыять, физика, химия, рисование, география, история, физкультура дэреслэрен алар укытты. Специализация KYЗ3теп булмады. Бер укытучы география, тарих, ана теле, рзсем кебек, яисз бер yk укытучы физика, химия, геометрия, методика, дидактика кебек бер-берлзреннзн ераграк дисциплиналар укыту да булды. Бюджет мзсьзлзсенец кысынкылыгы да катнашты. Ничек булса да, бу фзннзр мздрзсз программасына кергезелде. Патша хе^мэтенец KYзен юар ечен Yзлзренец укып чыккан уку йортыннан алган дипломнары естенз укытучылар ечен Диния нззарзтендз (Духовное Собрание) казыйлар алдында белсэ-белмэсэ дз диннзн экзамен биреп кулларына «гам медзррис»6, «имам-мегаллим» шзЬадзтнамзсе алынды. Бу хе^мэт TYрзлзре ревизия ясаса, бездз муллалар гына укыта дип эйтY ечен иде (маскировка). Укытучылар коллективына Россиядз Учительский институт бетергзннзр, вузларда югары курста укучы студентлар, университет бетерYче хатын-кызлар да катнаша алды. Казан университетыныц история факультетын бетергзн Фатыйма ДзYЛ3TкиAДиева7 тарих укытканда, аз шзкертлзр: «Фатыйма апакаем, яхшырак ззерлзнергз, ачык езеп сейлзшергз кирзк дип, аркадан бзргзндз тамырлар чемердзп китз», - диялзр иде. Мздрзсзнец Yзенз тезелгзн бер программы юк иде. Ьзр укытучы Y3 программы, Y3 предметыннан аныц турына карап программ тези иде. Географиядэ шул чордан гимназия, реальный училищелар программасы буенча шул ук Иванов, Баранский дэреслеклэре белзн укытылды.
Тарихтан гомуми тарих урта мэктэплэр KYЛ3мендз, физика, химия хе^мэтнец урта мзктзплзре KYЛ3мендз, методика, дидактика Учительская школалар ^лэмендэ, гарзп теле кицрэк укытыла иде. Дин дэреслэре, Коръзннец Yзеннзн хздис, фзраиз, дин фзлсзфзсе, сийзрен-нзби (Мехэммэд пзйгамбзрнец биографиясе) Yтелз иде.
Дзреслзр Ьзркайсы лекционный системада Yтелеп, кайбер зуррак класста реферат системасы да куелган иде. Ьзр укытучыныц тезегзн программы, укыту методла-ры предметная комиссия, педсоветларда тикшерелэ иде. Урыс теле аерым предмет булып барлык сыйныфларда тоташ керз иде. Учитель аерым бер бYЛмэгэ телзгзн укучыларны ж;ыйнап бер программ белзн укыта, яздыра, сейлзтз иде. Телзгзннзргз ейгз тапшырма бирз, эш кзгазьлзре язу формаларын ейрзтз иде. Эйдз ззерлзнеп килYчелэрнец заданиелзрне YT3YЛзрен Y3 телзклзре белзн барлый. Кайбер шзкертлзр
мздрзсздз TYгэрэк оештырып, Yзлзре ззерлзнеп, частьне укыйлар иде. Тоташ алганда, шзкертлзрнец русча белYе TYбзн иде.
Дэреслеклэр KYбесе гарзпчз, Мисыр, Истанбулдан китерелгэн була. Кайбер фзннзрдзн русча, хекYмэтнец урта мзктзплзрендз укытыла торган, кайберлзре Истанбулдан алдырылган терекчз, кайсылары татарча була иде. Дин фэлсэфэсен8 шзкертлзр конспект итеп язып укыйлар. Аны типорафиядз Yзлэре ясаган дилем басма белзн KYбзйтзлзр. Соцадан Зыя Камали зсзре булып, ул типографиядэ басылып чыкты. Аца каршы «Зур мзсьзлздз вак фикерлэр» дигзн кечле тзнкыйть мзкалзсе басылды. Автор Y3C бик зурлаган бу китап халык арасында авторитет казана алмады. Чыннан да, вак мзсьзлзлзрне зур итеп ^рсэтергэ кечзнY анда ачык ^ренеп тора иде.
Физика, химиядзн, методика, дидактикадан Габдулла (Шнаси) ИбраЬимовныц9 китаплары басылып чыкты. Болар KYбрзк терекчздзн татарчага перевод иде. кенз терминнар терекчз иде. Вакытына ^рэ болар да зур гына эш иде.
«Галия» шзкертлзре Троицкидагы «Рэсулия», «Мехзммздия» мздрзсз-лзреннзн, Уфадагы Хесзенов, Хзкимов мздрзсзлзреннзн, тагы шундый укытучыларны канзгатьлзндерми торган башка мздрзсзлзрне ташлап килгэн укучылардан дыйналган иде. Аларныц яшьлзре, буйлары, белемнзре, эзерлеклэре бертерле TYгеA иде. Бер класста зур яшьлзр рзтендз яшYCмерлзр, атнага 3-4 мзртзбз кырынучылар арасында зле битлзре мацкалаган яшьлзрне ^рергэ туры килз.
«Галия» шзкертлзре Ьзрвакыт Yзлэрен бодрый тотучылар иде. Мздрзсз эчендз алар бик матур итеп дыелышлар Yткэрэлэр иде. Ара-тирз KYцел ачу вечер-лары ясыйлар. Гармун, скрипкалар уйнап дырлыйлар, такмаклар зйтзлзр, биилэр, тышкы халык торышына, эчке мздрзсз тэртиплэренэ, Yзлзренец кимчелеклзренз карата Yткен-кызыклы сатира пьесалар оештырып, дикламировать итзлзр, Yзлэре тезегзн шигырьлзрне укыйлар иде. Ж^елышлар да бик тзртипле була иде. Yзара ацлы дисциплинаны «Галия» шзкертлзре яхшы куйганнар иде. Алар дзреслзргз бик нык ззерлзнзлзр иде. Кичкырын сзгать 11лэрдэ лампалар CYнеп ятакка йокларга дыйналу тзртибе булса да, югары класс бYЛмэсендэ берничз группа шзкертнец Y3 лампасын яктыртып сзгать бер, ике, бишлзргз тикле яшеренеп дзрес хззерлзYЛзрен еш кына очратырга туры килз иде. Шзкертлзр арасында эчеп, буянить т^елэр, эчке тэртип бозучылар булмый иде. Театр, кинога баралар, берничз шзкерт бергз дыйналышып, рехсзт сорап китзлзр hэм вакытында кайталар иде. Кайбер укытучылар география дзресен тагы данландырыр ечен ул чакта Уфада эшлэгэн «Эффект», «Фурор» киноларыныц10 идарзсе белзн сейлэшеп, YтеAгзн темаларга карата картиналарны дыйнап, кендез гади сеанстан тыш арзанлы билет бзялзренз «Галия» шзкертлзрен алып бара иде. Анда шзкертлзр Yзлэрен бик тзртипле тоту-лары белзн кино дирекциясенэн рзхмзт ишетзлзр. Аларныц соравы буенча телзгзн вакытта сайланган картиналар KYрсзтергз разый булалар. «Галия» шзкертлзреннзн Галимдан ИбраЬимов, Мздит Гафури, Шэехзадэ Бабич, Зыя Ярмзков, тагы башкаларныц шигырьлзре [...] матбугатта басыла башлый. Ул чакта Уфа халкы кичкырын бзйрзм кеннзрендз ул вакытта Центральный Усинский11 дип аталган, хззерге Ленин, Сталин урамнары тротуарында иллэ итеп, Ьава алып йерY гадэте бар иде. «Галия» шзкертлзре монда халыкка аралашып, тэртип саклап йерергз яраталар иде. Баштарак Уфа халкыныц кайберлзре, Yзлэрен югары KYрсзтергз тырышканнары, «Галия» мздрзсзсенз, кимсетеп, «Болар да кысылып йергзн була бит» карасалар да, соцыннан «Галия» шзкертлзре Y3 кечлзре белзн хззерге Книжный палата - ул чакта «Дворянское собрание клубы» дип йертелгэн йортта бик уцышлы эдэбият
кичэлэре уздыра башлагач, «Галия» мэдрэсэсенэ Уфа халкыныц карашы бетенлзй Y3r3p3. Аца Ш. Бабичныц юморлары бик ошый. Башка укылган декламациялзр, кечкенэ постановкаларны шым булган халык бик ярата. Халык андый кичзлзрне оештыруларны узлзре сорый башлыйлар. Билетлар алдан сатылып бетз.
«Галия» укытучылары ул чакта заимство оештырып, Халык университетында гыйльми-популяр лекциялзр укыйлар. Мондый лекциялэр кубрзк хззерге гарнизон клубында уткзрелз. [...]
Н. И. Лобачевский исемендэге Фзнни китапханзнец Кулъязмалар hзм сирзк китаплар булеге, 2390 т., 1 кис., 50-57 б.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Шушы ук мзкалздз алдарак автор Троицкида мздрзсз тоткан, алдынгы фикерле, ^амал Себханкуловныц педагогик эшчзнлеге турында суз алып бара.
2. Хэйрулла Усманов (Госманов) - мзгърифзтче, ахун, Уфадагы «Госмания» мздрзсзсенз нигез салучы.
3. Башкортстандагы татар авылы, хззер Чишмз районына карый.
4. Чилэбе елкзсендзге авыл.
5. Тышкы комиссия, попечительлзр советы.
6. Халык укытучысы.
7. Фатыйма Дзулзткилдиева (18.04.1886-?), чыгышы белзн Уфа губернасыннан. Авторныц Ф. Дзулзткилдиеваны Казан университетын бетергэн диюе ялгыш. Ул Казанда Ряхина Ьзм Уфа кызлар гимназиялзрендз укый (1905-1910), Уфа ир балалар гимназиясендз укытучылыкка имтихан биреп, шаЬздзтнамз ала. 1911-1915 елларда Казан хатын-кызлар югары курслары тыцлаучысы, Уфадагы «Галия» мздрзсзсенец кызлар булегендз, Казанда кыз балалар ечен ачылган рус-татар башлангыч училищесында, Лзбибз Хесзения мзктзбендз рус теле укыта (1915-1918). БАССР Мзгариф комиссариаты хезмзткзре (1920-1925), Казанда СССР Кенчыгыш халыкларыныц этник Ьзм милли мэдэниятлэре фзнни-тикшерену институты аспиранты (1926 елдан), Мзскзу дзулзт уззк этнография музее фзнни хезмзткзре (1930 елдан) (кара: Татар педагогик фикере антологиясе. 2 том-да: Т. 1. - Казан: 2014. - Б. 211).
8. Зыяэтдин Камали. Фзлсзфзи исламия. Икенче ^езъз. - Уфа, «Шзрык» матбагасы, 1909. - 143 б.
9. Габдулла Шнаси (1885-1938) - куренекле татар педагогы, химиядзн татар телендз бе-ренче дзреслек авторы. Истанбулда югары белем ала.
10. ХХ гасыр башында Уфа шзЬзрендз эшлзп килгзн кинотеатрлар. 1911 елга аларныц саны 5кз ^итз (кара: Справочная книга города Уфы за 1911. Электронный ресурс. Режим доступа: https://rb7.ru/afisha/magazine/113133).
11. Автор, мегаен, Большая Успенская урамын куз алдында тоткандыр.
Эдэбият исемлеге
Рэми И. Г., Даутов Р. Н. Эдзби сузлек (элекке чор здзбияты hзм мздзнияте буенча кы-скача белешмзлек). - Казан: Татар. кит. нзшр., 2001. - 348 б.
Татар педагогик фикере антологиясе. - 2 томда: 1 т. - Казан, 2014. - 407 б. Энциклопедия Челябинской области. Электронный ресурс. Режим доступа: http: //chel-portal.ru/enc/user/pravka/79184.
References
Rami I. G., Dautov R. N. Adebi suzlek (elekke chor adebiyaty hem medeniyate buencha kyskacha beleshmelek) [Literary dictionary (short reference book on literature and the past century culture]. Kazan, Tatar. kit. neshr. publ., 2001, 348 p.
Tatar pedagogik fikere antologiyase. 2 tomda: T. 1. [Anthology of the Tatar pedagogical thought]. Kazan, 2014, 407 р.
Entsiklopediya Chelyabinskoy oblasti. Elektronny resurs. Rezhim dostupa: [Encyclopedia of Chelyabinsk region. On-line. Available at: http://chel-portal.ru/enc/user/pravka/79184].
Фотосурэтлэр, ^рсэтелгэннэн кала, Энвэр Терегуловньщ шэхси архивыннан. Photos, except as the indicated ones, are from Anvar Teregulov's private archive.
Сведения об авторе
Муртазина Ляля Раисовна, кандидат педагогических наук, ведущий научный сотрудник Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: lyalyamur@mail.ru.
About the author
Lyalya R. Murtazina, Candidate of Pedagogical Sciences, Leading Researcher at Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: lyalyamur@mail.ru.
В редакцию статья поступила 27.01.2020, опубликована:
Мортазина Л. Р. Хэбиб Зэйни хезмэтлэрендэ татар мэгарифе мэсьэлэлэре // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2020. - № 1. - Б. 146-158.
Submitted on 27.01.2020, published:
Murtazina L. R. Habib Zayni hezmetlerende tatar megarife meselelere [Tatar education issues in Khabib Zayni's works]. IN: Gasyrlar avazy-Eho vekov, 2020, no. 1, pp. 146-158.
