CC BY
9Аннотация
В статье рассматривается творчество, жанровое своеобразие произведений выдающегося драматурга А. Рахманколыя, трагически погибшего в годы культа личности. Писатель внес весомый вклад в развитие национальной литературы и культуры татарского народа. Особое внимание в статье уделяется киносценарию «Комета» и особенностям жанрового мышления драматурга, тяготевшего к синтезу и диалогу жанров. Проблемы духовной свободы личности, свободы любви, нравственного выбора человека в сложнейших жизненных обстоятельствах, поднятые в фильме, решаются по-новому. В статье были использованы материалы, хранящиеся в Центре письменного и музыкального наследия ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова АН РТ.
Abstract
The article examines the creativity and genre originality of the works by the outstanding playwright A. Rakhmankoly who tragically died during the years of the personality cult following. The writer made a significant contribution to the development of the national literature and culture of the Tatar people. The article focuses on the script of the "Komet" film and the peculiarities of the genre thinking of the playwright who tended to use genre fusion and dialogue. The problems of the spiritual freedom of an individual, the freedom to love, and the moral choice of a person under the most trying circumstances of life, which are raised in the film, are solved in a new way. The authors used the materials kept in the Center of Written and Musical Heritage of G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan.
Ключевые слова
Ахмет Тажетдин Рахманкулов, история, кинематография, наследие.
Keywords
Akhmet Tazhetdin Rakhmankulov, history, cinematography, heritage.
УДК 387.1
Кулэгэдэ калган исемнэр: Эхмэт Тажетдин Рэхманколый и^атын барлап...
Ф. Х. Мицнуллина, Л. Ш. Гарипова,
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибракимов исемендэге тел, эдэбият hэм сэнгать институты, Казан шэк, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
The names staying in the background: works by A. Rakhmankoly
F. Kh. Minnullina, L. Sh. Garipova,
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
Татар халкыньщ илгэ, деньяга танылган шзхеслзре бик куп. Мондый шэхеслэр арасында язучылар, галимнэр, сэнгать осталары да, сзясзтчелзр дз бар. Лэкин халкыбызныц рухи-мздзни усешенэ йогынты ясаган, лаеклы елеш керткзн шэхеслэребезнец тормыш юлын ейрэнгэндэ, идат мирасларын барлаганда «каращы тапларныц» шактый булуы, кулэгэдэ калулары куренэ. Халык хэтереннэн дуела барган каhарманнарны, заманында эдэбиятыбызны, мэдэниятебезне устеругэ зур елеш керткэн, шэхес культы тэгэрмэче астында фадигале язмышка дучар булган куренекле шэхеслэребезнец исемнэрен кайтару - безнец бурычыбыз. Шундый мехтэрэм язучыларыбызныц берсе - заманында пьесалары татар сэхнэсендэ генэ тугел, рус театрларында да зур казанышлар белэн барган, кино ечен сценарийлар язып, кино сэнгате усешендэ дэ зур бер адым ясарга ярдэм иткэн, Троицк шэЬэрендэ чыккан, татар милли азатлык хэрэкэте идеялэрен алга сергэн «Хер миллэт» исем-ле газетаныц мехэррире Эхмэт Тадетдин Рэхманколый - абыну-сертенулэр, идат юлындагы каршылыклар, фадигалэр аша хакыйкатькэ юл алган калэм иясе. Элеге шэхеснец тормышы куп еллар эдэбият мэйданыннан читлэштерелгэн, оныттырылган, куп эсэрлэре белэн берлектэ архивы да югалган иде. Заманында «эдэбиятчыларга аныц идатын ейрэнеп, эдэбият тарихындагы урынын билгелэргэ вакыттыр инде» - дип язган иде Нил Юзиев узенец « Сэнгатьчэ матурлык Ьэм оста-лык» дигэн хезмэтендэ1. Эйтергэ кирэк, Э. Рэхманколый (1889-1940) идатыныц кулэгэдэ кала килуе, элбэттэ, эсэрлэренец соцгы елларда бик сирэк кенэ табылуы белэн дэ ацлатыла. Эмма язучыныц тэрдемэи хэлендэге «кара тапларны» ачыклау, эсэрлэрен халыкка кайтару юлында бугенге кендэ эш тукталмый дип эйтергэ нигез бар. Э. Рэхманколыйныц тормышын, идатын ейрэнудэ драматург Ю. Сафиуллин куп кеч куйды. Ул архив документлары аша да, талантлы шэхесебезнец туганнарын табып, алар белэн очрашып, язучы турында мэгълуматлар туплауга иреште. Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институты мирасханэсендэ сакланган халкыбызныц рухи байлыгын барлау, татар мэдэнияте тарихын ейрэну елкэсендэ игелекле хезмэт калдырган театр белгече Хэсэн Гобэйдуллин (1913-1992) архивындагы материаллар да эзлэнулэр юлында зур этэргеч булып тора. Галимнец фонды искиткеч бай, кызыклы материалларны берлэштерэ, биредэ шуларныц берничэсенэ генэ тукталып утэрбез. Фондта терле авторларныц моцарчы билгеле булмаган, читтэ калып килгэн кулъязмалары, яки кайбер эсэрлэрнец беренче вариантлары белэн танышырга мемкин. Алар арасында Фэтхи Бурнашныц ике пьесасы бар. Беренчесе - биш пэрдэлек «ИлЬам» эсэренец кучермэсе. Теп несхэ язучыныц шэхси фондында саклана. Пьеса зур форматта 98 битне тэшкил итэ, гарэп графикасында язылган. Икенчесе - Ф. Бурнашныц гарэп язуындагы дурт пэрдэлек «Саташкан кыз» эсэре. Архивта шулай ук «Вуз егет» эсэре дэ саклана. Сигез пэрдэлек бу пьесаныц сакланышы эйбэт. Дэфтэр тышына Вакыйф Батталов «Казанлы» дип куелган. Лэкин Х. Гобэйдуллин эсэрнец бу авторныкы тугел, э Гали Рэхимнеке булырга кирэк дигэн искэрмэсен дэ язып уткэн.
Х. Гобэйдуллин фондында Э. Рэхманколыйныц «Документ» пьесасы белэн дэ танышырга мемкин2. Эсэрнец сакланышы эйбэт хэлдэ, ул аерым дэфтэрдэ кара тестэге кара белэн гарэп графикасында язылган. Пьеса биш пэрдэдэ, алты картинада 156 битне тэшкил итэ. Тегэллэнгэн hэм ахырда авторныц имзасы куелган.
Бугенге кен эзлэнулэре нэтидэсе буларак, Э. Рэхманколыйныц катлаулы тормыш юлы, идаты да ачыклана теште: 1992 елда Фэрит Бикчэнтэев тарафыннан «Боз астында дулкын» драмасы сэхнэгэ куелды, «Документ», «Соцгы кечэну» эсэрлэре ейрэнелде.
9. Рэхманкулов 1886 елныц май аенда Чилэбе елкэсенец Троицк шзhзрендз деньяга килэ. 18 яшенз кадэр этисе Мехэммэтданныц «Рэхманколый» мздрзсзсендз белем ала. Шулай ук Бохарада, аннан Теркиядэ укып кайта. Нэсел-нэсэбе сэYДэ белэн шегыльлэнгэн булу сэбэпле, 9. Тадетдинне дэ шул эшкэ тарталар. Шушы сэудэ эшлэре белэн ул Теркиягэ йери, шунда укыган чорда газеталарда танышлык урнаш-тыра. Февраль инкыйлабыннан соц Троицкига кайтып, татар милли азатлык хэрэкэте идеялэрен алга сергэн «Хер миллэт» исемендэ газета чыгара башлый. Февраль революциясеннэн соц яца чыга башлаган татар кендэлек матбугаты басмаларыннан беренчесе булган «Хер миллэт» газетасы 9. Рэхманкулов мехэррирлегендэ 1917 елныц сентябренэ кадэр басыла (барлыгы - 35 сан).
Табылган мэгълуматларга караганда, 1938 елныц 7 августында Сэмэрканд елкэ УНКВДсыныц еченче булеге Кладбищенская урамыныц 15 йортында яшэуче контрмиллэтчелэр шпион оешмасыныц дитэкчесе 9хмэт Тадетдин улы Рэхманкуловны кулга алырга боерык бирэ3. Ул чор ечен моннан да яман, моннан да куркыныч гаеплэуне куз алдына да китереп булмас иде... Менэ шулай язмышы кыл естендэ торган чакта, тегэлрэк эйткэндэ 11 августта бу боерык диренэ диткерелэ. 15 августта драматургныц еендэ Сэмэрканд елкэ УНКВДсы сотрудниклары тарафын-нан тенту уткэрелэ. Тенту вакытында дурт бит кэгазь алдык, дип теркэп куелган эш кэгазе дэ бар. 9. Рэхманколыйныц вафат булган елы билгеле тугел. Аны 1940 елныц февраль аена нисбэт итэлэр4.
Кренекле шэхеснец бай мира-сын халыкка кайтару, тормыш юлын, идат юнэлешен ачыклау бай булган татар эдэбиятын, язучы яшэгэн чорны, эдэбиятныц усеш тенденциялэрен, теп Yзенчэлеклэрен билгелэYгэ этэргеч булып тора. Ю. Сафиуллин язганча, 9. Рэхманколый детектив жанрына тартым жанрда идат иткэн. Кайберлэре диде сериядэн торган (телевидение курсэткэн сериалларга тартым) сери-аллары да булган. Аныц пьесалары татар сэхнэлэрендэ генэ тугел, урыс сэхнэлэрендэ дэ шаулап барган, кино-сценарийлары буенча нэфис фильмнар куелган5.
«Театр тэнкыйтьчелэренэ шул чор пролеткульт авыруы йоккангамы, Ьэр рецензиялэрендэ дэ Рэхманколыйны сэяси хаталар дибэрудэ "фаш" итеп барганнар. Большевикларны бары тик мактап язарга ендэгэннэр. Вакыйгаларны ничек булган шулай итеп курсэтунец хата булуын, фэкать беек идея талэп иткэнчэ, бар нэрсэне шуцарга яраклаштырып тасвирлау кирэклеген кат-кат тукып
Э. Рэхманколыйныц «Документ» эсэре кулъязмасы. ТР ФА Г. Ибраhимов исем. ТЭШИнец ЯhММY, 185 ф, 4 тасв, 54 эш., 156 кгз.
The manuscript of A. Rakhmankoly's work called "Document". The Center of Written and Musical Heritage, G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, fond 185, series 4, file 54, p. 156.
■
торганнар. Боларга Рэхманколый - натуралист язучы, дигэн тамга да естэлэ. Шулардан соц да Yзенчэ язуын дэвам иттергэн драматург заманы ечен шактый куркыныч "буржу-аз язучы" дигэн исемгэ ия була»6. Димэк, 1920-1930нчы еллар тэнкыйте аны бертук-таусыз диярлек «миллэтчелектэ», «буржуаз идеологияне эдэбиятка сейрэп кертудэ» hэм башка шуныц ише генаЬларда гаепли булып чыга. Тамашачылар гына моца эhэмият итмилэр, элеккечэ Рэхманколый спектакльлэренэ мецэрлэп агылалар7. Н. Юзеев искэрткэнчэ: «Нэкый ага Исэнбэт, Эмирхан ага Еникилэр, Рэхманколыйныц пьеса-лары 20 елларда Татар дэYлэт академия театрында зур триумф белэн баруын сейлилэр: "Эхмэт Тажетдин Рэхманколыйныц "Боз астында дулкын", "Упкын", "Улмэс ханым" исемендэге еч серияле пьесалары куелганда театрны саклар ечен атлы милиционер чакыра торган иделэр, аныц пьесалары театр ечен гажэеп бер вакыйгага эверелэ иде»8.
Ни ечен татар халкыныц рус деньясында да мэгълум булган талантлы улы каты тэнкыйтькэ, эзэрлеклэулэргэ дучар ителгэн, эсэрлэре сэхнэлэребездэн алып ташланган, эдэби мирасын да юкка чыгарырга тырышканнар? Аерым эсэрлэреннэн куренгэнчэ, элбэттэ, ул инкыйлабка куцеленнэн ышанса да, хакимият тирэсенэ оялаган турэлэргэ яраклаша белмэве, яца заман талэплэренэ туры килергэ телэмэве, фикер-карашларыныц сэясэткэ, идеология туры килмэве белэн ацлата алабыз. Билгеле булганча, татар эдэбиятыныц усеше катлаулы, каршылыклы шартларда бара. 1920нче елларныц икенче яртысында коммунистлар партиясенец язучыларга идео-логик басымы кечэя, репрессиялэр котырынуы язучыларныц ижатын кечсезлэндерэ, билгеле бер кысаларга кертэ. Рэхманколыйга да нэкъ менэ шул авыр елларда ижат итэргэ туры кила Пьесалары сэхнэдэ уцыш белэн барса да, уз вакытында басыл-мыйча калганнар: 1937 елларда алар язучыныц архивы белэн бергэ юкка чыккан. Пьесалары шикелле ук, «Койрыклы йолдыздан» башка киносценарийлары да эзсез югалган. Эмма бу узенчэлекле эдипнец мирасын эдэбият тарихыннан бетенлэй сызып ташларга нигез бирми. Киресенчэ, алга таба фэнни эзлэнулэргэ, язучы мирасын барлауга этэргеч бирэ. Язучы татар киносын устеругэ зур елеш кертэ. Артистка Фатыйма Камалова да Рэхманколыйныц 1930 елларда да сценарийлар язуын искэртэ: «Мин Рэхманколыйны соцгы тапкыр 1935 елны Сэмэркандка театр белэн баргач курдем. ШэЬэр бакчасында очрашып сейлэштек. Ул. "Мэчет астында" исемле киносценарий язуын, "Бохара эмиренец хавызы" исемле сценарийны тэмамлап килуен сейлэде»9. Билгеле булганча, фильм тешерY учаклары МэскэY, Петербург, Киев кебек шэЬэрлэрдэ киц усеш ала. Шунысын да эйтеп китэргэ кирэк, Казан губернасында Октябрь революциясенэ кадэр тугыз киноустановка эшлэве мэгълум. Шундый ук киноустановкалар татарлар яши торган башка губерналарда да булган10. 1924 елда Татар кинематография берлэшмэсе тезелэ. 1927 елдан аныц функциялэре Татарстан тамаша предприятиелэре идарэсенэ кучерелэ. 1928 елдан башлап Казанда Ьэм ТАССРда кино эшен оештыру Ьэм житэклэу белэн «Востоккино» шегыльлэнэ башлый. 1926 елда оператор К. Ф. Моткоф беренче тапкыр Сабантуй бэйрэмен тешерэ. 1928 елда татарлар турында «Булат-Батыр» дигэн беренче фильм денья курэ. Ул 1927 елда Мэскэудэге Совкино тарафыннан тешерелсэ дэ, аны татар киносыныц башлангычы дияргэ мемкин. Татар халкы тормышыннан куелган икенче фильм — «Койрыклы йолдыз» (Комета). «Эхмэт Тажетдин Рэхманкулов исеме астында мэгълум драматург "Упкын", "Боз астында дулкын", "Улмэс ханым", '"Ж^иЬан тетрэгэндэ", "Килмешэк", "Сафура", "Аферист", "Тигэнэк" дип аталган берничэ сценарий язып тэкъдим итэ. Мэскэу осталары алмагач, кайберлэрен узбэклэргэ, азэрбайжаннарга бирэ. Бер эсэрен Казах театрында да уйныйлар. "Упкын" эсэре буенча "Ленфильм" студиясе нэфис фильм тешеруне планлаштыра Ьэм ул 1928 елда
Кино
режиссеры - Инкижинов //Кызыл Татарстан. -1929. - 18 июнь. - Б. 2.
A film director Inkizhinov // Kyzyl Tatarstan. - 1929. -June 18. - P. 2.
гына "Мулланьщ еченче хатыны" исеме астында тамашачыларга тэкьдим дэ ителэ. Лэкин сценарий авторы Люсиль Сквайр, режиссеры Вильямс дип ^рсэтелэ»11.
«Койрыклы йолдыз» картинасы Т. Рэхманколыйныц «Упкын» дигэн пьеса-сына нигезлэнеп эшлэнгэн. Аны 1929 елны Казанда «Кенчыгыш киносы» режиссеры В. Инкижинов ж;итэкчелегендэге ширкэт тешерэ. «Хэзерге вакытта Казанда эшлэнеп яткан "Койрыклы йолдыз" картинасы "Булат батырдан" бетенлэй аерым, икенче типта. Без дэ татар арасындагы иске тормыш, татар байларыныц, татар мулла, меэзинлэренец метэгассыйблеге12, халыкны терле юл белэн алдаулары комедия рэвешендэ бирелэчэк», - ди фильмныц режиссеры13. Нэфис фильм 1930 елныц ж;эй айларында экранга чыга. Язучыныц элеге эсэре турында, аныц эшлэнеше, тарихы шул заман матбугатында эзлекле рэвештэ яктыртылып бара, кискен тэнкыйтькэ дэ дучар була. «Кызыл Татарстан» газетасы, мэсэлэн, картинага «идеология ягын-нан да, шулай ук художество ягыннан да яраксыз» дип бэя бирэ. Зэки Баязитский хэлфэ ролен ифрат начар уйный, татар байларыныц эксплуататор икэнлеклэре бетенлэй курсэтелми дигэн фикер яцгыраш ала. Шулай ук, мэкалэдэ фильмныц сюжетына татар тормышына чит булган куренешлэрнец кереп китуе дэ кискен фаш ителэ: мэдрэсэдэ исереп, пич капкачлары кагып бии торган шэкертлэр, башын куккэ кутэреп дога кылу, сейлэгэндэ куккэ бармак белэн тертеп курсэту. Болар картинаны куйган чагында татар тормышын яхшы белгэн кицэшченец булмавыннан килеп чыккан кимчелеклэр белэн бэйлэп ацлатыла. Язмада картинаныц Казанда тешерелYенэ карамастан, режиссерныц татарлар тормышына хас булган сыйфат-ларны курэ алмавы, татар байларыныц кустарьларны эксплуатировать итулэре, сыйнфый якларныц бетенлэй яктыртылмавы да билгелэнэ14. Мондый фикерлэрне шул заман талэплэре, тэнкыйтьтэге вульгар-социологик карашларныц естенлек итуе
Хэят ролендэ - Галина («Койрыклы йолдыз» картинасыннан) // Кызыл Татарстан. - 1929. -9 июнь. - Б. 4.
Featuring Galina (from the "Comet" film) as Khayat // Kyzyl Tatarstan. - 1929. -June 9. - P. 4.
белэн бэйлэп карау дересрэк булыр. Н. Юзеев билгелэгэнчэ, эсэр шул еллардагы кино сэнгате югарылыгында эшлэнгэн Ьэм узенец идея-сэнгатьчэ эшлэнеше белэн шул заман талэплэренэ давап биргэн эсэрлэрнец берсе булган. «Яцалиф», «Безнец юл», «Кызыл Татарстан» кебек журналларныц да бу фильмга киц урын бирулэре, аныц уцышлы чыгуына танылган киноартист hэм режиссер В. Инкижиновныц катнашуы, аныц ярдэмчесе татар кинорежиссеры Каюм Поздняков булуы, теп рольлэрне Галина Кравченко, Зэки Баязитский кебек танылган артистларныц башкаруы да шул хакта сейли. Казан кызы, Мэскэудэ француз гимназиясендэ белем ала башлаган, лэкин аны тэмамламыйча балет театры мэктэплэренэ кереп, иц ахырда Мэскэу кинематография техникумын бетергэн, 1919 елдан кино эшенэ бирелеп, кино артисты булып танылган Галина Кравченко «Койрыклы йолдыз» картинасындагы баш роль Хэятне уйный. «Мин hаман да бер генэ тер, эз характерлы типларда уйныйсым килми. Телэгем - бетен характерлы картиналарда уйнау, бердэн, Инкижинов кебек культурный, сэнгать ягыннан белеме зур булган оста режиссер кул астында уйнар-га телэгем булса, икенчедэн, элеге характерлы типларга омтылу мине "Койрыклы йолдызда" уйнарга мэдбур итте. Миндэ ат естендэ йерергэ осталык бар. Мин "атта йеру" курсларын бетердем. Менэ бу нэрсэ миллэт картиналарында уйнаганда бик зур ярдэм итэ (бигрэк тэ казакъ, узбэк кебек миллэтлэрдэ). Хэзерге ролемне ейрэну ечен мица ^п кенэ татар ейлэрендэ, татар гаилэлэре арасында булырга, калфак кию, шэл беркэну узецне тота белу кебек эшлэрдэ байтак кына ейрэнергэ туры килде, ди артистка Кравченко»15.
Hl
Baкыйгaлap 19OO eллapдa Казанда бapгaн, Г. Камал, К. Tинчypиннap тpaдициялэpeн дэвам иткэн, кeлкeлe Ьэм гыйбpэтлe кoнфликтлapгa бай бyлгaн эcэpдэ peжиccepныц Ьэм aвтopныц тaтap xaл:кыныц элeккe тopмышын шактый ук нeчкэлэп бeлYe KYpeнэ. Cюжeт бyeнчa, дaмeллa жыйналган xaA^iRRa килэчэк aфэтлэp тypындa етйли, тиздэн заман а^фы бyлacын xэбэp биpэ. Сэдака биpepгэ куша. Koйpыклы йoлдыз ва^шта»! шэкepтлэpнe шaтлaндыpa гына, ачлы-туклы яшэгэн шэкepтлэpгэ бэлeш, cyмcaлap килeп кeнэ тopa. Бaзapлapдa, кибeтлэpдэ, чэйxaнэлэpдэ шyлaй ук кoйpыклы йoлдыз ваттам зyp ypын тoтa. TaA^rop иcэ тыныч - oбcepвaтopиядэгe пpoфeccopлap, accиcтeнтлap шлдызны aтнaлap бye тeлecкoплap аша кYЗэтэлэp. Шэhэpнeц атаклы xa^e Гaлэмдэp xa^H ax^ip заман ^^e дип, pyc cэYДэгэpлэpe бeлэн cbipaxa^, фэxeшxaнэлэpдэ йepи, иcepeк баштан яшь, мaтyp xaтыны Xэятнe aepып ж;ибэpэ1б.
Aтaлapы тapaфыннaн байлыкка кызыгып xa^rna caтылгaн тыйнак, жыйнак, caбыp, TYзeмлe, cынмac pyxлы 6у кыз, шатланып, бай йopтыннaн чыгып китэ. Aлгa таба xaж;и hэм Хэят apacындa яца кызык cитyaциялэp туа. Ул тopмыш иптэшeн яцадан кaйтapыpгa тали, кыз иcэ: «Бeтeн малыцны минем иceмгэ яздыpcaц, яцадан бapaм»17, - дип жавап биpэ. Хажи pизa була. Taлaктaн coц шэpигaть бyeнчa xaтынны бepникaдэp вакытка икeнчe бepэYгэ кияYгэ биpepгэ киpэк була. ^цыннан Yзe бapлык йopт-жиpлэpeн, малын xaтыны иceмeнэ KYчepэ. Пpикaзчигы, бу вакыйгадан файдаланып, бай xara-нына eйлэнэ, xaжины YЗ eeннэн куып чыгapaлap. Эcэpнeц Yзэгeнэ xa^m-^^ xoRy-кы мзcьзлзce дэ кyeлгaн. Биpeдэ Yзeнeц кYцeл caфлыгын hзм иманын югалтмаган Хэят иcкe гopeф-гaдэтлэpнe инкяp итeп, YЗ бэxeтe, азатлыгы eчeн кepэшYчe гepoй булып KYзaллaнa. Aныц иceмeнэ дэ киц мэгънэ caлынa. Ул - тopмыш гYЗЭЛлeгe. Taтap кызы бэxeтлe бyлcын eчeн жэмгыять тeзeлeшeн Ьэм шуннан чыга тopгaн кeнкYpeш тэpтиплэpeн Yзгэpтepгэ киpэклeгe дэлиллэнэ, гаилэ, coциaль Ьэм дини бoгayлapдaн азат итY юлы кYpcэтeлэ, aлapныц яца TOp^ra тeзYгэ катнашы cypэтлэнэ.
Юмумэн, шул чop матбугатында яктьфтылганча, «pe^rorn1, мacca, тип мэcьэлэлэpe, шулай ук ^prarn алынганда hичбep ж^дэн yцaйcызлык килмэвe Казан xaлкыныц, шулай ук тиeшлe yчpeждeниeлэpнeц бу эшкэ чыныннан яpдэм итYЛэpe»18 эшнeц уцышлы тэмамлануына ышаныч бeлдepэ, hэpтepлe тэнкыйть-дэгъвaлap иcэ аныц нэтижэлeлeгeн бapы apттыpaлap гына.
Hичeк кeнэ бyлмacын, заманында тepлe бэя алган, тepлeчэ кабул итeлгэн Эxмэт Taжeтдин Pэxмaнкoлый Yзeнeц ижаты бeлэн тaтap кито cэнгaтeн YCтepYгэ лaeклы eлeш кepткэн, тaтap xaлкын pyc Ьэм бeтeн дeнья cэнгaтe бeлэн тaныштыpyдa шч куйган язyчылapныц иц aлдынгыcы.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Юзиев Н. Г. Сэнгатьчэ мaтypлык Ьэм ocтaлык. - Казан: Taтap.кит. нэшp., 199S. - Б. 136.
2. TP ФA Г. Ибpahимoв иceм. Teл, эдэбият Ьэм гангать институтыныц Язма Ьэм музыкаль миpac Yзэгe, ф. 1SS, 4 тacв., S4 в caкл. бep.
3. Сафиуллин Ю. Aтылгaн талдыз I Идeл. - 2OOO. - № 9. - Б. 71.
4. Шунда ук. - Б. 7S.
5. Юзиев Н. Г. Сэнгатьчэ мaтypлык Ьэм ocтaлык. - Казан: Taтap. кит. нэшp., 1995. - Б. 137.
6. Сафиуллин Ю. Aтылгaн талдыз I Идeл. - 2OOO. - № 9. - Б. 73.
7. Шунда ук. - Б. 74.
S. Юзеев Н. Кита Ьэм тaтap эдэбияты. Элeктpoн pecypc. KepY peжимы: http:IIgabdullatukay. ruItukay-scienceIscientistsIyuziev-n-kino-hem-tatar-edebiyatyI.
9. Шунда ук.
10. Шунда ук.
11. Зарипов Э. Кинематография, телевидение haM Тукай // Духовное наследие: поиски и открытия. - Казань: ИЯЛИ, 2016. - Вып. 1. - С. 253.
12. Метэгассыйблеге - фанатиклыгы.
13. Кино режиссеры Инкижинов // Кызыл Татарстан. - 1929. - 18 июнь.
14. «Койрыклы йолдыз» // Кызыл Татарстан. - 1929. - 3 ноябрь.
15. Арат. Хэят ролендэ - Галина («Койрыклы йолдыз» картинасыннан) // Кызыл Татарстан. - 1929. - 9 июнь.
16. «Койрыклы йолдыз» // Безнец юл. - 1929. - № 11.
17. Шунда ук.
18. «Койрыклы йолдыз» картинасын алу йомшак бара // Кызыл Татарстан. - 1929. -4 июль.
Эдэбият исемлеге
Арат. «Койрыклы йолдыз» картинасын алу йомшак бара // Кызыл Татарстан. -1929. - 4 июль.
Сафиуллин Ю. Атылган йолдыз // Идел. - 2000. - № 9. - Б. 70-76.
Юзиев Н. Г. Сэнгатьчэ матурлык haM осталык. - Казан: Татар.кит. нэшр., 1995. - 233 б.
References
Arat. "Koyryklyyoldyz"kartinasyn alu iomshakbara [The "Comet" film]. IN: Kyzyl Tatarstan, July 4,1929.
Safiullin Yu. Atylgan ioldyz [Falling star]. IN: Idel, 2000, no. 9, pp. 70-76. Yuziev N. G. Sengetche maturlyk hem ostalyk [Artistic beauty and mastery]. Kazan: Tatar.kit. neshr., 1995, 233 p.
Сведения об авторах
Миннуллина Фатыма Халиулловна, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник отдела литературоведения Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: minnullina77@mail.ru
Гарипова Лейля Шамиловна, кандидат филологических наук, ведущий научный сотрудник Центра письменного и музыкального наследия Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: leilyashamilevna@mail.com
About the authors
Fatyma Kh. Minnullina, Candidate of Philological Sciences, Senior Researcher at Department of Literature Studies, G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Reublic of Tatarstan, e-mail: minnullina77@mail.ru
Leyla Sh. Garipova, Candidate of Philological Sciences, Senior Researcher at the Centre ofWritten and Musical Heritage, G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: leilyashamilevna@mail.ru
В редакцию статья поступила 17.06.2021, опубликована:
Мицнуллина Ф. Х., Гарипова Л. Ш. Клэгэдэ калган исемнэр: Эхмэт Таж;етдин Рэхманколый иж;атын барлап... // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2021. - № 3. - С. 171-178.
Submitted on 17.06.2021, published:
Minnullina F. Kh., Garipova L. Sh. Kylegede kalgan isemner: Akhmat Tazhetdin Rakhmankoly izhatyn barlap... [The names staying in the background: works by A. Rakhmankoly]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov [Echo of centuries], 2021, no. 3, рр. 171-178.
