CC BY
7«Калам эйтэ: тагы бераз язасы, кита твшсен солдатларньщ мазасы»
Беренче Бетенденья сугышыныц чынбарлыгын, аныц татар ^эмгыятенэ китергэн кайгы-хэсрэтен, казаларын ейрэну ечен теп чыганаклар булып XX йез башында нэшер ителгэн татар газеталары, татар солдатлары язган хатлар, бэет hэм менэ^этлэр тора. Сугыш тарихын ейрэнудэ эпистоляр жанрдагы чыганаклар аерым игътибарны ^элеп итэ. Хатлар аша сугышныц вак детальлэрен, халыкньщ кичерешен, борчуын куру мемкинлеге бар. Мондагы мэгълYматны башка бернинди рэсми документ та бирэ алмый. Татарларныц бу сугыштагы ролен, аларныц кичереш-халэтен мондый чыганакларны ейрэнми, аларны анализламый, кулланмый ниндидер нэти^элэр ясау мемкин тугел. БYгенге кенгэ кадэр сакланып килгэн солдат хатларыныц татар телендэ язылганнарыныц берничэ тере бар: оригинал хатлар1, жандармия фондларында сакланган татар хатларына цензор тасвирламалары2. Шулай ук хатларныц кайбер езеклэре менэ^эт hэм бэетлэрдэ теркэлгэн3.
Беренче Бетенденья сугышы солдат хатларыныц зур коллекциясе Казан федераль университеты Н. И. Лобачевский исемендэге китапханэсенец кулъязмалар hэм сирэк китаплар булегендэ саклана. Анда иц зур елешне урыс телендэге хатлар тэшкил итэ4, шулай ук чуаш hэм татар телендэге хатлар да шактый. Эсирлэр тарафыннан язылган Европа теллэрендэге хатлар да бар. Эйрэнелу ягыннан караганда, урыс телле хатларныц шактый елеше матбугатта басылды5, чуаш телендэге хатлар бетенлэй ейрэнелмэгэн. Татар телендэ гарэп хэрефлэре белэн язылган хатларныц дэ биредэ исэбе аз тугел, алар барысы да Казан дэулэт университетыныц археографик экспедициясе эшчэнлеге нэти^эсендэ М. Госманов hэм А. Фэтхиев тарафыннан тупланган. Аларныц берсенец дэ тексты элегэ кадэр матбугатта басылганы юк, бары тик Беренче Бетенденья сугышыныц 100 еллыгы уцаеннан оештырылган конференция кысаларында бу проблемага беренче тапкыр игътибар булды6.
Бу булектэ сакланучы татар телле хатларныц тегэл санын эйту авыр, ченки алар бары тик «солдат хатлары» буларак теркэлгэн. Мондый тердэге барлык хатларныц эчтэлеге ачылганнан, укылганнан соц гына аларныц санын атау мемкин булачак. Яу кырыннан тез естенэ куеп язылган хатлар уку ечен шактый авыр. Аларныц сакланыш дэрэ^элэре дэ терле: кэгазе ертылган, карасы тонык, еш кына шэмэхэ яисэ соры тестэге тиз сертелэ торган карандаш белэн язылганнар. Кулэмнэре терле, ченки татар солдатлары хат язу ечен мемкин булган телэсэ нинди кэгазьне кулланганнар. Рус телле хатлардан аермалы буларак, татар хатлары сугыш вакытында хат язу ечен бирелгэн махсус шаблоннарга язылмаганнар.
Хатлар, нигездэ, госпитальлэрдэн, яуга керYне кетеп торучылар, яудан исэн-имин чыгучылар тарафыннан язылган, шулай ук аларга якыннары язган ж;авап хатлары саклана. Шунлыктан, хатларныц эчтэлегендэ «яудан исэн чыга алырбызмы, курешмэсэк, бэхил булыгыз» кебек ^емлэлэр ята. Кайбер хатларда исэн калуларына
шекер итY, Ходайга рэхмэт сузлэре урын алган. Хатларныц текстын ейрэнунец нэти^эсе буларак, татар халкыньщ белемле, фикерле булуын ассызыклап китэргэ кирэк. Солдатка гади крестьян алынганлыгын исэпкэ алсак, татар хатларыныц эчтэлеге татар крестьяныныц белем дэрэ^эсе яхшы булуын курсэтэ, бу уз чиратында гади авыл мэдрэсэсенец белем биру дэрэ^эсен билгелэуче фактор.
Традицион рэвештэ татар хатлары сэламнэр ^иткеру, хэер-дога сорау белэн башланып китэ, бу елеш бер биттэн дэ ким булмый. Шунысы кызыклы, сэламнэр туган-тумачага гына юлланмый, барлык куршелэр, дуслар искэ алына. Мэчет картларын, муллаларны аерым билгелэп уту бар. Бу, элбэттэ, татар ^эмгыятенец яшэу рэвешен, мэхэллэ халкыныц узара менэсэбэтен билгели торган бер дэлил булып тора. Татар солдатлары хатларыннан ацлашылганча, узлэре яу кырында булса да, гади крестьянныц уй-фикерлэре авылы тарафында7. Сугыш барган вакытта, фронттан язган хатларда, hава торышыныц начар булуы, суыклар килуе уцышка зыян салыр дип борчылулар, кышка утын эзерли алу-алмаулары белэн кызыксынулары — болар барысы да шуны раслый. Ирлэрнец гаилэне туендыру урынына яу кырында булуларына ^аннары эрнуе куренэ. Алар сугышны язмыш сынавы итеп кабул итэлэр, бу сынауны сабырлык белэн утэргэ тырышалар. Татарга хас булган сабырлык тешенчэсе татар солдат хатларында теп сызык булып бара. Сугышка алыну, мобилизация татар хатларында «сугышка куылу» дип бирелу дэ халыкныц бу вакыйганы ничек кабул итуен курсэтуче фактор. Сугыш хэле авырлыгын бетен барлыгы белэн язган солдат, бары тик атнага бер мэртэбэ кайнар аш ашап, атлар да чыдый алмаслык кышкы узэк езгеч салкында кенгэ 120 чакрым ^эяу юл узарга мэ^бур булып та «хатка уз хэлецне зарланып язган диеп гаеп итмэцез»8 дип якыннарыннан гафу сорый. Кечкенэдэн михнэт куреп ускэн татар крестьян баласына чиксез туземлек, сабырлык табигать белэн тумыштан бирелэ сыман. Безгэ килеп ^иткэн хатларда сугыш михнэтенец бары тик кечкенэ бер тамчысы гына куренэ. Ченки солдат хатлары цензор тарафыннан тикшерелгэн, эчтэлеге «яраксыз» дип табылганнары адресатына барып та ^итмэгэн, бу хэлне белгэн солдатлар «хэл бугенгэ шекер» дигэн тыйнак тешенчэлэрдэн генэ файдаланган. Сугыштан язылган хатларда эмоциялэргэ урын аз, ачыктан-ачык сугышны бэялэу дигэн нэрсэ куренми.
Хатлардан ацлашылганча, еш кына хат-хэбэрлэр адресатына барып ирешмэгэн, бу сугыш шартларында почтаныц эшчэнлеге белэн дэ ацлатыла. Солдатларга туганнары ^ибэргэн акчаларныц килеп ирешмэве, юлда читлэрнец кесэлэренэ керу, яисэ таланып алынуы да языла. Акча белэн булса да, читтэге туганыныц хэлен ^ицелэйтергэ тырышкан якыннарына «акча ^ибэрмэгез, аны монда куллану урыны да юк» дип ^авап салалар.
Фронт сызыгында торган солдатлар, ничек кенэ сэер тоелса да, сугышныц барышы турында, анда нинди узгэрешлэр булуы хакында мэгьлуматлы булмаганнар. Алар узлэренец тылга язган хатларында сугыш турында тулырак язуны сорыйлар. Куп очракта, тыл халкы сугыш турында кубрэк тэ белгэн: кемдер газетадагы сугыш сводкаларын укыган, кемдер башкалар аша, халык арасында йергэн сузлэрне сейлэгэн. Татар хатларыныц эчтэлеге фронт хэллэрен кузаллау, яуга керергэ эзерлек хэлендэ торган солдатларныц режимын, эмоциональ кичерешлэрен, гомумэн, бу сугышны ничек кабул итулэрен, аныц татар тормышындагы чираттагы бер афэт булуын ачып сала9. Татар солдаты бу шартларда татар-меселман ^эмгыятенэ хас булмаган гайре табигый нэрсэлэр белэн кузгэ-куз очраша. Урыс азыгы саналган, буш азык булган «кэбестэ
шулпасыннан» башлап, дуцгыз итенэ кадэр татар солдаты тарафыннан бик авыр кабул ителгэн. Татар солдатларын Yлемнэн бигрэк, Yлеменнэн соц ^еназасыз ^ирлэнY куркынычы хафага салган.
Кайбер хатлар чыганакчыл яктан аерым кыйммэткэ ия, 1916 елныц 10 февралендэ ЭфлэтYн исемле кеше хаты аша (№ 4), сугыштан чыгып, ял шу халэтендэ торган солдатларныц кендэлек режимын, туклану шартларын ачык белергэ мемкин10. Рэсми документларда мондый мэгълYмат юк, андый тегэллек була да алмый.
Солдат анасыныц фронттагы улы Фэсахетдингэ юлланган хаты (№ 1) Yзенец чыганакчыл мэгълYмати байлыгы белэн аерылып тора11. Беренчедэн, авылда тора торган гади татар хатыныныц матур почеркы, аныц белемлелеге, кызыксынучанлыгы игътибарны яулый. Бу хат Татарстан Республикасы Апас районы Аю Кейдергэн авылында 1970 елны археографик экспедиция кысаларында куренекле галим М. Госманов тарафыннан табыла. Хат сугышныц беренче кеннэрендэ YR язылган, хатта 1914 ел дигэн дата тора. Солдат анасыныц хаты аша, тылда сугышныц беренче кеннэрендэ барган хэллэр, пособия 6^y белэн булган буталчыклар, гомумэн, авыл халкыныц бу хэллэрне ничек кабул шуе белэн таныша. Шул ук хатта сугышныц тиз бетуенэ емет ята, хэтта «корбан гаетенэ солдатлар ейгэ кайтырлар» дигэн ышаныч салына. Нинди генэ авыр хэлгэ куелмасын, гади авыл кешесе патша хэзрэтлэренец кеч-кодрэтенэ ышана: «безнец падишаhныц гаскэре тик оста уенга hm бере дэ белми имеш, дилэр», дип яза. «ПадишаИ хэзрэтемезгэ тынычлык насыйп эйлэсен», дип аца ихластан дога кыла.
Шул ук хат халыкныц сугыш турындагы кYзаллавын да тасвирлый: «Австриянны бик йомшаган, имеш, бик ^ицгэн, имеш, дилэр. Эмма Германия бик усал, имеш, дилэр. Шул ук Германия автомобиль илэн килеп, безнец гаскэремезне ^эрэхэткэлэп киткэн, дилэр. Ьэм шуныц автомобилен туп-ядрэ утмэстэй итеп корычтан ясаган, имеш, ди. Шулай да булса, безнец гаскэр чаялык илэн хэзер дэ тегенец автомобиленец кYзеннэн генэ карыйлар ди, хэйлэсен тапканнар ди. Шуныц машинасы шул кYзеннэн генэ, ягъни тэрэзэсеннэн карап килеп, сизгэнче бик тиз эйлэнеп аптыратып киткэлэгэн, имеш, дилэр»12. Солдат анасыныц сейлэмендэ Европаныц беренче бронемашиналары турында CYЗ бара булса кирэк.
Татар хатларыныц ^бесе менэ^эт, бэет белэн тэмамлана. «Язып CYЗ бетмэс, кYреп сейлэшергэ калсын» дип CYЗне кыска тотарга мэ^бYP булган солдат Yзенец хис-кичерешен, сагышын, кайгысын нэкъ менэ халык и^аты аша ачып сала. Хатта CYЗ белэн сейлэнмэгэн моментлар бэетлэрдэ, менэ^этлэрдэ сейлэнэ, кейлэнэ. Хатларныц бу елеше фэнни яктан аерым игътибарга лаек. Беренчедэн, алар элегэ кадэр матбугатта басылмаган гади татар сугышчысыныц и^ат ^имешлэре булсалар, икенчедэн, алар халык и^атыныц Yзенчэлеген Иэм юнэлешлэрен кYрсэтэ торган беренчел документаль чыганак. Харис исемле кешенец гарэп алфавиты тэртибе белэн бирелгэн шигъри юллары (№ 3), фикерне мондый тердэ ацлату татарларда гарэп мэдэниятыныц тээсире нэти^эсе. Бу сугышчыныц мэдрэсэдэ укыганлыгын, терки-татар поэзиясенец гарэп тээсирен тоемлаганын, моннан хэбэрдар булганын кYрсэтYче факт. Кызганыч, бу хатныц дэвамы юк, сугыш шартларында автор дэвам итY ниятен тормышка ашыра алмаган. Бэлки ул сугыштан исэн дэ чыкмагандыр. Тулы булмаса да, бу шигъри эсэр татар халык и^атында уникаль бер Yрнэк булып санала ала.
Татар солдатлары хатлары тарихи тикшерY объекты гына булмыйча, тел галимнэрен дэ ^элеп итэрлек кыйммэтле чыганаклар. Аларда хэзерге телдэн тешеп калган CYЗ-гыйбарэлэр, диалектик Yзенчэлеклэр саклана.
Беренче Бетенденья сугышы чорында татар солдатлары хатларын комплекслы ейрэну фэндэ актуаль проблема булып тора, аларны тикшеру терле елкэ галимнэренец бурычы, лэкин хэзерге кендэ иц беренче бурыч — аларны саклау, ейрэну hэм бастыру. Сыйфатсыз кэгазьгэ тонык кара белэн моннан 100 ел элек язылган хатлар ечен вакыт дигэн фактор хэлиткеч булырга мемкин. Шуца да аларны саклау, аларга реставрация ясау, тиз арада бастырып чыгару аз билгеле булган сугышныц терле яктан тулы итеп ачу мемкинлеген булдыра ала.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Казан федераль университеты Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэ-сенец кульязмалар Ьэм сирэк китаплар булеге, 1613 т, 1637 т, 1672 т, 1701 т, 2435 т, 4425 т, 4772 т, 4840 т, 4876 т, 4907 т, 5666 т, 5670 т, 5832 т, 5833 т.
2. ТР МА, 1154 ф., 1 тасв., 238, 239, 338 эш; Казанская губерния в период Первой мировой войны. Сборник документов / Сост.: О. Е. Пантелеева, О. В. Федотова, Н. А. Шарангина. - Казань, 2014. - 208 с.
3. «Без плиндэ ятамыз читлектэге кош кебек...»: Беренче Бетенденья сугышы бэетлэре / Тез. Р. Ф. Мэрданов. - Казан, 2014. - 119 б.; Яурупа сугышы бэете. -Казан, 1914. - 16 б.
4. Казан федераль университеты Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэ-сенец кульязмалар Ьэм сирэк китаплар булеге, 777 сакл. бер.
5. Амерханова Э. И. Издательские шаблоны писем солдат Первой мировой войны // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2014. - № 1/2. - С. 133-142; Шарангина Н. А. «Солдаты смотрят на войну как на огромное несчастье»: солдатские письма с фронтов Первой мировой войны // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 1998. - № 3/4. -С. 177-184.
6. Салахова Э. К. Солдатские письма: источниковедческий анализ // Татарский народ и народы Поволжья в годы Первой мировой войны. Сборник материалов Всероссийской научной конференции с международным участие, приуроченной к 100-летию начала войны. - Казань, 2014. - С. 89-96.
7. Казан федераль университеты Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсенец кульязмалар Ьэм сирэк китаплар булеге, 1672 т, 9а-10а кгз.
8. Шунда ук.
9. Шунда ук, 1637 т.
10. Шунда ук.
11. Шунда ук, 2435 т.
12. Шунда ук.
№ 1. Солдат анасынын фронтка хаты*
1914 ел.
Апас районы Аю Кейдергэн авылы. Сезгэ падишаh хезмэтендэ итагать кылып торгучы Фэсахетдин углыма безгэ газиз энкэецдин бик сагынып, бик куп дога-сэламнэремне укып калдым. Вэ hэм бер тугма Хисаметдин абзацдин hэм жицэчиецдин hэм барча балаларындин бик сагынып, бик куп дога сэламнэремне ирсаль вэ тэблигъ эйлэдем вэ hэм хэлэлец Бибикэнузэдэн, сез ки, хэлэлем Фэсхетдингэ бик сагынып вэ бик саргаеп бик куптин-куп дога сэламнэремне ирсаль вэ тэблигъ эйлэдем1. Вэ янэ кызыц Бибифирузэдин сезгэ гыйззэтле эткэемэ бик сагынып вэ бик саргаеп, бик ^птин-куп дога-сэламнэремезне ирсаль вэ тэблигъ эйлэдем. Вэ янэ углыц Сэйранетдиннэн сезки гыйззэтле эткэемэ бик сагынып вэ бик саргаеп, бик куптин-^п дога-сэламнэремезне ирсаль вэ тэблигъ эйлэдем. Вэ
* Хатларны гарэп графикасыннан кириллицага кучергэндэ орфография hэм пунктуация узенчэлеклэре саклан-ды (биредэ hэм алга таба кереш мэкалэ авторы искэрмэлэре).
Э. Сэлахова
1 : тв-». Ц
^-Г-г&Ь^Л (¿■^•¡»¿^Щг^у»
" У У
''/'■-.с ? ¿У - у'>
. ~ „> - /'
^ Г-1»' / V
» $ V" г ^ /
/ -'/у I ь^эУ
¿яА ^ с/^ I ^^ Л и-"' У ^
¿¿>- ^у»1 ¿¡¿¿¿Уретру? ' : Ч
у. | у^-'.с^и еу Ь.^ .(</ ,
' /О 'уу1 л' '•>>у
У-.^Ь- % I • Ь ^) ¿.Ц/.Ц' "А
8; ¿А •!>' .»> / ^»Ш? -V' /', г-4 и ¿с и г>/' |
Солдат анасыныц фронтка язган хаты. Апас районы Аю Квйдергэн авылы, 1914 ел. Казан федераль университеты Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсенец кулъязмалар hэм сирэк китаплар бYлеге, 2435 т, 1а, 2б кгз.
^ 1 «у. I о.'Ь;- о^)» & Ь^с* ^г
Отде
р«акчР
Вюточк'ы^ о.
{¡к,} ^'Уу'уОиЛ^о^ЬА^Ь^иувЪ^^
Солдат анасыныц фронтка язган хаты. Апас районы Аю Квйдергэн авылы, 1914 ел. Казан федераль университеты Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсенец кулъязмалар hэм сирэк китаплар бYлеге, 2435 т, 1б, 2а кгз.
янэ Насыйбулла кияудин hэм Маhикамал сецлецдин — барча балалары илэн бик сагынып, бик куптин-куп дога сэламнэремезне ирсаль вэ тэблигъ эйлэдем. Вэ янэ барча кыз туган кардэшлэрецдин hэм барча ир кардэшлэрецдин бик кYптин-кYп дога вэ сэламнэремезне ирсаль вэ тэблигъ эйлэдем. Вэ янэ барча тирэ-куршелэремездин, барча дус-ишлэрецдин hэм ил имамларымыздин, мэсжед картларындин бик куптин дога-сэламнэремезне ирсаль вэ тэблигъ эйлэдем вэ hэм уземездин хэл-эхваль сорасацыз, элхэмдYлиллэhи раббил-галэмин, сихэт гафияттэ белгэйсен. Бэгъдэл-йаум эмре Ходаныцдыр. Вэ hэм сэламнэремезнец бэгъдендэ CYЗлэремез ошбулардыр: мэгьлYм булсын, сентябрьнец 13-ндэ шимбэ кен, каргалардин акча тешеп алдык солдат хатыннарына ечэр сум, янэ балаларына бер сум ярымышар, янэ имчэк балаларына бер сум 25 тиен кемеш бирделэр. Бу акча июнь числосы ечен. Янэ 2 атнадин соц август числосына да бирербез диделэр вэ hэм безгэ 5 сум 75 тиен акча бирделэр — 3 жанга бер числога. Вэ hэм ишеткэн хэбэрлэремезне бераз язаек. МэгьлYм булсын, безнец падишаЬныц гаскэре тик оста уенга hич бере дэ белми имеш, дилэр. Австриянны бик йомшаган, имеш, бик жицгэн, имеш, дилэр. Эмма Германия бик усал, имеш, дилэр. Шул ук Германия автомобиль илэн килеп, безнец гаскэремезне жэрэхэткэлэп киткэн, дилэр. Ьэм шуныц автомобилен туп-ядрэ Yтмэстэй итеп корычтан ясаган, имеш, ди. Шулай да булса, безнец гаскэр чаялык илэн хэзер дэ тегенец автомобиленец кYзеннэн генэ карыйлар ди, хэйлэсен тапканнар ди. Шуныц машинасы шул кYзеннэн генэ, ягъни тэрэзэсеннэн карап килеп, сизгэнче бик тиз эйлэнеп аптыратып киткэлэгэн, имеш, дилэр. Вэ hэм корбан гаеденэ hэркайсы солдатлар Yдэ2 булсалар кирэк дип емед итэлэр. Вэ hэм бу да мэгълум булсын, солдат хатыннарына чыккан акчаныц hичбер дэ рэте юк. Габдулла Гатаулла углыныц hэрбарча жэмэгатенэ дэ жан башына ечэр сум, бэгъзысенэ жан башына икешэр сум, кайсына бер сум ярымышар, кайсыларыныц берэр баласына юк, кайсы солдат хатыннарына да юк бу юлы. Бер дэ порядка юк эле. Икенче мэртэбэ ничек булыр — белмибез. Вэ hэм Хэлил Сенгате хэзер хат язган 12 чакрым алга кайттык, берэр айдан соц тэмам кайтырга еметебез бар дигэн. Ьэм шуннан без дэ сезне дэ кен саен кайтуыгызны телэп, емет итеп торамыз. Ходай Тэбарэкэ вэ Тэгалэ Yзе хэерле кыска сэфэрлэр меяссэр кылсын3, падишаh хэзрэтемезгэ тынычлык насыйп эйлэсен. Вэ hэм ошбу кендэ солы бэhасе 53 тиен вэ hэм арыш 60 тиен.
16 сум 20 тиен пособие Ьэнузэгэ.
1914 елда декабрьнец 28-ендэ шимбэ кен кич Салихулла Борhанетдин углы атасыннан чыкты, ягъни бер игемдин аерылды.
Юлга чыккач эйтеп барган мвнэщэтем
Курешэ алмый елап калды щэмэгатем.
Кош кебек алып китте утырган атым
Кабул куреп укыйсызлар
Яшем тугеп язган хатым.
Кибэр микэн куземезнец яшьлэремез,
Калды микэн илдэ щыяр ашларымыз?
Бер Ходаем узе рэхим кылсын имди
Бара торгач юл берлэн бетерделэр юлымны
Германиялар яман икэн — имгэттелэр кулымны.
Германиялар туп аталар
Голосы килэ туплары.
Адэм баласы чыдый алмый,
Чэчелеп китэ утлары.
Германиялар солдатына биш патрон атамыз, Yземезгэ тимэсен дип, канау казып ятамыз.
Казан федераль университеты Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсенец кулъязмалар hэм сирэк китаплар бYлеге, 2435 т, 1а-2б кгз.
Фронттан хат. 19 гыйнвар 1915 ел. Казан федераль университеты Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсенец кулъязмалар hэм сирэк китаплар бYлеге,
1672 т, 9б-10а кгз.
№ 2. Фронттан хат
19 гыйнвар 1915 ел.
Вэ бики нэстэгыйн хэмидэн ЛиллэЬил-Газыйм вэ месалиян [...]* галэ нэбийикил-кэрим4. Сез ки, газизел-вежуд кэсирес-сежуд улыб тогучы5 мэрхэмэтле энкэемезгэ без ки, падишаЬ хезмэтендэ герифтар улып йергYче6 угылыныз Харистан хэер-фатихаларыгызны емид итеп, сагынып куп сэлам яздым. Бэгъдэ ушандак газиз туган энемез Эсэдуллага бик сагынып, кYптин-кYп дога сэлам яздым. Бэгъдэ ушандак киленгэ бик кYптин-кYп дога-сэлам яздым. Бэгъдэ ушандак абыйларга эЬле гыялы берлэн дога Yтенеп, куп сэлам яздым. Бэгъдэ ушандак Сэгадэткэ кияве берлэн кYптин-кYп догаи сэлам яздым. Бэгъдэ ушандак бабайларга эЬле берлэн дога утенеп, кYп сэлам яздым. Бэгъдэ яшь бабайларга** эЬле гыялы берлэн дога Yтенеп, куп сэлам яздым. Бэгъдэ ушандак хэзрэтлэргэ Ьэрбарча жэмэгатьлэре берлэн догаларын утенеп, бездэн сэлам диясезлэр. Бэгъдэ Ьэрбарча тирэ-кYршегэ, кардэш-ыруга, безне сораганнарга догаларын Yтенеп, бездэн сэлам диясезлэр.
Бэгъдэ эс-сэлам Yземезнен этрафымыздан сеале шэрифлэренез улына калса7, элхэмделиллэЬи, сагъ вэ сэламэт дэю белэсез. Бу дэмгэчэ бэгъдэл-йаум эмере Ходанындыр. Бэгъдэ мэгълYм ула, йибэрелмеш 2 сум акчагызны алдым. Энем Эсэдулла искэ тешереп жибэргэн ечен АллаЬынын рэхмэте булсын сина, бик зур шатландым. АллаЬы Тэгалэ сезлэрне кыямэтдэ шатландырсын. Бэгъдэ энем Эсэдулла мина акча бик кирэк урын юк, аз-маз расходлык килэ торган урын бар. Моннан сон мина акча салма. АллаЬы Тэгалэ Yзенезгэ мэдэт бирсен8. Энкэй карый, Yзен дэ саусыз. Бэгъдэ буш хатьщны алганым юк эле дэ. Сугыш Ьаман бер урында Ьэм без провиант9 ташып торамыз Аршаудан10. Атнага ике тапкыр Аршауга килэбез. Бэгъде мэгълYм ула, Эчтерханнан киез итек сорап язган идем, алып жибэргэн хат алдым, эле дэ нэрсэлэрен алганым юк. Сугыш хэле шул хэзер: Румыния 138 000 гаскэр китергэн,
Текст бозылган, укылмый.
"* Тау ягы сейлэшендэ этисе-энисенен ир туганына эйтелэ, абый мэгънэсендэ.
Герман берлэн ул да сугыша. Бэгъдэ бу арада позициягэ кен-тен йеримез, бер терле авырлыкка кYнгэн идек, бер атнадан бирле тагы авыр булып, hич йокы кургэнемез юк. Суткасына зат-пирут11 йез егерме чакрым юл йерибез. Атлар чыдамый. ^эяу йерсэн, бик аяклар бетте, утырсан, суыкка чыдап булмый. Аллаhы Тэгалэ бу жэзалардан сау-сэламэт коткарырмы — догагыздан ташламагыз! СYЗнен ахыры шул: энем Эсэдулла, позициядэ ятудан ун елеш кыен безнен хэл: атнага бер жылы аш кYрмибез. Аллаhы Тэгалэ кайдан туры китерде, монда бик аптырагач позициягэ соралдык—жибэрмилэр. Ьэрни булса, Ходай Тэгалэ тYземлек бирсен. Бэгъдэ мир хэбэре булган юк эле дэ. Бэгъдэ хат житкэч, Yзенездэ булган хэллэрне язып бер хат салыгыз. Абый хэзер кайда ни эшлэп йери, хэбэре килэме? Кайда? Адресы булса мина жибэренез. Бэгъдэ Сэгадэтлэрдэн хат килэме? Алар хэле ничек? Ьэм энем Эсэдулла Yзен ни хезмэттэ, тегYлэр бармы? Ьэммэсен мэгълYм итеп хат яз. Бэгъдэ хатка Y3 хэленне зарланып язган диеп гаеп итмэнез. Сезгэ язмый кемгэ языйм?! Бэгъдэ хэзергэ бездэ башка хатка язардай ят хэбэрлэр юк. Хатка язып CYЗ бетмэс, Хак Тэгалэ кYрешеп сейлэшергэ насыйп эйлэсен. Эмин. Би-хермэти Та^а. [...]* торыныз.
Гомере газизлэренезне hэм догаларынызны Yтенеп язгучы угылыныз Харис дэю белэрсезлэр.
Калэм эйтэ: тагы бераз язасы, китэ тешсен солдатларнын мазасы12.
Язылды 1915 нче елда 19 нчы гыйнварда. Тэмам. Бэгъдэ мэгълYм ула акчагызны алгач, еч кен хат сала алмый тордым. Анын ечен — hаман юлда булдык, язарга вакыт булмады. Бу хатны Аршаудан яздым.
Хуш сэламэт булыгыз, догадан мэхрYм итмэнез. Тэмам, вэссэлам.
Эйа, Мэулям бэнем хэлем Ки кэрдаим сэца мэгълум. Бэне итмэсэнэ мэхрум Чвн улдым двнъяга мэгърур. Щэфаны чикмэян адэм Сафаныц кадрене белмэс. Щэфадыр бу, бэладер бу Гарифтар улмайан белмэс. Хода бирде бу михнэтне Кылаек куп сабырлыкны. Сабырлыкны Хода сэугэн, Сабырсызны лэгыйнъ сэугэн. Иманныц бер ботагыдыр Сабыр кылмак бэласенэ. Бэладэн соц дэхи рэхэт Вирэм дигэн Тэгалэ АллаЬ.
Мехэммэдхарис.
Казан федераль университеты Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсенен кулъязмалар hэм сирэк китаплар бYлеге, 1672 т, 9а-10а кгз.
№ 3. Фронттан хат
22 декабрь 1914 ел.
Ьу эл-хэйе лэ йэмYт.
Эсселемегалэйкем вэ галэмин лэдэйкем, сез ки газизел-вежуд кэсирес-сежуд улып торгучы эткэемезгэ углыныз Харистан хэер-фатихаларьщызны емид итеп, сагынып, ^п сэлам яздым. Бэгъдэ ушандак энемез Эсэдуллага бик сагынмалык берлэн куптин-^п догаи сэлам яздым. Бэгъдэ ушандак киленгэ кYптин-кYп догаи сэлам яздым. Бэгъдэ ушандак абыйларга жэмэгате берлэн дога Yтенеп, сагынып, кYп сэлам
* Текст бозылган, укылмый.
■ж
' >.\М' ]у ¿уГУлХл/ 11
(' > >1) ]/ & -г^/^/Т/^лХ У'^гу'')' I
д у у->' у /)уууУУ у 0>у уу \у'у. 1* у у/у^ 1" /
У^^Ьу и >и ¡У <У э/7 и и 1м*
лУ ¡}ЛУ>уху/сУ" ^ ^
у^уУ<Ь I V (^у^/А* 1>
уу'Ау^^х/ <у)>Г\УУ~/ уК¡^у^х^-е
гХЬ {у °>у ^Зх*/ у —г '
: О^ 1/Т>- Т-О 1>' и у! о» Ь Ь>
' 1' ' ' / / 1
^А Л " , „ ' , ^
/ У.»/'и I—; ¿/У—, у''/' ■'^/''■'/¡у/у*
^ууЬ
—¡/у/
.] щ у Шж~'
ум)» 1уус (у^ АЛ^
и'М^Луу^М >) (у' ^У^ьууу'У' 1> >1
(£А/\г^У^У^у [у* 1<УЬ'пУ , >¿11
(УУ > -Г '/У V у! 'Лу?
, / >)/ (>' 1с > <У'уу>^
^—хУ—у '/!^--'У')' 1с > гууи•' 'уЪ/, I -у/у-! > т / ! I .-.у-УУ,,, )>/•>'>■ УI/,'
> иу ( " >•-> I > ул \>
< 1с > > / "'у*:;\ и
^ ¿уЛуЯУ >~—V'!
У > /">" /'у) сАЛ''' - )'(•/ ')!/'
(-Ус\/.' / , ^уУу.
¡АмЛоУу'у" '^У" СУ!>у/- , У </уу>< х
У* У у*" У"
1 ,'У>\у>1^у У у, '/ьу<> 'У* / г/
':>, > > >/уу,">: у р'/У
1 Ум ^ J-у >> (УЬь^^у*! (и / г ууУУ уу* ^Аку
Л \ууу/1У1> ' _> ) и У '/)!,2У>ЛУ / * > '' Уу ) / ъУ/уУ ? у
) ('УУУ /
Фронттан хат. 22 декабрь 1914 ел. Казан федераль университеты Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсенец кулъязмалар hэм сирж китаплар бYлеге, 1672 т, 3б-4а кгз.
яздым. Бэгъдэ сецелемез Сэгадэткэ кияве берлэн сагынып, кYп догаи сэлам яздым. Бэгъдэ ушандак бабайларга hэм яшь бабайларга эhле г^1ялы берлэн дога утенеп сэлам диясез. Бэгъдэ хэзрэтлэргэ эhле г^1ялы берлэн дога утенеп, сэлам диярсез. Бэгъдэ hэрбарча тирэ-куршегэ, кардэш-^1руга, безне сораган дус-ишкэ догаларын утенеп, бездэн сэлам диясезлэр. Бэгъдэ эс-сэлам. Yземезнец этрафымыздан сеаль шэрифецез улына калса, элхэмделиллаhи, сагъ вэ сэламэт дия белэсезлэр. Бэгъдэ моцача бэгъдэ-йаум эмре Ходан^1нд^1р йэфYлуллаhи ма йэша би-кодрэти вэ йэхи^м ма йуриду би-гыйззхтиhY вэ жэллаhи.
Эмма бэгъдэ хат улмадыгындан элгэре Аршаудан бер хат салган идем: иншаллаh, алгансыз. Хэзер эле дэ Аршауда торамыз. Сугыш хэлен сорасацыз, шул бер ки тора, алда сугыш, башка ят хэбэр юк. Бэгъдэ бу хатны яздым, эчем пошып утырдым да, кэгазь-калэм алып хат яздым. ТYлке бу кеннэрдэ бераз хэлем юк, сул ^земэ ат типте: кашны, борынны hэм битне ярып жибэрде. Эле дэ, шекер, ^згэ з^1ян булмады. Шун^1ц берлэн хэзер околодокка13 йерим. Бэгъдэ мэгълYм ула, Эчтерханнан хат алдым: бик саулар икэн, ят хэбэрлэр язмаганнар. Бэгъдэ монда хэзер бик суыклар, кар ява. Сугыш хэзер, Аршаудан илле чакрым жирдэ. Сездэ ничек? Кышлар бик суыкмы? Хат язганда шун^1 язып жибэрецез. Башка бездэ хатка язардай хэбэрлэр юк. Хатка язып CYЗ бетмэс. Хак Тэгалэ Yзенезне куреп сейлэшергэ насыйп эйлэсен. Амин. Би-хермэтиhи «Та^а» вэ «Йэсин^> газизлэрецезне Yтенеп телэп язгучы углын^1з Мехэммэдхарис дэю белэсез. Язылды 1914нче 22нче декабрьдэ.
Мвнэщэт эйлэдем Хакка Кичэ-квндез кылып зари.
Телэклэрем кылып кабул Нэщат14 вирсен Тэгалэ АллаЬ.
Эй, элиф дэк зифа буем, Бикарар15 кылдым буген.
Бибалэдер16 сэн Ходадин Сабырымы вир, йа, Кэрим. Ти. Тилавэт17 берлэ фикерем Фикерне кылдым буген.
Си. Савап вчен Ходайдин Сабырымы вир, йа, Кэрим. Щим. Щэмалец18 курмэенчэ Тэкатем корыды19 буген.
Хи. Ходадин бу эшлэр Сабырым вир, Газизем. Ха. Халаек арасында Бихвзен20 улдым буген.
Дэл. Вэ лэкум21 бер Ходадин Сабырымы вир, Кэрим. Зэл. Зикерем синец вчен Яшемне туктем буген.
Ра. Рищамыз сэн Ходадин Сабырымы вир, Кэрим.
Ахыры бар. Вакыт булмады.
Казан федераль университеты Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсенец кулъязмалар Иэм сирэк китаплар бYлеге, 1672 т, 3а-4а кгз.
№ 4. Фронттан хат
10 февраль 1916 ел.
Би-исмиИи. Эссэлэмегалэйкем. 1916 нчы елда февральнец 10-сында сез ки, гыйззэтле вэ хермэтле улып торгучы шэкерт абыйга, без ки, падишаИ хезмэтендэ герифтар улып торгучы энегез Эфлэгун бик сагынып-саргаеп, бер кYреп сейлэшергэ зар-интизар булып, бик куптин-куп сэлам янэ эбигэ догаи-хэердэн емед итеп, бик ^птин-^п сэламнэр янэ энигэ догаи-хэерлэрен емед итеп, бик сагынып-саргаеп, бер кYреп сейлэшергэ зар-интизар улып, куптин-куп сэлам, янэ Гакдрыч берлэн Абзычка* бик куптин-куп сэлам, янэ БорИанетдин берлэ Хэбибрахманга бик кYптин-кYп сэлам, янэ барча балаларыгызга, аермаенча, бик куптин-куп сэлам язып, яшь бабаларга, Иэркаюсына сэлам. Янэ Кузык абзыйга бик сагынып, саргаеп, бик куптин-куп сэлам. Янэ карт нэнэйлэргэ — Иэркаюсына сэлам. Янэ дуст-ишлэргэ, кардэш-ыруларга, ил имамнарына, мэс^ед картларына, куршелэргэ — Иэркаюсына, аермаенча, сэлам.
Янэ Yземездин хэл-эхваль вэ халисэн эувэлина элхэмделиллэИи, сагъ-сэламэтлэрмез. Ахры эмре АллаИньщдыр, Yземез хэзер сугыштан артта, алай булса да, тавышы ишетелэ. Ягъни ял иткэн хекемендэ торамыз. Арбалар юк эле. Бар да кырылып, ^имерелеп бетте. Бер дэ рэтле эш юк хэзер. Тулке занятие каты. Иртэгэч, сэгать биштэ торып ат эчерэбез, янэ сэгать 6 тулгач солы бирэмез, аннан соц, чистартамыз. Щеткалап ^уып янэ сэгать сигездэ чэй эчэргэ кайтамыз. Аннан соц сэгать тугыз тулгач проезкага чыгабыз атланып**. Янэ сэгать 11 тулгач кайтып печэн салабыз. Янэ 12нче яртыда эчереп, еч кадак солы бирэбез, аныц соцында обед итэмез. Сэгать 12 тулгач янэ, сэгать 1 тулгач чыгабыз занятиегэ маршировкага, сэгать 6-га кадэре, аннан кайтабыз. Ат эчерэбез, аннан соц солы бирэбез. Аннан соц астын чистартып ком сибэбез дэ, ужинга кайтамыз сэгать 7 тулгач. Ужиннан соц пубиркага чыгабыз*** .
* Исемнэр дусларга уз итеп эйту формасында бирелгэн.
Атларны йертеп керу.
*** Проверка сузеннэн: тезеп куеп исемнэрен кычкырып эйтеп баш исэбен барлау.
Тене-кене отделение саен 2 кеше нивальный* атканда. Ьэм унбиш кадак** печэн 10 кадак солы бер атка, узебезгэ дэ кимеде. Хэзер ундYрт мыскал*** шикэр, 6 сотик**** чэй, ике кадак ярым икмэк, ярты кадак ит, чирек ярма, 28 мыскал бэрэцге — бар да бер кенгэ.
Ошбу хатны алгач, тизлек берлэн хат сал. Суз куп иде, мохтаж калдым. Янэ узецнец 30 гыйнварда салган хатынны алдым, 10нчы февральдэ, ягъни 20 тиен акча салган икэнсец, шул акчацны алдым. Аллаh рэхмэт эйлэсен hэм моннан ары акчалар салмагыз. Алалар салганны, куп солдатныц жуелды шулай салган акчалары. Хэер минем насыйп булгандыр, алмаганнар иде. Юлыгып алдым. Бездэн катта куптэн бирле шулай жери. Тумыш элэне [...]***** тесле икэнен кургэнемез жук. Хэзер илдэ ни хэбэрлэр бар-барын тэгаен кылып жаз. Yзегезнен хатыгызны алгач, узегезне куреп сулэшкэн тик булдым. Тэммэт.
Янэ Исмэгыйльдэн хат алганым юк дигэнсец. Yземнен имчэктэш кардэшем биш айга бер хат салмады. Биш ай тулды дигэндэ бер хат салды.
Эйдэн хат алмаганлык хакында сица хат салыр идем дэ, адресыцны белмим дигэн. Yзенэ хат атна саен салдым, hэр хатта адрес тыгып жибэрэ тордым. Янэ узенец алты кендэ хаты килде. Эч айдан бирле ейдэн хат алганым юк диеп язган. Илдэ ни хэбэрлэр бар — шуларны язып жибэр дигэн, узец ни хэлдэ торасыц димэгэн. Аныц адресы: 477 пехотный Калязинский полк, 12 рот, 4 взвод.
СYзем куп иде, мвхтэсар кылдым22.
Тэммэт тэмам булды, тэмэке хэрам булды.
Папирусы ничава, акча чыга, бичара.
Yземезнец катта да куп кызлар, авылга барып кердец исэ эувэл сорыйлар: ейлэнгэнме, я жукмы диеп. Жук дидец исэ хэзер чэй куя, хэзер ашарга китерэ — бар да хэзер узебезнец катта кызлар куп.
Казан федераль университеты Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсенец кулъязмалар hэм сирэк китаплар булеге, 1637 т, 50а-51б кгз.
№ 5. Солдатныц хатынына ^ибэргэн хаты
Октябрь 1914 ел.
Кузем нуры гыйффэтле жэмэгатем...
Сица сагынып куп сэламнэремне кундердем. Сеекле углым белэн кызыма бик сагынып куп сэламнэремне кундердем. Бу кендэ узем элхэмдеалла сэламэтмен.
25 нче сентябрьдэ Варшавага килеп життеп хезмэт итэргэ башладым. Бу кенгэ кадэр еч мэртэбэ сугышка кереп хак тэгалэнец ярдэме илэ сэламэт калдым. Yзец hэм кузем нуры балаларым сау-сэламэт кайтуымны телэп дога кылыцыз. Сэламэт кайтып курергэ Ходай язсын иде.
Балаларымны мэктэпкэ укырга бир, аларныц гомерлэре эрэм була курмэсен, укысыннар, кеше булырга тырышсыннар. Моннан элек сезгэ дурт хат салган идем, иншаалла^ алгансыздыр hэм ошбу хатым барып житкэч тэ сэламэтлецегезне язып хат жибэрэ курегез, монда бит, бер дэ белер хэл юк, сугыш жире, бYген исэн, иртэгэ эллэ ничек. Ичмаса сезнец сэламэтлегезне белеп тынычланыйм. Эжэл житеп улеп китсэм hэммэцез миннэн бэхил булыцыз! Кардэш-ыру, тирэ-курше, дус-ишлэремнэн дэ бэхил булуларын утенегез! Балаларымны кага курмэ, яхшы тэрбия кыйл hэм укыт! Башкача язарлык хэбэрлэрем юк. Аллаh исэнлекне бирсэ, тагын язармын.
Хэлэлен.
Яурупа сугышы бэете. - Казан, 1914. - Б. 14-15.
* Дневальный.
Авырлык улчэу берэмлеге 409,5 граммга тигез.
*** Авырлык улчэу берэмлеге 4,26 грамм.
****
Мыскалныц иездэн бер елеше.
***** Текст бозылган, укылмый
№ 6. Солдаттан ата-анасына хат
Октябpь 1914 ел.
Сeекле aтaм вэ шэфкaтьле энкэем хэзpэтлэpе!
hsp икенезгэ бик сaгынып сэлaмнэpемне кYндеpдем. Элхэмделyллa бу кeннэpдэ Yзем бик сay-сэлaмэx Сезгэ мoннaн элек беpничэ хaт кYндеpсэм дэ, бapы беp хaт злдым. Эллэ минем xaxnapbrn мpешмэде, эллэ Yзегезнен жмбэpгэн хaтлapыгыз ммнa житмэде. Yзем моншн элек бapып житкэнемне язгaн идем, иншоллЛ сезгэ мэгълYм булгандьф. Хэзеpдэ Yземез Aвстpмя жмpендэ кьфдо ямaмыз, биш мэpтэбэ сyгышкa кеpеп чыктык, Aвстpмядэн бик кYп шэhэpлэp вэ ганимэт мaллapы aлдык.
Aлтынчысынa хэзеp тopaмыз, Aллah мeддэт бмpсен, дoгaдa бyлa кYpенез. Безнен eчен бик кaйгыpмaгыз, беp безгэ тYгел ил белэн бит. Moндa haвaлap элhэмделиyллa — яхшы, кapлap яуды инде. Дeньяньщ эшен беp дэ белеp хэл юк, дoгaн;ыздaн тaшлый кYpмэнез; pэнжеткэн вaкытлapым булгандьф, бэхил бyлa кYpенез. Змнhap хaт жмбэpэ кYpенез, Yлгэнче хотьщызны кeтэчэкмен. Угъльщыз...
-fypyra сугышы бэете. - Кaзaн, 1914. - Б. 15-16.
CYMEK:
1. ^carb вэ тэблигъ эйлэдем — яздым hэм юллaдым.
2. Yдэ — eйдэ.
3. Meяccэp кылсын — бмpcен, нacыйп итсен.
4. Вэ бики нэстэгыйн хэмидэн Лиллэhил-Гaзыйм вэ мecaлмян [...] гaлэ нэбмймhмл-кэpмм — Aллahы тэголэгэ, изге пэйгaмбэpгэ мaктayлapыбыз hэм дoгaлapыбыз булсын.
5. Гaзизел-вeжYД кэcмpеc-ceжYД улыб тогучы — гозизем, кaдеpлем.
6. Гepмфтap улып йepгYче — читтэ йepYче, aеpылып йepYче мэгънэсендэ.
У. Бэгъдэ эс-сэлом Yземезнен этpaфымыздaн ceaле шэpмфлэpенез улыно колсо — минем хокто copacaran.
8. Mэдэт бмpcен — ^ч-куэт, яpдэм бмpcен.
9. Пpoвмaнт — aзык-тeлек.
10. Apшay — Вapшaвa.
11. Зaт-пмpyт — aлгa-apткa йepY мэгънэсендэ.
12. Maзacы — кaйгы-хэcpэте.
13. Околодок — caнмтap учосток (сончость).
14. Нэвдт — котылу, озот ителу мэгънэсендэ.
15. Бикapap — «би» юклыкны белдеpэ тopгaн бэйлек. Бу oчpaктa чapacызлык мэгънэсендэ.
16. Бибaлэдеp — койгысыздьф.
17. Тиловэт — кeйлэп уку, мондо кeйлэдем мэгънэсендэ.
18. Жрмол — чибэp йeз, мaтypлык.
19. Тэкотем кopыды — собьфлыгым бетте.
20. Бихeзен — койгысыз, шот булдым.
21. Вэ лэкYм — безгэ.
22. Meхтэcap кылдым — тэмомлодым.
Пyблмкaцмяне тapмх фэннэpе кондидоты Эльмира Сэлахова
эзеpлэде
