CC BY
6«Ьэрбер фэндэ маhир дэ бул, шагыйрь дэ бул...»
(Беренче бетенденья сугышы сэхифэлэреннэн)
Х. Г. Гайфуллин. 1914-1915 еллар. Гайфуллин Х. Г Сынауларда сынмаган. -Уфа, 2010. - Б. 37.
Агымдагы елда Беренче бетенденья сугышы башлану-га 100 ел тулып китте. Кешелек деньясында искиткеч урын тоткан, берничэ империяне ^имерYгэ китергэн сугыш турында хэзерге заман кеше-се эллэ-ни хэбэрдар тYгел дип эйтергэ мемкин. Безнец илебезне бу сугыш 17 елгы Беек инкыйлабка, империя тар-калуга, Совет власте урнашуга hэм берничэ елга сузылган гражданнар сугышына китерде. Бу фундаменталь Yзгэрешлэр нэти^эсендэ ^и^челэр ечен Беренче бетенденья сугышы ак-туальлеген югалтты. Менэ хэзер генэ, сугыш башлануга 100 ел Yткэч кенэ, газета-журналларда мэкалэлэр, радио-телевидениедэ тапшырулар пэйдэ булды, сугышта шаhит булганнарга МэскэYДЭ hэйкэл куелды. «Соц булса да уц булсын!» — дип бу юнэлештэ баш-ланган зур эшкэ Y3 елешебезне кертY нисбэтеннэн укучыга бу вакыйгалар белэн бэйлэнгэн материал тэкъдим итэбез.
Ул материал безнец кулга моннан берничэ ел элек Башкортстан Респуб-ликасы Балтач районында Yткэрелгэн конференциядэ килеп кергэн иде. Ул 2010 елда Уфада нэшер ителгэн
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ '«ГАСЫ1РЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2014
«Сынауларда сынмаган» дигэн ки-тап. Биредэ Хатмулла Гайфулла улы Гайфуллинныц эсирлектэ язган язма-лары урнаштырылган. Китапныц теп елеше — Эсир язмалары. Аннан башка биредэ авторныц бик ^п шигырьлэре, бэетлэре, ^ырлары урнаштырылган. Китап авторныц кечкенэ кызы Эзилэ Эхкямова hэм мехэррир Рэшит Сабит язмалары белэн тулыландырылган.
Хатмулла Гайфулла улы Гайфул-лин — Башкортстан Республикасы Балтач районы Танып елгасы буенда урнашкан Иске Яхшый авылында 1896 елда туган. 1914 елда 18 яшьлек егетне сугышка алалар. Ул 1915 елны канлы бэрелешлэр вакытында нимеслэргэ эсирлеккэ элэгэ. Эсирлектэ ^п авыр-лыклар, сынаулар аша туган авылына ул Идел-Урал кицлеклэрендэ ачлык башланган 1921 елда гына кайтып керэ.
Бу сынауларны дэ Yткэрэ безнец ге-роебыз. 1923 елда гаилэ корып ж;ибэрэ, авыл мулласы итеп сайлана, авыл ба-лаларына дэреслэр укыта. Тик авыл-ларда коллективлаштыру, кулакларны авылдан куу заманасы аны читлэтеп Yтми. Хатмулла абзыйны еч баласы
белэн йортыннан куып чыгаралар. Тик ул бу сынауны да Yтэ, Бере шэhэренэ барып яклау таба, аклана, йорты кире кайтарыла. ^рэсец, сейлэшYлэр вакы-тында ул колхозга керY турында вэгъдэ биргэн булса кирэк, ченки авылда беренчелэрдэн булып кYмэк ху^алык оештыручы була.
Беек Ватан сугышына кадэр гаилэдэ янэ ДYрт бала туа, Хатмулла абзый Иске Яхшый авылында XVIII гасыр-да тезелгэн мэчетне саклап кала, анда никах, исем кушу, Yлем-китем йолала-рын даими башкара. Бу эшлэр барысы да башка авыллардагы мэчетлэрнец манаралары киселгэн, эшен туктаткан вакыт икэнен искэртеп китY кирэк.
1943 елда Хатмулла абзый, 47 яшь булуга карамастан, яцадан сугышка алына hэм шул ук елныц 15 октябрендэ хэзерге Украинаныц Запорожье елкэсендэ ярадан вафат була.
Укучыга тэкъдим ителэ торган эсир язмалары «Сынауларда сынмаган» ки-табыннан Yзгэртелмичэ бастырыла*.
* Гайфуллин Х. Г. Сынауларда сынмаган. - Уфа, 2010. — 111 б.
Эсир язмаларыннан
1914 * ел иде. «Н» шэИэрендэ бер кич кундык та 30 мартта Сувалки шэИэренэ юнэлдек. Позицияга баргач, 28нче полкныц 12нче ротасына кушылып, 1 апрельдэ сугышка кердек. Шул Сувалки янында ике айга якын позицияда ятып, аннан икенче фронтка ^черелдек. 25нче майда, анда бик каты Иежум итеп, нимеслэрне кудык.
27 майда якташым Сэйфетдинов Мицлеэхмэт яраланды. Без тагын 11ежумгэ кYчтек. Анда бер атна торгач, Мариамполе шэhэренэ киттек. Мариамполе фронтында терле урыннарда сугышларда катнашкач, август башында безне фронтка ^ибэрделэр. Гродно тирэсендэ бик каты сугышта булып, иртэн без алга бардык. Кич нимеслэр килеп, 15 кен буе hич туктаусыз снаряд, пулемет hэм шрапнельлэрдэн ут яудырды. Никадэре Гродно шэhэрен бирмэскэ тырышсак та, нимеслэр 15 кен буе ярты сэгать тэ атышны туктатмый ^эфалагач, безнец гаскэр тYЗЭ алмай, Гродноны калдырып, 4 кен, 4 тен артка чигэргэ мэ^бYP булды. 4 кеннэн соц иртэн Калварияда Всуаки двор дигэн авыл кырына килеп, окоп казыдык. Авылга якын урында бер тау башында без окопларны хэзерлэп бетерYгэ гирманнар килеп тэ ^итте. Кен-тен естебезгэ снарядлар яудырдылар. Шулай булса да без окоплардан чыкмадык. Бик ач идек. Бер кенне мин иртэнгэ таба якын авылга барып, ашарга бер нэрсэ тапмаммы дип, халкы качкан йортлардан эзлэнеп, бер поляк еендэ 8 данэ тавык йомыркасы таптым. Шуларны пешерергэ уйладым. Кояш чыккан чак. Кара-гай урманы, якында гына бер ^л дэ бар иде. Yзебез яткан окоптан ярты чакрым чамасы ераклыкта ут ягып, йомыркаларны пешерэ башладым. Мылтыгым кулда иде. Бер нэрсэ ^рми, белми торган вакытта фронт сызыгын сул як флангтан узып, урман арасыннан
* Автор ялгыша бугай. 1914 елныц март аенда эле Беренче Бетенденья сугышы башланмаган (кереш мэкалэ авторы искэрмэсе).
_«ЬЭРБЕР ФЭНДЭ МАЬИР ДЭ БУЛ. ШАГЫЙРЬ ДЭ БУЛ...»
^^ (БЕРЕНЧЕ БЭТЕНДеНЬЯ СУГЫШЫ СЭХИФЭЛЭРЕННЭН)
кул пулеметлары тоткан 8 гирман солдаты килеп чыкты, 9нчысы офицер иде. Килеп белэн йомыркаларны берсе тибеп очырды, икенчесе мылтыкны кулдан алып, кYлгэ ыр-гытты. Тагын берсе мине штыгы белэн чэнчергэ омтылса да, офицер рехсэт итмэде. Шул вакытта мин деньядан, яшэYДЭн емет езгэндэй булдым. Шулай да тегелэрнец йомшаграк менэсэбэтен тойгач, хэтеремэ теште: германнар татарларны Yтерми, пленга ала имеш, дип, окопта чакта сейлэшкэнебез бар иде. Тереклэр белэн союзник булуларын да хэтергэ тешердем. Мин аларга дога укып, сэждэ кылып Иэм амин эйтеп, аяк асларына егылдым. Шуныц соцында болар миннэн сорыйлар икэн: «Окопта солдатларыгыз ^пме?» — дип. Мин бер ни дэ ацламыйм. Шулай торган вакытта артка карасам, колонна белэн нимес солдатлары безне чолгап алганнар. Шул арада болар Иавага ракета ата башладылар, ягъ-ни урысны без урап алдык, атмагыз, безгэ тидерYегез бар, дигэн CYЗлэре икэн. Шул вакытта безнец окоптагы солдатлар, боларны кYргэч, качарга итэ башладылар. Пулемет белэн окоптан чыккан берсен бэреп кенэ торалар.
Бераздан атыш туктады. Мин барып окопларны карадым. Минем иптэшлэрдэн чо-кырда качып калганнар, ягъни чыкмаганнар исэн иде. Мине ^ргэч, чокырдан чыгып, кулларын кYтэрделэр. Исэннэр бик аз иде. Иптэшлэрдэн беренчесе — Габдрахман, икенчесе — Гаян, еченчесе — Иске авылдан Сабирьян. Шулар белэн берлектэ, нимеслэрнец кушуы буенча Yлгэн солдатларныц мылтыкларын кYтэреп, бер урынга жыелып басып тордык. Yлгэн Иэм ранен солдатлар шу нда тYшэлеп яталар. Ташлы елгадагы ташларга сан булса да, Yлгэн Иэм ранен солдатларга сан булмас. Безне хайваннар кебек юлга тешереп, алдан, арттан Иэм ике яктан конвойлар сагы астында поляк сараена ябып кундырдылар. Шуннан курыктык, сарайны биклэп, ут тертеп яндыра кYрмэсеннэр дип. Иртэн торып, сарайдан чыккач, АллаИка шекер кылып, тагы ике кен бардык. Шулай булса да ашарга бер нэрсэ дэ бирмэделэр. Икенче кенне кич бер станциягэ килеп життек. Анда безнец эсирлэр шактый ^п жыелган иде. Шул Гродна фронтыннан китереп жыйганнар. Эше-лоннар житешмэY сэбэпле, бер тэYлек яттык. Yзебездэн калган сохарины су белэн изеп, безгэ ашарга бирделэр. Икенче кенне вагоннарга утырырга чакырдылар, Иэр вагонга 45 кешене кертеп, ишеген Иэм тэрэзэсен биклэделэр. Поезд кузгалып китте. Барабыз. Вагон бик кысык, ашарга да, эчергэ дэ бирмилэр. Ишекне дэ ачмыйлар. Кая барганны да бе-леп булмый. Шулвакытта барыбыз да котелек Иэм палаткаларга кендэлек хажэтне Yтэп, тэрэзэлэрдэн ташларга туры килде. Ятарга да, утырырга да урын житми, Иэрвакытта басып кына бардык. 4 кен, 4 тен. Шулай ^п жэфалар белэн 4нче кенне генэ иртэн бер станциягэ тешерделэр. Кансил дигэн калага якын. Шул каланыц бер як читендэ плен-ныйлар ечен бик зур полосада барак Иэм палаткалар хэзерлэнгэн икэн. 22 август кенне без дэ шунда барып кердек.
Лагерьныц капкасыннан кергэн вакытта Иэркемнец кулына бер тэртип номеры бирэлэр, ягъни ничэнче кеше икэнне белY ечен. Минем Yземэ 77 822 санлы номер туры килде.
Ашау гадэттэгечэ начар, 2 кенгэ ярты кадак икмэк бирелэ, Иэр кенне 2 мэртэбэ нидэндер пешерелгэн аш. Аны ашагач, эчне бутый, костыра Иэм кYЗлэр кYрмэс була. Шуныц белэн бергэ, ачлык Иэм халыкларныц бик кYп булуы сэбэпле, лагерьда тиф авы-руы тарала башлады. Ченки ул вакытта инфекция таратучы бетлэрне пар белэн бетерY машинасы юк иде. Шул тиф авыруы лагерьда йез мец кешедэн Иэр кенне 80нэн дэ ким булмаган затны алып китэ иде. Ьэр кенне ким дигэндэ 40ар кешене бер базга ^мделэр. Безгэ дэ шушы кеннэр килер дип, авылдашларым белэн бергэ шахтага YЗ телэгебез белэн эшкэ киттек. Шушы лагерьда 9 айлап ач ятканнан соц, чыдап булмагач, бардык. Голландия чигенэ 35 чакрым ераклыкта иде бу шахта. Исеме Ханзаман икэн. Шул урын-да комиссия булып, безне врач карады, мине «яраклы» дип, жир астында эшлэргэ язу бирде. Шул ук кенне махсус киемнэр алдык. Моныц соцында иртэн безне эшкэ алып бара башладылар. Мин бер нэрсэ дэ белми идем. Яныбызда француз солдатлары бар иде. Шуларга иярдек. Безне жир астына тешерY ечен, 35 кешене читлеккэ кертеп биклэделэр. встэ янэ бер читлек булган икэн. 2 катка 70 кешене тутырып, кыцгырау сугып, машина ЖибэрелY белэн жир астына тешеп тэ киттек. Яшен яшьнэгэн кебек, утлар ^ренеп кала. Менгэндэ дэ шул ук хэл.
28.
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ «ГАСЫ1РЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2014
Без тeшeп эшлэгэн шахтаныд тиpэнлeгe hэм тeшкэч слы юл белэн баpy баpлыгы 7 чакpым. Aннан тод кечкенэ юлдан китэбез, hap кайотбызда 1 лампа, кyлда киpэк булган кopаллаp. Эш башлыйбыз. Ташны бopаyлап, ватып кечкенэ peльcлаpда йepYчe вагончик-лаpга тeяп ecкэ чыгаpабыз. Эш ифpат авыp, э ашау начаp. 24 cэгатькэ тик яpты кадак икмэк биpэлэp, 2 мэpтэбэ ^ахмалдан пeшepeлгэн аш була, тик ул бep дэ адэм ашаpлык тYгeл.
Жда аcты бик эcce булганлыктан кYлмэкceз эшлибез, чалбаp, бетинка белэн генэ, тэннэpeбeз cyeлып бетэ, юынганда бик эpни. Эш Yтэ авьф, ашау бик начаp булу cэбэплe, эллэ бep кулны яки аякны eздepepгэмe, дип уйлый идем. Эмма тYЗдeм инде. Гаpип ка-лыфга язмаган икэн, элхэмдyлиллаh. 24 cэгатькэ 8 cэгать эшлибез. Шул бep cмeнага 17 финник акча биpэлэp, ягъни Pycия акчаотна эйлэндepгэндэ 9 тиен. Шахтаныд алы юлла-pында зyp элeктp лампoчкалаpы яна, кечкенэ юллаpында — кул лампаcы белэн йepибeз. Шундый зyp авыpлыклаp кYpгэн бep вакытта мoннан кoтылыpга cэбэп табылды. Пенза гyбepнаcыннан Габдpахман теемле бep иптэш, безнед лагepьда калып, coдгы кeннэpдэ ул миccиoнep лагepына баpган чагында лагepьлаp миниcтpы мoдаpдан copаган: «Cин тepeклэp белэн бepгэ Pycияга cyгышка баpаcыдмы? Yзeд якын кYpгэн иптэшлэpeднe дэ алыpга мeмкинceд». Габдpахман эйткэн: «Баpыp идем дэ, минем иптэшлэp дэ баpыp иде, тик алаp шахтага эшкэ киткэннэp». Элеге миниcтp: «Эгэp дэ стн алаpныд эшлэгэн шахтаcын, нoмepлаpын, фамилиялаpын бeлcэд, алаpны тeлeфoн аша ^йлэшеп кайта-pыpмын», — дигэн.
Габдpахман безнед фамилиялаpны белгэч, эш oзакка cyзылмады. Каты авыф-лыкта hэм яpты Yлeмдэ эшлэгэн вазифадан азат булып, 1917 елныд 1б а^елендэ, элхэмдyлиллаhи, баш кoтылды, элеге лагepьдан чыгып киттек. 18 апpeльдэ миниcтp лагepына баpып кepдeк. Габдepахман каpшыбызга килеп: «Tyганнаp, мин ceзнe кайта-pyга cэбэпчe булдым», — дип эйтте. Ни copаcак, ул шуны ceйлэп биpдe. Без cyгышка баpыpга pазый булдык. 4O мед фpанцyз hэм башка иллэpдэн дэ кeшeлэp кYп. Aшаy-эчY бик начаp. Фpанцyзлаp бай иде. Чeнки алаpга «Kpаcный кpecт»тан пocылка килеп тopа. Без алаpныд кYлмэк-ыштаннаpын юган hэм баpаклаpын ^ыештыфган eчeн, Yзлэpeннэн калган балык башлаpын, балык кoepыклаpын безгэ биpэлэp. Шулай бу лагepьда б ай фpанцyзлаpдан калган юк-баpны ашап гoмep кичepдeк. Гиpманнаp плeнныйлаp eчeн hэp кeннe 2 мэpтэбэ бакадан аш пeшepэлэp. Ул ашны фpанцyзлаp бep дэ алмый, безнед pyc coлдатлаpы ашап бeтepэ. Чeнки бик ачбыз. Шуда каpамаcтан, hэp кeннe лагepь тиpэceнэ эшкэ чыгаpалаp.
Шулай бepкeннe югаpы начальcтвoдан безнед лагepь кoмeндантына тeлeгpамма килэ: «Ceздэ булган pyc мeceлман плeнныйлаpын Cycин лагepына ^ибэpeгeз. Xэзep тepeклэpгэ яpдэм биpэбeз», — диелэ анда. б айдан тод гына Cycин лагepына килдек. KYpэбeз: лагepь бик зyp, мэчет галэмэте дэ баp. Безне Знче баpакка кepттeлэp. Эcиpлeк нoмepым 14 222нче. Шуны белдек: 2 45O кеше тepeклэp белэн cyгышка баpыpга язылган-наp. Aшаyлаpы яхшы, алаpныд музыкаль кoмандалаpы да баp. Без: «Kайcы як кeшeлэpe баp?» — дип copаша башладык. Aвылдашым Заpипoв Галимьянны кYPдeм hэм Иcкe авылдан Yлмэcкyл да баp. Бoлаp мине димлилэp: «Безнед белэн cyгышка баpыpга языл. Aшаy да яхшы, киеме дэ шэп», — дилэp. Шулай бyлcа да безнед eгeтлэp: «Yлcэк мoнда Yлик, тагы cyrarao баpмыйк», — дилэp. Чeнки мoннан алда 3 OOO кеше тepeк фpoнтын-да Aнглияга каpшы cyгышып, кYбece Yлeп, кYбece pанин булып, бepce дэ теэн калма-ганнаp. Без бepгэ килгэн иптэшлэp Yзаpа кидэшлэшеп, cy^rara баpыpга pиза булмыйк, дип CYЗ бepкeттeк hэм димлэп-димлэп каpаcалаp да, без YЗ CYзeбeздэн кайтмадык, ягъни cyrarao баpyдан баш таpттык. М<эныд coдында безне hэpкeннe ypман, юл эшлэpeнэ hэм тизэк базына эшкэ йepтэ башладылаp. Шул кадэpe каты тoталаp, ашаpга кухняда бака пeшepэлэp. Tэмам ачыккач, бака ашын да алып ашыйбыз. Aндый ашны башта алмый да каpадык. вчэp адн бYтэн аш биpeлмэгэч, алыpга мэ^бYP булдык. Tагы да унике аднгэ 2 кадак икмэк биpэлэp дэ аны 2 кeндэ ашап бeтepэбeз hэм 1O кeн ач тopабыз. Ул икмэк eлeшчэ агач oныннан пешкэн була. Шушы pэвeштэ 5 ай гoмep кичepдeк.
Cycин лагepында бик авыp булды. Шуннан тод кoмeндант мине эшкэ ^ибэpepгэ булды. Бep байга баpдым. Aныд 4 малае безнед cyгышта hэлак булган икэн. Pycлаpны
«ЬЭРБЕР ФЭНДЭ МАЬИР ДЭ БУЛ, ШАГЫИРЬ ДЭ БУЛ...»_ (БЕРЕНЧЕ БеТЕНДеНЬЯ СУГЫШЫ СЭХИФЭЛЭРЕННЭН)
229
бер дэ яратмый. «Безнец малайларны шулар Yтерде», дип, бу мица Yтэ авыр эш бирэ. Кечкенэ арбага эт белэн жигеп эшлэтэ hэм бергэ ашата. Ашы бик сыек булу сэбэпле, минем кашыкка бер дэ элэкми, эт теле белэн чэпелдэтеп эчэ. Табакта аш беткэч, ул аны таш идэндэ, ялыймын дип, шатырдатып йертэ.
Шулай итеп 2 ай гомерем Yтте. Yзлэренец гаилэсе 3 кенэ кешедэн тора: карт, кортка, 20 яшьлек кыз. Эшлэре авыр булса да, ашы начар. Шулай булгач, мин тYЗЭ алмый ни-чек булса да моннан котылырга дип уйлыйм. Альтрупин дигэн калага якын бер авылда ун хужага 10 кеше кирэк дигэн хэбэрне ишеттем. Икенче кенне иртэн бал кортыннан гаурэтне чактырдым.
Мин торган хужада бал кортлары бар иде. Мин 6 кортны тотып алып аерып куйдым. Икенче кенне иртэн тэмам шешкэн. Постка эйттем: «Мин сырхаумын, эшкэ бармыйм». Никадэр куса да бармый калдым. Теге: «9 сэгатьтэ калага докторга алып барам», — дип жикерде. Шул сэгатьтэ докторга бардык. 3 кенгэ эштэн бушатты. Сырхавымны карап, шешкэ сулап чYпрэк ябып торырга кушты. Эшкэ бармадым. 3 кеннэн соц янэ иртэн кул-га бияли киеп, гаурэтне корттан тагы чактырдым. 9 сэгатьтэ докторга баргач, ул лагерь лазаретына язып, яхшы ашату шартын куеп хужаны тиргэп, мине кайтарды. Хужага яхшы тэрбия кылырга кушты. 15 кеннэн соц лагерьдан бер солдат килеп, мине Сусин лазаретына алып кайтты. Лазаретта рус офицеры сырхап ята иде. Аца денщик кирэк икэн. Шул офицерга 3 ай денщик булып тордым. Ашау-эчY бик яхшы булды. Моныц соцында офицер лагерьга кайткач, мин дэ аныц белэн кайттым. Лагерьда тагы денщик булдым. Монда 1 ай торгач, янэ эшкэ телэк туды. Бер алпавытка бардык. Алты урыс hэм мин болынга чыктык. Бай кулларыбызга чалгы тоттырды. Yзе атка менеп карап торды. Мин бер дэ чаба алмыйм, ченки минем бер дэ печэн чапкан юк иде. Бай мине чакырып сорады: «Син нигэ бер дэ чаба алмыйсыц?» Мин эйттем: «Печэн чапканым юк, йортта магазинда гына тордым». Шулай дип эйтYемэ бу бай: «Эйдэ, кайт йортка, мин дэ мага-зинга куям», — диде. Чалгыны тотып, юлга юнэлдем, йортка кайттык. 3 ат жигеп стан-садан 3 фурман ^мер алып кайтканнар икэн. Шуларны карзинка белэн подвалга буша-тырга кушты. «Менэ сица магазин», — ди бай жикереп. Мин кертэ башладым. 3 фурман ^мерне 3 кен керттем. Моныц соцында hэрвакыт чучкалар, Yгезлэр карау кебек эшкэ жикте. Эше авыр, ашау начар. Ята торган урын — чучка абзары. Руслар башка эшли, башка ашый, башка яталар. Шулай итеп, бик авыр булса да, 2 ай гомер Yткэрдем. Бер дэ монда торырлык хэл калмагач, берYзем качтым. 6 кен качып йергэннэн соц, мине тотып, жандарм лагерьга озатты. Бер яралы солдат белэн, поездда бардык. Бер станциядэ поезд туктагач, сакчы солдат YЗ йомышы белэн вагоннан бер якка теште, мин икенче якка. Шул арада поезд китеп барды. Сакчы да анда китте. Мин калдым. Тен иде. Мин шулай тагы качтым. Эмма 4 кеннэн соц ашарга тапмагач, Yзем бер станциягэ барып кердем. Начальнигы мине чуен юлына таш^мер бушатырга, теяргэ эшкэ кушты. Кендез нимес-лар арасында эшлим, тенлэ йоклыйм. Шулай итеп 45 кен анда яхшы гына эшлэп йергэн вакытта Гомерштейн лагерыныц коменданты туры килеп, миннэн документ сорады. Бертерле дэ язу булмагач, YЗ лагерына сакчы белэн озатты. Лагерьда 14 кен ареста ятып, ачлык hэм бушка авыр эш белэн жэфаладылар. Бертерле дэ кулда язу булмау сэбэпле, аннан чыгарып, янэ бер команда белэн эшкэ жибэрде. Туры килдем бер алпавытка. Бу дошман тагы 9 эсирне бер тачкага жигеп, унынчыбыз тачканыц башын тотып, сабан сердек. Сакчы мылтык ^тэреп, гел янда гына тора иде. Шушы хэлне ^рсэткэн карточка хэзер дэ бар. Безне шулай мэсхэрэ кылуы житми, бу хужа бик начар, аз гына ашар-га бирэ. Без уйлаштык: «Бу дошман безне бик жэфалый, барыбыз да качыйк», — дип. Кендез Yк тэрэзэнец тимерлэрен ватып куйдык hэм шул ук тенне качып киттек.
Жандармнар тотып, безне Заган каласына озатты. Лагерь да шунда икэн. Ул шундый зур, 6-7 ил халыкларын жыйганнар. Германиядэ беренче зур лагерь икэн. Эшкэ бар-маган, урлашып тотылган кешелэрне, ашауларына булу сэбэпле эшкэ чыкмаганнарны жыйганнар монда, ягъни 3 млн хэрби пленныйларныц тэмам усалларын туплаганнар.
Шул кадэр халык кYп, гYя гарасат мэйданы. «Ьавадагы йолдызга сан булыр, бэндэгэ сан булмас», дип уйлыйбыз. Бараклар бик зур, салкын, бет, борча hэм кандала кебек бежэклэр мыжгып тора. Лагерьдан качу мемкин тYгел. Каравыллар нык куелган,
30.
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2014
тeнгeлeккэ ток бeлэн элeктp чыбыгы Yткэpeлгэн. Якын бapcaн бэндэнe Yзeнэ тapтa. Ашay чиктэн тыш нaчap, hap тенге эшкэ, бacyгa, ypмaнгa hэм тизэк бaзынa эшкэ кyaлap. Бapaбыз, киткэндэ дэ, кaйткaндa дa лaгepь кaпкacыннaн бapыбызны дa кapaп, тeнтeп кepтэлэp. 2-3 бэpэнгe чыкca, 15 тенгэ apecткa ябaлap. Шyлaй йepeп бeзнeн дэ 2 aй гoмep Yттe.
Kaлaгa эшкэ йepи идeк. Бeз 4aY идeк. Шундый уйга килдeк: ни бyлca дa бульф, кaчыйк мoннaн. Кичкэ чaклы кaлaдa булып, тeнгэ кapшы юлгa чыктык. 2 кeннэн бep cтaнциягэ ^шет, мaшинa кapтaлapы (билeт) aлып, Нecxиштaт дигэн кaлaгa килeп тeштeк. Авылга бapдык, эш copыйбыз. Нимecлэp бeзнe эшкэ кyшapгa кypкaлap. Шyлaй бyлca дa бep aлпaвыт бeзнe бэpэцгe aлыpгa чaкыpды. Иceмнэpeбeзнe язып aлды. 4 кeн эшлэдeк. Ашay нaчap, яту ypыныбыз — эт aбзapы.
Бeз тaгы кaчтык. 3 теннэн coh, coлдaтлap oчpaп, кapaвыл бига^ня aлып бapдылap. Офицep бeзнeн тYштэгe нoмepлapны hэм иceмнэpнe, лaгepь иceмнэpeн copaды. Бapыcын дa дepeceн эйттeк. Чeнки кaчып йepY дэ ^ивдл тYгeл.
Бeзнe бep aвылгa илтeп кeлэт кeбeк бYлмэгэ яптылap. Кич бeлэн aвыл xaлкы, xa^ra-^map бeзнe кapapгa ^ыeлдылap. Тимepлe тэpэзэ, ишeк биклe, aшapгa юк. Бeз ^ьюлган xaлыктaн, aшapгa copыйбыз. Кич aзык-тeлeк китepeп биpэлэp. 1G тен ятapгa тypы килдe мoндa. Шунган coh Вeйнcypoв лaгepыннaн 1 coлдaт килeп aлды. Офицep xэбэp rn^e бyeнчa кaйттык. Лaгepьдa xaлык бик aз, бapы дa эшкэ киткэн. Koмeндaнт кapшыбызгa чыкты, бeзнe кYPдe дэ тиpги бaшлaды, xэттa бopыннapыбызгa бapмaклapы бeлэн чиpтэ. «KYn кячып йepдeгeз, xэзep бepвaкыттa дa лaгepьдaн чыгapмыйм», — ди. 15 тенге бep кeшeлeк кaмepaгa ябapгa кушты. Kaмepaдa hэp кeннe 1GG гpaмм икмэк, 3 кeнгэ 1 мэpтэбэ aш биpдeлэp...
Шyлaй итeп 15 тен узып тa киттe. Бeзгэ: «Чыгыгыз!» — дилэp. Moнын coнындa бeз бик aптыpaп тopгaн вaкыт ^лимждн xэзpэт, гepмaн oфицepы hэм Диникин килдe. Xa-лыклapны ^b^brnap дa бoлap ceйлилэp: «Тyгaннap, эгэp дэ илгэ тиз кaйтыйк джэгез, бeзгэ кyшылыpгa киpэк, чeнки Рустядэ xэзepгe кeндэ бoльшeвиклap кeчeндэ. Алap aтa-лapыгызны aтaлap, мaллapын, aшлыклapын aлып читкэ oзaтaлap», — дип бeзнe ^элeп итмэк бyлcaлap да, эcиpлэp: «^з бик Yкeнэбeз, элeк cyгышып, мoндa элэгYeбeзгэ дэ. Илeбeздэ тyгaннapыбызгa кapшы cyгышмыйбыз индe», — дип ж;aвaп биpдeк. Бepничэ мэpтэбэ килcэлэp дэ, xэpби плeнныйлap, бep CYЗдэ булып: «^з Yзeбeзнeн тyгaннapдaн oeшкaн Кызыл apмиягa кapшы бapaчaк тYгeлбeз», — дидeк. Шунын coнындa дoшмaннa-pыбыз бeзгэ киpe кapaштa бyлдылap.
Бeз, 12 эcиp, гадэттэгечэ эшкэ йepeп яткaндa Fycиядэ Никoлaй пaтшaнын тэxeттэн читлэтeлYe тypындa ишeттeк. Cyгышнын тyктaлy-тyктaлмaвын бeлмэдeк...
Бeз Нaйпштaт дигэн кaлaнын cтaнцияceнэ тeштeк. Moннaн coh 3 чaкpым чaмacы ^ay бapып, бep aлпaвыткa кepдeк. Бeз бapгaч, Yзeбeзгэ ypbra эзepлэpгэ кушты. Бep чуч-кa aбзapын тaзapтып, тaш идэнeн юып, шyндa ук иpтэн эшкэ бapыpгa эзepлэндeк. Бeз индe уйладык: «Moндa eгeтлэp эшлибeз индe, кaчapгa яpaмый, лaгepьдa би^эк aвыp бит».
Бeз иpтэн copaп aшaдык тa эшкэ бapдык, &вилия пoляклapы дa кYп икэн мoндa. Бeз copaштыpa бaшлaдык: «Бу xy^a нинди кeшe? Эшe aвыpмы? Ama биpэмe? Бик oзaк эшлэтмимe? Яxшы aшaтaмы? hэpвaкыт тиpгэмимe? Kичлэpeн йepepгэ pexcэт итэмe?» — дип copayra кapшы пoляклap шyлaй дидeлэp: «Kaмpaтлap, ceз бик бэxeтceз икэн. Moндa килeп кYп эcиpлэp кaчып киттeлэp индe. Бу тэмaм дoшмaн кeшe». Бeз бoлapгa шyлaй дидeк: «9rep дэ бeзнeн бэxeтeбeз бyлca, плeнгa элэкмэc идeк, йopтлapыбызгa кaйткaн бульф идeк». Шул CYзeбeздэн coh бeзгэ тaгын дa кYнeлceзpэк булып ra^e.
Эшлибeз, эммa aшay нaчap гыта, hэp кeннe бэpэнгe aлaбыз, aвтoмoбиль бeлэн röp^ кa тaшыйбыз. Тeннэн-тeнгэ 17 кeн эшлэдeк. Cтaнциядэн бepвaкыт кYpэбeз: тимep юлдaн кYп эшeлoннap yзa, Бepлингa тeшкэ кaйттык, пoляклapдaн copaштык, aлap эйттeлэp: «Ceз, тyгaннap, иллэpeгeзгэ кaйтacыз индe. Cyгыш бeткэн, чeнки Вeльгeльм кaчкaн». Бapдык тeштэн coh эшкэ, кYpэбeз, фpaнцyз фpoнтыннaн coлдaтлap кaйтaлap. Шул вa-кыт aлap эшeлoннaн бeзгэ кычкыpaлap: «Kaмpaт, нйxe apбaйтeн!..» Нeмeц тeлeндэ: «Эшлэмэгез. Cyгыш бeттe, кaйтыгыз иллэpeгeзгэ!» — дилэp. Бeз 12бeз бepгэ уйладык
«ЬЭРБЕР ФЭНДЭ МАЬИР ДЭ БУЛ, ШАГЫИРЬ ДЭ БУЛ...»_ (БЕРЕНЧЕ БеТЕНДеНЬЯ СУГЫШЫ СЭХИФЭЛЭРЕННЭН)
231.
Х. Г. Гайфуллинныц шигъри блокнотыннан ике бит. Гайфуллин Х. Г. Сынауларда сынмаган. - Уфа, 2010. - Б. 52.
та сакчыга эйттек: «Без монда эшлэмибез, лагерьга кайтабыз». Сакчы: «Сез телэсэгез нишлэгез, мин сезгэ китэргэ кушмыйм. Шулай булса да, сез булмасагыз мин дэ ейгэ кайтыр идем», — диде. Без шул CYЗДэн сиздек: бу безгэ качыгыз дип эйтмэсэ дэ, безнец кш^гэ каршы тYгел. Без тенлэ качтык. Вокзалга бардык, машинага карта (билет) ал-дык. Бер CYЗ дэ эйтYче юк. Фронттан кайткан солдатлар арасына кереп утырдык. Болар сейли: «Сугыш бетте, йортка кайтабыз, кYп жэфалар ^рдек».
Поезд туктады, Винсуровка станциясенэ тештек. Лагерьга кайтсак, иптэшлэр дэ бер Yк CYЗне сейлилэр: «Ниhаять, сугыш басылган, озакламый туган иллэребезгэ кайтыр-быз» — дип еметлэнэлэр, куаналар.
Без, берничэ ел эсирлектэ чилэнгэн халык, кYцеллэребез белэн илгэ, газиз гаилэлэребезгэ ашкынабыз. 1-2 кен эчендэ французларны, гарэплэрне озаттылар. Безгэ кайчан чират житэр? Эмма без hаман тYземсезлек белэн кетэбез. Безгэ карата бернин-ди хэбэр юк. Лагерьда элеккечэ ач яшибез. Элеккечэ эшкэ йертэлэр... Шулай емет вэ еметсезлек белэн вакыт Yткэргэндэ, безгэ мерэжэгать итеп: «Кемнэр эшкэ бара, транспорт булган очракта, шуларны беренче чиратта иллэренэ озатырбыз, — диделэр. — Элекке кебек хэзер эш вакыты да озак булмас, ягъни иртэнге 6дан кичке 6га кадэр генэ эшлэрсез».
Шул CYЗне ишетY белэн мин эшкэ барырга язылдым. Шуныц соцында бер сакчы мине лагерьдан станциягэ алып барды. Поездга утырдык, 7 сэгать баргач, Гуласин дигэн шэhэрдэ тешеп калдык. Поездан калага керми тимер юл белэн киттек. ^п тэ бармадык, бер авылга життек. Бу авылда кYптэн эшлэгэн 9 эсир бар икэн. Без барганда аларны эштэлэр иде. Мин аларныц кич йоклап йергэн урыннарын карадым. Сакчы мине шунда китерде.
Бу авылда еч хужага эшкэ кеше бик кирэк икэн. Шунысы, боларныц гаилэсендэ ирлэре фронттан кайтмаганнар. Мин баргач та, 3 хужалыктан 3 хатын килде. 3есе дэ эшче сорыйлар. Сакчы: «Бу урысны ечегезгэ дэ бирэмен, ди, hэр кайсыгызга 2шэр кен эшлэр». Болар разый булдылар. Мине берсе алып кайтты. Барсам 3 баласы бар, 1 кортка,
32.
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2014
1 op^ ^e coлдaттa, бapлыгы 6 ждн. Бyлгaн эшлэpeн кYpcэттeлэp. Кичге aшкa кepдeм, бик яxшы aшaттылap. Kyнapгa иптэшлэp кыpынa кaйттым. Бoлap кaйтy xэллэpeн copa-шaлap. Мин: «Юк элe, билгeлe тYгeл», — дидeм.
Шyлaй итeп hэp xy^ara 2шэp кeн эшлэп йepимeн, 3ecereH дэ иpлэpe юк. Mэгэp эшлэpe бик aвыp. Бapyымa эшнe эзepлэп кeнэ тopaлap. Жрй ae, тен ^ылы. Aвылгa якын гынa cy бap. Бик мaтyp кeннe кичкэ тaбa cy кepepгэ бapaбыз. Эcиpлэp hэм xa^ra-^^-лap бapыбыз дa cyны бepгэ кepэбeз. Гaypэт ^иpлэpeбeзнe яулык бeлэн гeнэ бэйлибeз. Оялу — фэлэн юк. Moндa эшлэвe бик кyлaй. 2 xy^aбикэм бик Axmm, бep дэ тиpгэмилэp, aшapгa дa эйбэт эзepлилэp. Бepce мивд дoшмaн булды. Aшayны кыca, oзaк эшлэтэ. Эшe бyлмaca, бacyгa бapгaндa 2 яккa 2 aтын дa ^игэ, э мин ypтaдa ^игелэм. Шyлaй итeп бэpэнгe apaлapындa йepибeз. Бэpэнгe тeплэpeн кYмдepэбeз. Мин бик apыгaч, мичэYнe бyшaткaн идeм, araap бoтымны кaбaлap. Xy^a aчyлaнып кычкьфв: «Тapт, эйдэ!»
вчeнчeceнeн aтлapы юк, cepY, тыpмay, тиpec тYГY, телтэлэп пeчэн китepY кeбeк эшлэpнe cbiep ^игеп бaшкapдык.
Эйткэгемчэ, икece мивд кapaтa яxшы гынa, бepce мивд дoшмaн булды. Мин coнгыcынa тYЗЭ aлмый тиpгэнэ бaшлaдым. Бу мивд aшayны Yзлэpeннэн aepды, нaчap-лaтты. Apaлapыбыз киcкeнлэштe. Moнын гaилэceндэ 2 кызы, бep кapчык бap, Yзe мapж;a, иpe apмиядэ. Бep тенге бу xaтын бeлэн CYЗгэ килeп тиpгэштeк. Xэттa минa тeлэcэ нэpcэ эйтeп кычкыpгaн 2 кызын, кызып китeп, кaты гынa кыйнaп тaшлaдым. Бу xaтын caR-чыгa бapды. Caкчы hэм aвылнын бaшлыгы дa килдe. Mинe бoлap кыйнapгa тeлэдeлэp, кычкыpындылap. Шyлaй дa caкчы бик ^икepмэдe. Эммв мoндa килeп ^иткэн голи-цaй минa кул кYтэpгэч, кapшы cyгышa бaшлaдым. Эш зypгa киттe. Caкчы минe тот-ты, cyгышыpгa иpeк биpмэдe. Шул вaкыттa ул минe кaлaгa илттe, жaндapмгa твпшьф-ды. Жaндapм xэлнe ^нгеклэп copaды, aннaн чиpкэY acтындaгы пoдвaлгa ябып, минe бик кaты кыйнады, xэлдэн язгaч, киeмнe caлдыpып aлып, шул пoдвaлдa 15 кeн тотты. Шушы ГYлэcин кaлacындa минa cyд булды, 2 eлгa xeкeм иттeлэp. 2 кeннэн coh Бep-линга ^ибэpдeлэp hэм Шинxyc дигэн тepмэгэ ябып кyйдылap. Бep кaмepaдa бepYзeм, яpты кaдaк икмэк, 1 мэpтэбэ aш, 1 мэpтэбэ кoфe биpэлэp. Тaмaк ягы ничaвa диcэн дэ бyлa, тик бик кYнeлceз. Ишeктэ тэpэзэчeк бap, шyннaн гынa arnapra кepтэлэp, 5 кeнгэ бep мэpтэбэ caф haвaгa aлып чыгaлap, 2 cэгaть йepeп кepэбeз. Xaлык ^п, 4 кaтлы тepмэ. Бepкeннe бep yнтep-oфицep миннэн: «Kaмpaт, ничeк мoндa элэктeн?» — дип copaды. Мин ^йлэп биpгэч, ул: «Бepлиндa югapы cyд бap, шyндa шикать язып ^ибэp», — дидe. Мин Yзeмнeн xэлeмнe ceйлэп яздыpдым. Акчвм 6bp идe, язучыга биpдeм. Бepкeннe го-вecткa килдe, cyдкa чaкыpдылap. Тepмэдэн epaк тYгeл йopттa cyд булды. Мивд ввкыт ^rnre. Мин кepдeм, бвшлвп: «Fyccкий, нимec тeлeн aнлыйcынмы?» — дип copaдылap. Мин эйттeм: «Анлыйм». Твгын copaдылap: «Fyccкий, нимec тeлeн бeлэceнмe? Бeлcэн, нилэp эшлэгэген тypындa дepeceн ceйлэ» — дидeлэp. Мин ceйли бaшлaдым: вт бeлэн бepгэ ^игYлэpe, oзaк эшлэтYлэpe, arnapra биpмэYлэpe тypындa, xэттa Fycиядa туган-тан бвшлвп нилэp эшлэгэннe copaAbrnap. Гepмaниядa кaйлapдa булуым, ничeк эшлэвeм бeлэн дэ кызыкcындылap. Бapын дв ceйлэп биpдeм. Тьщлвп бeтepгэч, кинэшкэ чыкты-лap. Шундый кapap чыгapдылap: «Гвйфуллин Xaтмyллaны тepмэдэн взвт шет, лaгepьгa кaйтapыpгa». Мин бик швтлвндым: 2 eлгa кepeп, 6 вйдвн кoтылдым. ЭлxэмдYлиллэhи шeкep!
Квйттым лaгepьгa. Xaлык кYп тYгeл. Гaбдpaxмaн лaгepьдa икэн, кYPдeм вны. Ул: «Бeз кeн дэ кaйтыp якга тpaнcпopт кeтэбeз», — ди. Шулвй тетэ тopгaч, кYп кeнэ кeннэp Y^e. Keшeлэpнeн hэpкaйcыcы бep heнэp бeлэн шeгыльлэнэ. Kaйcыcы бвлдвк яcый, гай-cbicbi бoтинкa тeгэ, кaйcыcы кэpзинкэ Ypэ, кaйcыcы кылдвн cэгaтькэ тeллэp куя. Мин дэ, нишлэpгэ, дип уйлвп тopдым дв, pexcэт copaп элeк тopгaн Лвниффия ввылыта китгем. Xaлыктaн эш copaдым. Титцoн дигэн xy^a пap мaшинacы бeлэн вшлык cyгapгa кушты. Xaтыны бep мвшига бeлэн cyгa, мин икeнчece бeлэн. Бepничэ кeннэн coh xy^a мивд эш xaкы тYлэдe. Cэгaтeнэ 2 мapкa. Акчвм бвйгак булып ra^e. Шул amara ввылдвн мвй, ^кэй, шулвй ук икмэк влып, бepкeннe Бepлингa киттeм. Бapcaм, Бepлиндa xaлык вч икэн. Алып килгэн aзык-тeлeкнe cтaнциядэ ук caтып бeтepдeм. Твгын шул ук ввылга бapып, янэ ^кэй, мвй, влмв, бepaз икмэк влып, Бepлингa ^илдepдeм. Tara шулвй тиз
«ЬЭРБЕР ФЭНДЭ МАЬИР ДЭ БУЛ, ШАГЫИРЬ ДЭ БУЛ...»_ (БЕРЕНЧЕ БеТЕНДеНЬЯ СУГЫШЫ СЭХИФЭЛЭРЕННЭН)
233
генэ саттым. Хэзер эшнен ничек икэненэ тешендем. Мин Берлиннан, гел сигаретлар, папирослар алып, лагерьга кайттым. Анда керергэ капка тебендэге сакчыга 50 сигарет житте. Икенче кенне тагы авылга киттем. Паравойный авылына, элекке хужага ке-реп, ничек сату ш^емне сейлэдем. Алар: «Тотыла ^рмэ», — дилэр. Моннан Фирканаен дигэн авылга барып, папиросны саттым. Менэ шулай авылдан азык-телек алам да, Бер-линга барам, эйберлэремне кыйммэт хакка сатып, янэ тэмэке, кайбер башка эйберлэр дэ ^тэреп кайтам. Аларны Yземэ билгеле авылларга илтеп сату итэм. Шулай акча эшлим.
Бераз вакыттан болай йерYлэр дэ туйдыргандай итте. Мин Паравойный авылына барып: «Сездэ эш юкмы? Эзрэк эшлэп алырга иде», — дидем. «Бар», — диделэр. Эш башладым. Болардан: «Папирос китерсэм, алырсызмы?» дип сорадым. «Бик алабыз», — дилэр.
Эшлим, яхшы гына ашаталар, менэсэбэтлэре дэ элекке кебек тYгел, эйбэт. Аларга кирэк нэрсэлэрне Берлиннан китерэм. Болар мина кирэк эйберлэрне эзерлэп торалар. Yзем hаман шунда эшлим. Лагерьда, бетенлэй Германиядэ калам, дип документ алдым, Гариспильсих Лашппазарин дигэн авылда яшэY шарты белэн. Шул документ белэн Бер-линда 8 ай фатир алып яшэдем. Мондагы эйберлэрне авылларга илтеп, авылныкын Бер-линга алып кайтып, сатып йердем. Шулай итеп, ару гына кен ^рдем.
Бервакыт лагерьдан хэбэр килде: Русия эсирлэре ечен, ниhаять, транспорт мэсьэлэсе хэл ителгэн, имеш. 1920 елньщ 11 маенда Комьязы авылыннан Насретдин белэн Мирhажетдин киттелэр. Икенче транспортка авылдашларым да кайтырга язылганнар иде. Лагерьга кайткач, мине дэ язылырга димлэделэр. «Эйдэ, кайтыйк та, телэсэн тагы килерсен», — диделэр. Шуннан сон мин дэ, кайтып иллэрнен хэллэрен белеп килим, дип уйладым. Шулай итеп юлга эзерлэнэ башладым, эйберлэремне барладым. 7 данэ кесэ сэгатем, 1 будильнигым бар иде. 3 тергэк киемнэр, 2 пар яна ботинка, 1 пар кавалерия итеге, 1 инглиз шинеле, 1 ^н чемодан алдым вэ башка терле нэрсэлэрем бик ^п жыелды. Акчам да байтак калган иде, барлыгы кэгазьдэн hэм кемештэн 4 570 марка.
Туган илгэ кайтырга да вакыт житте. Германия штатыннан корабка утырдык. Ин-шалла, эйберлэребезне Yтэ жентеклэп карамадылар, бер нэрсэбезгэ дэ кагылмадылар. Июльнен 29нчы кенендэ Вингров лагерыннан кичке сэгать 9нчы 3 чиректэ киттек. 30нчы июльдэ иртэн 5нче яртыда бер шэhэр бистэсенэ пристаньга килеп життек. Анда вагонда 10 сэгать буе тордык. Аннан чыгып корабка кердек. «Вирдхайм» исемле инглиз корабы иде. Безнен солдатлар вагоннан корабка керY белэн 11 сэгатьтэ кузгалып, зур елга буй-лап бардык. Жрмга кенне жомга вакытына кораб терле матур элэмнэр белэн бизэлгэн иде. ШэЬ1эрдэн кузгалып киткэч, 3 сэгать барып, дингезгэ чыктык. Дингездэ 105 сэгать буе тирбэлэ-тирбэлэ Нарва тамагына килеп життек. Сишэмбе кен кичке сэгать 8 иде. Шул тенне hэм чэршэмбе кен буена корабтан чыкмадык. Тагын шунда кунып, атна-кич иртэн сэгать 6да бер баржага 800 кешене ^черделэр. Шул ук 800 нимес солдатын элек безне алып килгэн корабка керттелэр, ягъни пленныйларны алмаштылар. Тагы да 600 кеше икенче баржага калды. Баржа белэн 2 сэгать кирэк ярга кадэре тамак белэн килдек, ягъни сайга ^рэ зур кораб елгага керэлми икэн. Сэгать 11дэ баржадан чыгып, 10 марка акча тYлэп, эйберлэребезне салып, чуен юлга кадэр атта килдек.
Артта калган 50лэп иптэш тэ килеп житте. Шул арада тимер юлда 1 поезд аренде. Ул станциягэ туктау белэн: «Барыгыз вокзалга!» — дип кычкырдылар. Терле халыклар кYп: французлар, руслар, нимеслэр, эстоннар, латышлар. Барчабызнын эйберлэрен, акчала-рын тикшерэ башладылар. Акчабызнын 200 маркадан артканын алып калалар. 200 мар-кага 100 сум Николай акчасын бирэлэр. Эгэр дэ кимрэк булса, кимрэк тия. Кемешме, кэгазьме — тикшереп тормыйлар, ике маркага 1 сум исэбеннэн рус акчасын аласын. Мэгэр хет шунысы яхшы булды, ^пме булса да, бYтэн нэрсэлэребезгэ кагылмадылар. Шулай бетенебезне дэ тикшереп беткэч, эшелонга теялдек тэ поезд кузгалып та китте. Пар hэм тетен беркэ-беркэ туган ил ягына жилдерде. ЭлхэмдYлиллаh, Нарвадан сон икенче станция Киев, еченче — МэскэY, аннан Рязань, Тамбов, янэ байтак станциялэр Yтеп, Казанга килеп життек. Монда ^неллэребез ^тэрелде, тыннарыбыз иркенэйде. ^п еллардан, нужа-хэсрэтлэрдэн сон туган якларыбызга кайтып керэчэгебезгэ ышаныч артты.
34.
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2014
Янэ ^п кенэ станциялэр аша, эйтик, Абдуллин, Аксаков, ДэYлэкэн, ШецгэккYл, Чишмэ аша Уфага килеп тештек. Нарвадан соц 12 тэYлек дигэндэ ейгэ кайтып кердек. Бу кен 1921 елныц 15 августы иде. Туган жиргэ аяк баскач, туган-тумачаларыбыз, авыл-дашларыбыз белэн очрашу куанычын кичергэч, Германиягэ яцадан китY турында уй ба-шыма да кереп чыкмады. Газиз теягемдэ кYцелемэ якын кешелэр белэн шаулап-герлэп яшэY язмышы елешемэ тешкэн икэн.
Нэфескэ эйтэм
Нэфес нигэ Yрелэсец гел югары, Нэрсэ кирэк сща моннан ары? Гакыльщ, динец, гыйлемец булгач етмэй мени? Саклап кына торсац шулар етэр бары.
Хасислэрнец йврэге янар гыйлемец булса, Мэгишэтец" щицел булыр гакылыц булса, Дустларыц сагынырлар Yлгэннэн соц, Язып куйган шигырьлэрец ныклы булса.
hэрбер фэндэ маhир"* да бул, шагыйрь дэ бул, Канэгать кыл язып куйган эсэрецэ. Хасидлэрец**** ни кадэрле свйлэсэ дэ, Керэ алмаслар синец кергэн базларыца.
Картайгансыц, яшьлектэге нурыц беткэн, ^чэр идец кувэт дигэн хурыц киткэн. Игьдикадыц, гыйлемец камил, динец сэлим Булгач инде канэгать кыл, шулар еткэн.
16.07.1920, жомга кен (мин эсирдэмен).
Гайфуллин Х. Г. Сынауларда сынмаган. -Уфа, 2010. - Б. 16-40, 53.
Публикацияне тарих фэннэре докторы Фэйзелхак Ислаев
эзерлэде
* Хэсис — эшэке, TYбэн, саран кеше.
** Мэгыйшэт — яшэу ечен кирэк нэрсэ, тереклек иту, кенкуреш, тормыш.
*** МаЬир — оста, булдыклы.
**** Хасид — кенче, кенлэшуче.
«ЬОРБЕР ФЭНДЭ МАЬИР ДЭ БУЛ, ШАГЫИРЬ ДЭ БУЛ...» . (БЕРЕНЧЕ БЭТЕНДеНЬЯ СУГЫШЫ СЭХИФЭЛЭРЕННЭН) '
