CC BY
7Документы
УДК 82-94=512.145
ИСТЭЛЕКЛЭРДЭ - СУГЫШ КАЙТАВАЗЫ
И.Г. Закирова
Татарстан Фэннэр академиясенец
Г. ИбраЫмов исемендзге Тел, эдэбият hдм сэнгатъ институты
Казан, Россия Федерациясе
ilzakirova@mail.ru
1948 елда Тел, эдэбият hэм тарих институты галимнэре Хэмит Ярми белэн Халидэ Гатина оештырган фольклор экспедициясе вакытында язып алынган истэлеклэр hэм сугыш чоры бэете тэкъдим ителэ. Экспедиция Татарстанньщ Ак-таныш, Калинин, Меслим hэм Минзэлэ районнары авылларында була. Экспе-дициядэ Казан дэYлэт университетыныц еченче курс студенты, килэчэктэ тарихи романнар авторы булып танылачак Нурихан Фэттахов та катнаша.
Сугыштан сощы экспедициялэр вакытында информантларнын кYбесе Беек Ватан сугышында катнашкан кешелэр, фронтовиклар була. Алар Беек Ватан су-гышы турында шактый гына истэлеклэре белэн дэ уртаклашалар, Yзлэре катнашкан яулар, сугышчан дуслары турында сейлилэр.
Беренче истэлек Мехэммэтзия Вэлиев сейлэве буенча язып алынган. Ме-хэммэтзия Ленинград hэм Сталинград фронтларында еч ел разведчик була, дурт тапкыр яралана. Разведчик-ефрейторнын истэлеклэрендэ Сталинград фронтында разведкага барган бер кен бэян ителэ. Салих Шакиров Беек Ватан сугышын гвардия капитаны дэрэжрсендэ тэмамлый, курсэткэн батырлыклары ечен Кызыл Бай-рак ордены hэм «За отвагу» медале белэн бYлэклэнэ. Салих Шакиров разведка бYлеге командиры була, истэлеклэрендэ дэ немец тылына тел алырга барган ва-кытта булган вакыйгаларны искэ тешерэ. Мирза Ибракимов Украинада, Днепр буенда барган каты яулар турында сейли. Истэлектэ сугышчыларныц сощы чиккэ кадэр танкларга каршы торуы, немец танкларын шартлатуы, яраланучылар турында CYЗ бара. Шэймэрдэнов Хэниф эсирлек фа^игасен бэян итэ.
Язмаларга тезэтмэлэр кертелмэде. Бу информантларыц ^анлы сейлэмен то-ярга да, истэлеклэрдэге вакыйгаларны тулырак кYзалларга да ярдэм итэ. Доку-ментлар Татарстан Фэннэр академиясенец Г. Ибракимов исем. Тел, эдэбият hэм сэнгать институтыныц «Мирасханэ» Язма hэм музыкаль мирас Yзеге фондында саклана (34 нче коллекция, 4 нче папка).
Теп тешенчэлэр: истэлеклэр, Беек Ватан сугышы, фольклор экспеди-циялэре, Тел, эдэбият hэм тарих институты
Сылтама ясау ечен: Закирова И.Г. Истэлеклэрдэ - сугыш кайтавазы // Историческая этнология. 2021. Т. 6, № 1. С. 151-170. https://doi.org/10.22378/he.2021-6-1.151-170
Беек Ватан сугышы тэмамлануньщ еченче ^эендэ Казаннан Тел, эдэбият hэм тарих институты фольклорчылары Хэмит Ярми белэн Халидэ Гатина Татарстанныц Актаныш, Калинин (1959 елда таркатылган район, территориясе Актаныш hэм Меслим районнарына бирелэ), Меслим hэм Минзэлэ районнары авылларына фольклор экспедициясенэ чыгалар. Экс-педициядэ Казан дэYлэт университетыныц еченче курс студенты, килэ-чэктэ тарихи романнар авторы булып танылачак Нурихан Фэттахов hэм икенче курс студенты, язучы Гариф Ахуновныц булачак тормыш иптэше, ШаЬидэ Максудова да катнашалар. Алар 11 июньнэн 14 июльгэ кадэр, ай-дан артык вакыт эчендэ, 38 авылда булып, халык белэн аралашалар, фольклорныц кYп терле жанрларына караган материал туплыйлар. Бу ма-териаллар соцрак кYп санлы ^ыентыкларда, 12 томлык «Татар халык и^аты» академик басмасында урын алачак.
Галимнэр 43 экият, 7518 кыска ^ыр, кYп санлы сюжетлы ^ырлар, мэкаль-эйтемнэр, такмаклар hэм такмазалар, балалар hэм яшьлэр уенна-рына караган материал туплыйлар, хэзерге вакытта онытылып барган ^ыеннар турында мэгълYмат язып алалар.
Сугыштан соцгы экспедициялэр вакытында информантларныц кYбесе Беек Ватан сугышында катнашкан кешелэр, фронтовиклар була. Алар Беек Ватан сугышы турында шактый гына истэлеклэре белэн дэ уртаклашкан. СYЗ уцаеннан, фронтовиклар истэлеклэр генэ тYгел, халык иж;атына караган шактый материал да яздырганнар. Мэсэлэн, Иске Кормаш авылында туып-Yскэн Насыйри Фаррахов шактый гына экиятлэр яздыра. Ул 1936 елдан су-гышка кадэр шофер булып эшли, сугыш башыннан машинасы белэн су-гышка китэ. Сугышта башта шофер, аннан соц, 1941 елда ук десант брига-дасында разведчик була. Фронтта 110 Александров гвардия дивизиясендэ хезмэт итэ. Кавказ фронтында була. 1942 елда алты айлык разведчиклар курсын угкэч, еч мэртэбэ парашют белэн дошман тылына тешэ. Бу десант сугышлар белэн Yзебезнец фронтка кушыла. 1943 елныц октябрь аенда II Украина фронтында Днепрны кичеп чыкканда каты яралана. 1944 елда яраланып авылга кайта. Ул I дэрэ^э Ватан сугышы ордены, «За боевые заслуги», «За доблестный труд» медальлэре белэн бYлэклэнэ.
Экспедиция вакытында hэр авылда фронт узган информантлар очрап торган. Фронтовиклар истэлеклэрендэ Yзлэре катнашкан яулар, сугышчан дуслары турында сейлилэр. Шушы районда туып Yскэн геройлар турында истэлеклэр дэ очрый. Мэсэлэн, Халидэ Гатина Татар Э^бие авылында 1892 елда туган Ханнан Маликовтан YЗ авылларында туып Yскэн Баян ДэYлэтов турында истэлеклэр язып ала. Баян ДэYлэтов Белоруссия ^ирендэ барган каты сугышлар вакытында 19 яшендэ hэлак була, Совет-лар Союзы герое исеме hэм Ленин ордены аца hэлак булганнан соц
бирелэ. Ханнан Маликов Баянныц 10 яшьтэн ятим калган авыр балачагын, хэрби хезмэт турында балачактан хыяллануы турында сейли, аныц белэн бэйле вакыйгаларны искэ ала.
Сугыш турында беренче истэлек Вэлиев Мехэммэтзия сейлэве буен-ча язып алынган. Мехэммэтзия Вэлиев Ленинград hэм Сталинград фронт-ларында еч ел разведчик булган, дYрт тапкыр яраланган. 36 яшьлек элекке разведчик-ефрейторньщ истэлеклэрендэ Сталинград фронтында разведка-га барган бер кен бэян ителэ. Гаярь татар егете тиз генэ кирэкле карар кабул итэ, Yзен дэ, сугышчыларын да саклый белэ, беркайчан да кирэкле до-кументларны яки телне кулга тешермичэ кайтмый. Шул ук вакытта бу истэлеклэр шулкадэр самими, аларда арттыру да, бизэп кYрсэтY дэ юк.
Сугыш турындагы истэлеклэре белэн уртаклашкан Такталачык авыл советы рэисе Шакиров Салих (1911 елгы, 1948 елда 37 яшьтэ) Беек Ватан сугышын гвардия капитаны дэрэ^эсендэ тэмамлаган, кYрсэткэн батыр-лыклары ечен Кызыл Байрак ордены hэм «За отвагу» медале белэн бYлэклэнгэн. Салих Шакиров разведка бYлеге командиры була, истэлеклэрендэ дэ немец тылына тел алырга барган вакытта булган вакыйгаларны искэ тешерэ.
Сугыш турында истэлеклэре белэн уртаклашкан икенче кеше Чалма-нарат авылында колхоз счетоводы булып эшлэгэн Мирза ИбраИимовка сугыш беткэндэ нибары 20 яшь була. Мирза Ибраhимов Украинада, Днепр буенда барган каты яулар турында сейли. Истэлектэ сугышчыларныц соцгы чиккэ кадэр танкларга каршы торуы, немец танкларын шартлатуы, яраланучылар турында CYЗ бара. Бу истэлеклэрдэ сугыш картинасы, яулар шулкадэр тегэл бэян ителэ, алар документаль кадрлар булып кYЗ алдына баса. Мирза ИбраИимов Yзенец беренче тапкыр яралануын Ьэм бYлэк-лэщен дэ бэян итэ. СYЗ уцаеннан эйтеп китY урынлы булыр, экспе-дициядэн соц ДYрт ел узгач, 1952 елныц ахырында булачак язучы Илфак ИбраИимов туып, этисенец Мирзамехэммэт дигэн тулы исемен Мехэммэт Мирза буларак татар эдэбияты тарихына кертэчэк.
Меслим районыныц Сикия авылында яшэYче Шэймэрдэнов Хэниф (1948 елда 38 яшь) Yзенец истэлегендэ эсирлек фа^игасен бэян итэ. Рядовой Шэймэрданов авыр яраланып дошман кулына элэгэ, шул кеннэн фашист концлагерьларында исэн калу ечен керэш башлана. Эсирлэрне бер лагерьдан икенчесенэ кYчереп, аларны ахыр чиктэ Майданек лагерына ил-теп ^иткерэлэр. Майданек - Польша ^ирендэге Освенцимнан кала зурлы-гы белэн икенче урында торган Yлем лагере була. Бу лагерьда исэн калу бик сирэклэргэ генэ элэгэ.
Экспедиция вакытында Беек Ватан сугышына багышланган ^ырлар, бэетлэр дэ язып алына. Сугышта hэлак булган Фэйзулла Абдуллинга багышланган бэет 1941 елныц сентябрь аенда Калинин районы Уразмэт авылында чыгарылган. Бэет астында берничэ генэ юллык искэрмэ дэ сак-ланган: «Бу чорда котырынган фашистлар Совет иленэ каршы сугыша иде. Шул вакытта иптэш Абдуллин Фэйзулла дошманга каршы аяусыз керэш
алып бара иде. Лэкин кетмэгэндэ башына гранат кыйпылчыгы тиеп тор-мыштан югала. Иптэш Абдуллинныц шушы Yлгэн вакытта янында бергэ булган иптэшлэренец сейлэве буенча бу бэет чыгарыла». Авылга килгэн беренче похоронка булу, Фэйзулла Абдуллинныц hэлак булган вакытында иптэшлэре дэ янында булу, аларныц бу хакта хэбэр ^ибэрYлэре дэ бэет чыгаруга этэргеч булгандыр. 1941 елда, халык, Совет иле иц-иц дип, су-гышны менэ бетэр, менэ сугышка киткэннэр тиз генэ фашистны ^ицеп кайтыр дип емет белэн яшэгэндэ, сугыш башлануга килгэн Yлем хэбэре халыкка бик авыр тээсир иткэн, ^плэр сугышныц бетен фа^игасен шушы похоронка белэн генэ тешенгэннэрдер дэ.
Сезнец игътибарга 1948 елда фольклор экспедициясе вакытында язып алынган, Беек Ватан сугышы фронтовикларыныц истэлеклэрен hэм сугыш чоры бэетен тэкъдим итэбез. Язмаларга тезэтмэлэр кертелмэде. Бу инфор-мантларыц ^анлы сейлэмен тоярга да, истэлеклэрдэге вакыйгаларны ту-лырак кYзалларга да ярдэм итэ. Документлар Татарстан Фэннэр академия-сенец Г. ИбраИимов исем. Тел, эдэбият hэм сэнгать институтыныц «Мирасханэ» Язма hэм музыкаль мирас Yзеге фондында саклана (34 нче коллекция, 4 нче папка).
Сугыш истзлеклзре I
Мин Сталинград фронтында идем. Безгэ разведкага барырга туры килде. Бу 1943 елны була инде. 23 январь кенне. Сэгать тенге 2-3 тирэсе. Безгэ бирелэ задача язык алып кайтырга. Без ечэY: мин - Валеев, Мещеряков, Емог-латов, алар руслар. Аларга мин старший. Пуртанк дигэн рабочий поселок бар. Разведрота командиры Семепота безгэ шунда барырга приказ бирэ инде. Без кYрешеп чыгып китэбез болар белэн. Без барабыз инде тау башына, поселок-ка. Поселокка килеп керэбез. Жрртлар тактадан нык итеп эшлэнгэн. Немец тавышлары ишетелми. Бер ^ортка килеп керэбез, бэлэкэй генэ ^ортка. Эйтергэ кирэк, 16-17 яшьлэрдэге бер кыз бар. Монда бер карчык, анасыдыр. Без алай-болай охран калдырмадык бит. Э кыз минем муеннан кочаклап алды. Безнец ди, кызылармеецлар бит бу, ди кыз энкэсенэ. Сеенэ бу кыз, ^ылый. Карчык эйтэ: «Атац кая икэн?» ди. Озак та Yтми бер карт кеше килеп керэ. Тегелэр ечэY, без дэ ечэY шул ^ортта. Хэзер алты кеше булдык. Мин эйтэм Мещеряковка: «Бу бабайдан сораштыр, немецлар кайда?» дим, Yзем русча яхшы белмим инде. «Кая хэзер, ди карт эйтэ, сезгэ CYлэп торырга вакыт юк, ди. Каян килдегез, шунда китегез, ди. Мин сезне ^эллэп эйтэм, ди. Шушы ^ортта унбер немец тора, ди. Хэзер кайтып керерлэр, ди. Тизрэк чыгып китегез», ди. Шул CYЗгэ каршы мин эйтэм: «Шуларны эзлибез бит бабай, алардан качарга килмэдек». «Юк, балакаем, чыгып китегез, барыбер эрэм буласыз бит, ди. Энэ кайталар да инде!» ди.
Вакыт эз. Уже шатырдап килеп тэ керэлэр, бер CYЗ эйтеп булмый. Кул белэн генэ тегелэргэ мич артына керегез, дим. Yлсэм Yзем генэ Yлэрмен, бетенебезгэ берьюлы Yлэргэ кирэкмэс. Немецлар ишекне ачып килеп
керделэр. Mинем кyлдa aвгомaг. Немецнын гэYДЭсе ишектэн кереп ^итмэде, мин aвгомaтгaн aгa бaшлaдым. Тегелэр ни, коридор тap булу сэбэпле, apткa чигэ бaшлaдылыp. Mинем aтyым aтy булды, eчебезнен тегелэрне гaпгaп чы-гып китуе булды. Xэзеp Mещеpяковкa зaдaние шуны бирдем: «Иптэш Mеще-ряков, син болapнын икесенен дукэмитен aл!» дим. Безгэ бaшкa нэрсэ кирэкми. Без бик aшыкгык. Без китугэ eйдэгелэp aп-aк булып кaлдылap. Тизрэк китэргэ кирэк бит. Mещеpяков докyментлapын aлды болapнын. Без озaклaмый Yзебезнен штaбкa кaйтып киттек.
Xэзеp комpотaгa дукэмитлэрне бирдек, доложить иттек. Kомpотa безгэ «Зaдaчa монын белэн генэ бетмэде, диде. Безгэ, диде, тере язык тотып aлып кaйтыpгa кирэк. Бик aвыp эш вaкыты, aшaгыз дa, тaгын китэрсез», диде.
Aзpaк тaмaккa кaпкaлaдык тa, чыгарга эзерлэндек. Mонысы Tpaктоp зaводы буеннш бapыpгa инде. «Иптэш Вэлиев, диде комpотa, мин бaя сезгэ язык aлып ^тырта дигэн идем, дия. Cез aлып кaйтa aлмaсaгыз дa, зур эш эшлэдегез», дия. Лэкин безгэ шундый зaдaчa: языкны ничек тэ aлып ramera. Эле без Пypтaнккa бapгaн идек, xэзеp Боpбa дигэн paбочий поселоккa бapaбыз. Kомpотa безгэ кapтa бyенчa курсэтеп бирэ. <^ез бapaсыз шyндa, дия, зaдaчa дия, шyндa немецлap торты, юкмы дия, aннaн сон язык aлып ramera», дия.
Без чыгып киттек. Бер тeнге сэгaть 4-5 тирэлэре. Aй яктысы якты ул вa-кытга. Кышкы тeн бит. Xэзеp без eчэYлэп чыгып киттек. Безнен фронт тукга-гaн ^иргэ килеп ^иттек бер чокыр бyйлaп. Пулеметный pотa комaндиpы белэн ^к^штек тэ, Yзебезнен кaя китэсене белгерттек тегенэ кapтa бyенчa. Бу тирэгэ aтмaгыз дибез, эгэр без ararna бaшлaсaк, ун яклaп безгэ ярдэм итэрсез дибез. Яр бyендa эрэмэлек apaсы. Ятa-тоpa бapaбыз. Япaнгa килеп чыктык. Бер ^орт шэYлэсе кYpенэ ^ыpaктa, 150-200 метpлap чaмaсы бap. Xэзеp туш белэн шуып бapaбыз шyндa. Жрртньщ кырыш килеп ^иттек. Бер aяк тaвышы ишетелэ. Бу ^оpтлap икэY икэн. Бер-беренен apaсы 30-35 метр-лap тирэсе. Шул ике apaдa бер чaсовой тоpa. Чaсовойны кYpдек. Mещеpяковкa эйтэм, шул чaсовойны кyлгa тeшеpеpгэ кирэк, дим. Mещеpяков бapa дa, чaсовойнын йepэгенэ кaдый. Кызу кaнлы бит егет. Aнын первый эше эле. Э безгэ язык кирэк. Бу эшне бозды. Mин тегенен яныш килеп чыгам дa, <Ox, эшне боздын, дим. Xэзеp нишлибез, дим. Икенчене эзлэргэ туры килер», дим. Mещеpяков эйтэ, «Кире киттек», ди. Mm, юк, дим. Эйгэ керэбез, мин эйтэм. Бapaбыз тaгын. Эйгэ тaбa бapa бaшлaгaн иек, бер aяксыз инвaлид килеп чыгa, безнен кеше, ул коpaлсыз. Без тегенен белэн сeйлэшэбез. Шул ^ортньщ xэ^эене икэн. Бу йортга немеслэр бap ди ул эйтэ. «Нэрсэ эшлэйлэр?» мин соpaймын. «Aлap бapсы дa ^оклaйлap эле, дия, aл^ып кaйттылap», дия. «Aлap ничэY сон?» «14 axpысы aлap», ди ул. Без, «Kоpaллapы кaйдa сон?» дибез. «Kолидоpдa дa, eйдэ дэ бap», ди теге.
Без pешaть итэбез: болapнын бaштa коpaллapын кyлгa тeшеpеpгэ, aннapы Yзлэpен.
Kолидоpдaн aлты кисэк винтовкa, e^ xэзеp eйгэ кердек. Эйдэн aлдык ^иде кисэк. Aвтомaт. Эле немеслэрдэ кYтэpелY юк. Xэзеp болapнын кеше сa-ны 14 бyлa. Kоpaл 13 кенэ, дип кYнел белэн уйлыймын. Дaвaй эзлэргэ дим мин - кaя бер коpaл? Kомaндиpныкы кapaвaт бaшындa эленеп тоpa икэн, пистолет кыш. Куркыныч кaлмaды. Mещеpяковкa зaдaчa бирдем. «Иптэш Mеще-
ряков, сица 15 минут вакыт. Боларны тышка чыгарып бастыр!», э Y3eM икенче ейгэ киттем. Ишекне ачтым. Бер-икесе уяу яткан тесле тоела бит. Кешенец санын белмим. Барып керYем булды, автоматтан боларга жибэрдем очередь.
Вакыт эз. Бер-икесе чыгып киткэн бит моныц. Башкалары шунда, Yле калганнар. Емоглатов чыкканын барсын кулга ала тора. Бу ейдэ куркыныч калмады.
Чыксам тышка мин, бер кеше дэ чыгармаган. Тегелэрнец аякарын, еслэрен киендереп ята Мещеряков, тегендэ барып керсэм. Мин бер-икесенэ аттым да, шунда ук тегелэр тышка чыгып бастылар. Моннан унике, теге йор-ттан ике чыкты болар. Хэзер боларны алып айтып китэргэ кирэк бит. Без кы-зулык белэн сизмэгэнбез, тац атып килэ. Хэзер карасак - Трактор заводы тау башында. Э анда немеслэр утыра икэн. Безне сизгэннэр бит, пулеметтан ата-лар. 150 метрлар чамасы алар. Yлэсе килмэй бит, яшеренергэ мэжбYP булдык. Немеслэр дэ безнец белэн. Тегелэрнец аякларын киендердек. Нишлэргэ, Yзебезнец якка чыгып булмай бит. Урын безнец ышык. Yзебезнец як кYренэ, болар ягы куренмэй. Тракторный да кYренэ. Без монда кеннец буена утырыр-га мэжбYP булдык. Кендезге сэгать икедэ жиде немес опять бу жортка кайт-тылар. Безне белмилэр. Элек монда торалар икэн. Коралларын ташладылар болар тышка. Боларны да кулга алдык. Безнец хэзер ундYрт тэ жиде - жегерме бер немес булды, э без еч кеше. Безгэ Yзебезнец яктан связной килде. «Давай, дия, кYпме пленный бар, алып чыгыгыз», дия. Ул кеше шулай дип эйтеп тэ бетерэлмэй, шундук аца пулэ тиде, яшеренмэгэн.
Хэзер кен кичкэ авышты. Жан тузмэй, жерэк ашыга. Ничек тэ боларны алып кайтып тапшырасы килэ. Мещеряковка эйтэм, «Иптэш Мещеряков, син, мин эйтэм, икегез монда каласыз, мин шушы тал арасыннан чыгып китэм. Э сез минем арттан немеслэрне озатыгыз. Мин чокырдан чокырга туш белэн Yзебезнец якка шуып китэм». Озак та Yтмэй, Мещряков тегелэрне минем арт-тан берэмтеклэп тезеп чыгарып жибэрэ башлый. Эгэр чыкмасалар, атарга приказ бирэм мин аца. Мин хэзер Yзебезнец якта. Немеслэр берэннэп берэн-нэп минем арттан чыга башладылар. Урын аулак, чокыр эче. Безнец Yзебезнец яктан, нинди кешелэр микэн дип карап торалар безне. Килэ бер старший лейтенант: «Бу немеслэрне обысковать итэргэ кирэк!» ди. «Иптэш лейтинант, мин эйтэм, болар дим, обысковать ителгэн, кулга да алынган. Кирэк булса, тегеннэн кереп ал инде». Теге аптырады инде. «Син нинди кеше? - дип со-раштырмакчы була. Ничек боларны бер Yзец генэ тоттыц?», ди. Мин тегецэ «Вакыт юк, тизрэк Yзебезнекелэргэ алып кайтырга кирэк», дим.ундурт немес минем кырга килеп життелэр. КYцел тынычланды. Теге яктагылары ечен дэ куркыныч юк - ике иптэш анда. Жан ашыга бит. Бу 14 ен тизрэк алып кайтып китэм. Yзебезнец торган жиргэ кайткан идем, безнекелэр каядыр киткэннэр. Тен карацгы. Сораштыра торгач, Yзебезнец частьне таптым. Алып кайттым тегелэрне, ундYртен дэ. Капитанга сдавать иттем. Мещеряков белэн Емоглатов да озакламый икесе дуртне алып кайттылар. Эч немес чыкканда пуля тиеп Yлгэннэр. Моннан соц мица капитан рэхмэт белдерде. Мине штабка алып кит-те бу. Немеслэр белэн барабыз. Yзебезнец начальствога кYрсэтте. Шуннан соц мине «За отвагу» медале белэн наградить иттелэр. Мещеряков белэн Емогла-
товка да бирделэр. Дивизия алдында генерал-майор Усенко безнец ечебезгэ благодарность белдерде.
Шушы кеннэн соц мин hэр сугышта катнаштым. Э 2 февраль кенне не-месне Сталинградтан тэмам тар-мар итеп, ^ирлэп куйдык. Безне ялга озатты-лар.
Вэлиев Мвхэммэтзия свйлэве буенча язылды. 36 яшътэ, элеккеразведчик-ефрейтор. Дурт мэртэбэ яраланган. 1941 елныц августын-нан башлап фронтта булган. Ленинград hэм сталинград фронтларында
вч ел разведчик булган.
Язып алынды 22 июнь 1948 ел. Калинин районы, Уразмэт авылы.
Н. Фэттахов.
II
Без Сухая Мечетка балкасында оборонада тораек. Сталинградта немес-лэрнец калган вакытларында, 1943 елныц гыйнварында инде бу. Сталинградка керетмэс ечен немеслэр бик нык оборона тораларые. Немеслэрнец оборона хэлен hэм аларныц кечлэренец ныклыгын белу ечен безнец разведотрядка задача куелды тел алып кайтырга. Бер тенне барган разведка уцышлы чыкма-ды. Командованиенец задачасы Yтэлмэде. Шул ук задачаны YтэY ечен мица приказ бирелде. Мин разведка буенча штаб начальнигы ярдэмчесе булып эшлэй идем. Yзем белэн 12 сугышчыны алып немеслэрнец оборонасында тор-ган пулемет кырында торучы бер сакчыны алырга китэргэ тиешбез. ««Тел» булырга тиеш инде бу. Анда бару ечен без кендездэн наблдение Yткэрдек. Аныц хэрэкэтлэрен Yрэндек. Сакчыдан 20 метрлар ерактарак немеслэрнец блиндажы барые. КYЗЭткэн чакта бигрэк тэ игътибар бирдек сакчыларныц алышыну вакытына - ничэ сэгатьтэн соц алар алышыналар. Немеслэрнец hэр ике сэгать саен алышынып торуын белдек. КYЗЭTY шэти^элэре безгэ «тел» алып кайтырга мемкинлек барлыгын кYрсэтте. «Тел»не алырга иц ^айлы вакыт дип смена алышыр вакыт ^иткэн чакны сайладык. Ченки бу вакытта сме-нада торучы немес солдаты арыган була. Шулай иттереп без Yзебезнц опера-цияне YткэрY ечен тенге сэгать икене билгелэдек. Ак халатлар кидек, кинжал hэм автоматлар белэн коралландык, кендездэн билгелэнеп куйган сукмаклар-дан немес ягына чыгып киттек. Без чыгып киткэндэ тенге сэгать бер эе.
Тен айлы, якты. Шулай да, бераз кар тешкэнгэ, томанланып тора. Немес часовоена барып ^итэргэ бер йез метр калганныц соцында, бер ышык урынга туктап. ДYртэрлэп еч группага бYлендек. Бер группа туп-туры часовой кыры-на барырга тиеш булды. Ике группа, ике яклап часовойныц ике ягыннан барып, артыннан тешэргэ тиеш булды. Беренче группа часовойны тере килеш кулга алырга тиеш. Э ике группа блиндаждагы ^ал итуче немеслэрне блиндажы ние белэн Yтереп бетерергэ тиеш, гранаталардан ыргытып. Монысы соцыннан булырга тиеш инде. Беренче группаныц башлыгы итеп мин казах егете Чембаевны билгелэдем. Калган ике группаныц берсе белэн Yземэ алдым ^итэкчелекне, э икенчесенэ Эхмэттинов дигэн ^егетне куйдым. Ул Башкорт-станнан. 12 кешедэн татардан икэY, казахтан икэY, калганнары руслар, укра-иннар эе. Без hэрберебез билгелэнгэн вакыт буенча билгелэнгэн объектка ба-
рып життек. Группалар арасында тенге вакытта элемтэ средствосы булып кесэ фонаре утын кYрсэтергэ тиеш иек. Аны немес кYрмэскэ тиеш.
Хэзер инде без барып життек. Беренче группаныц эш башлавын кетеп торабыз. Беренче группа немес часовоена 4-5 адым калгачтын, немес часовое сискэнеп, пулеметына ябеште. Лэкин бу вакытта часовойга соц иде инде. Су-гышчылар барып часовойны буып алдылар. Авызына чYпрэк тутырып, кап-чык кигертеп, алып та киттелэр. Немеснец эше дэ бетте. Немес пулеметы сак-чысыз калды. Бу безнец ечен жайлы момент тудырды. Мин Yземнец группа-дан ике солдатны пулемет кырына барып, сменага килYче икенче немесне кетэргэ куштым. Аларныц берсе пулемет янында немес часовое кебек булып торырга тиеш эе, икенчесе кYренмэй торырга.
Минем солдатлар как только барып життелэр, блиндаждан алмашка немес часовое чыгып, пулеметтан биш адымнар чамасында туктап калды. Шиклэнде кYрэсец, Yзенчэ экрен генэ нэрсэдер эндэшэ башлады. Безнец солдат, немесчэ белмэгэч, берни эндэшми. Шул арада минем группадагы бер солдат шуышып барып, тегенец артына теште. Аныц экрен генэ барып «Хальт!» дип кычкырып жибэрYенэ, немец каушап теште, кулын кYтэрде. Минем солдат торды да, тегецэ ташланды. Шул арада пулемет кырында тор-ган ике солдат та килеп життелэр. Немеска тын алырга да ирек бирмэенчэ, авызына биялэйне тыгып, кулын артка бэйлэп, тиз генэ алып та сыптырдылар безнец якка. Задача болай уцышлы гына чыккачтын, Yзебез дэ шатландык, тагын да жерэклэндек.
Мин хэзер ике группа белэн дэ блиндажга нападать итэргэ карар кыл-дым. Блиндажга нападать иту ечен ике группаны да берлэштердем. Ике солдатне! пулемет кырына жибэрдем hэм пулеметны блиндажга таба хэзер тотар-га куштым. Сержант Максименкога блиндаждан чыгып торган торбадан тыцларга куштым. Сержант Максименко торба кырына барып колагын салды да, мица омлый. Аныц ымлавы буенча мин дэ шуышып кына барып життем. Тьщлыйбыз икэYлэп, CYлэшкэн-ниткэн тавыш ишетелми, гырлап жоклаган тавыш ишетелэ. Гырлауларына караганда, Максименко, ике кеше булырга тиеш, ти. Мин, еч кеше булырга тиеш, тим. Мин тетен торбасыннан карамак-чы булдым. Торбадан карыйм: кечкенэ ут жанып тора. Бер немеснец жоклап жатканы куренэ, башка берни кYренми. Максименкога эйтэм, ничек кенэ итеп боларны тавышсыз Yтереп бетереп китэргэ. Максименко эйтэ, ишекне ачып, автоматтан атып бетереп китэргэ кирэк, ди. Мин эйтэм, тавыш чыга, курше блиндажлардан ишетерлэр, Yзебезнец артъяктан тешэрлэр. Тавышсыз гына немеслэрне юк итеп киту ечен Максименконы, аныц кырындагы ике солдатны алып, блиндажныц ишек кырына килдем. Аларга эйттем, эшнец уцышлы чы-гуы менэ шушыларга бэйлэнгэн, дип, кинжалларга кYрсэттем. Алар шундук ацлап алдылар, hэрберсе кинжалларын тотып тикшереп карадылар. Блиндажга керY белэн hэрберебез берэр немеска ташланырга тиешбез.
Ишекне иплэп кенэ ачтык. Ут начар яктырта, кYпме кеше барын болай ачык кYреп булмай. Вакыт та жук. Ишекне ачу белэн эчкэ ташландык. Лэкин, бэхетсезлеккэ каршы, дуртебезгэ еч кенэ немес булып чыкты. Максименко белэн икебезгэ берне уртаклап казарга туры килде. Шулай итеп немеснец блиндажы белэн эшне бетердек. Блиндажда эленеп торган полевой сумканы,
естэлдэ яткан кэгазьлэрне тиз генэ алып, тышка чыктык. Тышта ул-бу жук, безне сизмэгэннэр. Пулемет кырында калган ике солдат пулеметныц жозагын алып жаталар ые. Шушында шакылдау ишетелеп, кYрше блиндажда CYлэшкэн тавышлар килэ башлады. Безгэ ашыгырга кирэк. Югалтусыз тизрэк штабка кайтып керергэ кирэк.
Эшне сизеп алдылар немеслэр. Без Yзебезнец якка чыгып китэ башлагач, пулеметтан ут ачтылар. Лэкин соц иде инде. Yзебезнец яшерен юлдан кайтып китэргэ була ые безгэ. Без инде кайтып житэбез, дигэндэ генэ, мимнометтан ут ачып, Максименконы гына яраладылар. Аны иптэшлэр кутэрделэр. Шул килеш кайтып життек штабка. Безне монда бик кеткэннэр икэн. Югалтусыз-нисез шундый уцышлы уткэрелгэн операциягэ бик шатландылар. Солдатлар, офицер-лар - бар да рэхмэт укый, кулны кыса, разведчиклар гадэтенчэ стопка сузалар. Максименконы медсанбатка жибэрделэр.
Без алып кайткан полевой сумканы hэм башка документарны штаб на-чальнигы капитан Дятельгэ бирдек. Безнец алып кайткан документлар командование ечен бик кыйммэтле булып чыктылар. Житмэсэ, документларны рас-лау ечен безнец ике «тел» дэ бар. Без алып кайткан документларныц hэм «теллэр»нец кYрсэтYе буенча командование ечен уцышлы hежYмгэ кYчэргэ мемкинлек булды. Икенче кенне безнец чэстлэр немескэ каршы hежYмгэ башладылар, немесне оборонасыннан куып алып чыгып китеп, эчкэ таба кы-сырыкладык. Шушы уцышлы Yткэргэн разведка операциясе ечен минем Yземэ Кызыл Байрак ордены бирделэр. Калган сугышчыларныц унысына орденнар, икесенэ «За отвагу» медале бирделэр.
Шакиров Салих (37 яшь) свйлэве буенча язып алынды.
Шакиров Салих Беек Ватан сугышын гвардия капитаны званиесендэ тэмам иткзн. Хззерге вакытта Такталачык а/с предсадетеле, Актанышрайоны.
Язып алынды 10 июль, 1948 ел.
Н. Фзттахов.
III
Днепрныц сулъягында ыек. Безгэ немесне киц жиргэ жэелдермэскэ кирэк ие. Немес безгэ таба кереп жэелергэ тырыша. Шуны тоткарлап калырга кирэк ие. Без бер Украина авылында торабыз. Штабтагы посылнай взвод ур-нашкан йорттан безне килеп уятты. Комбатарея урнашкан йортка илттелэр. Yзебезнец взвод белэн бардык. Безгэ комбатарея икенче бер полкка тапшы-рылуыбыз турында ацлатты. Безне комбатарея белэн сейлэшкэндэ, аерым машиналар кетеп торае. Без, шушы машиналарга теялеп, икенче бер полкка китэргэ тиешбез. Тенлэ килеп тештек бу полкка. Yзебезнец расчетка тиешле пушкаларны кабул иттек. Э тац ату белэн авылдан ашыгыч чыгып та киттек.
Бездэн фронт 25 километр иде. Машиналар белэн передовой линиягэ тац атыр алдыннан, ике километр кала, юлда, без урнашкан участоктан яраланып чыгучы сугышчыларны очраттык. Сугышчылардан фронт хэллэрен сораш-тырдык. Алар немеслэрнец кенгэ берничэ мэртэбэ, Yзлэренец калган плац-дармларын кицэйту ечен зур-зур кечлэр белэн hежYмгэ килгэннэрен сейлэделэр.
Машиналар калкулык астында калдылар. Без пушкаларны тартып тауга алып менэргэ тиешбез. Тау башын безнекелэр кичэге кенне генэ алганнар икэн. Без пушканы маскировать итеп тартып алып менеп киттек. Бу вакытта инде яктыра башлаган иде. Немеснец бер батареясе безгэ ата башлады. Тирэ-якта кукуруз басуы. Yле немес гэYДЭлэре, безнец сул якта ватылган пулемет ята. Эле безнекелэр трофей ^ыйнарга да елгермэгэннэр. Кичэ генэ булган ул операция. Снэрэдлэр бик якын тешэ башлады. Без барыбыз да пушкадан 4-5 метр читкэрэк, кукуруз арасына кереп яттык. Бездэн ерак тYгел генэ ярылган немес снэрэде Yзебезнец иптэшне - Сталинград егетен каты яралады. Мин тиз генэ бер иптэшем белэн шуышып аныц кырына барып аягын бэйлэдем. Аны плащ-палаткага салып машинага илтеп куйдык. Бик эйбэт ^егет ие, аерылы-шу кыен булды.
Безгэ тизрэк пушканы огневой позициягэ илтергэ кирэк. Кукуруз сабак-лары арасыннан Yзебезнец пушка кырыена юнэлдек. Мин, командир орудие кырында тораем. Ул пушканы кукуруз эченэ эчкэрерэк алып кереп урнашты-рырга кирэк турында эйтте. Бу вакытта тэмам яктырган иде. Без бер шуышып, бер тезлэнеп пушканы сейрэп киттек, кайсысы арттан этэ. Кен якты булгач бик саклык белэн пушканы ^айлап урнаштырырга кирэк ие. Пушканы урнаш-тырдык. Бу вакытта бездэн уц яктан куаклык арасыннан безнец танклар наступать итэ иде. Боларны без кузэтеп кенэ торабыз. Безнец танклар наступле-ниесе уцышлы чыкмады. Немеслэр нык торалар ие. Бу наступлениедэн соц безнец полк командованиесе ала хэбэр - безнец участоктан танковый наступление кетелэ. Безнец полк противотанковый истребительный полк булган-лыктан танк hе^Yменнэн куркыныч булган участокка урнаштырылган иде. Безгэ бик ныклы хэзерлек белэн торырга кирэклек турында комбатарея эйтеп чыкты. Расчетыбыздагы егетлэр hэрберебез дэ актыкка чаклы нык торырга, бер немес танкысын да ^ибэрмэскэ CYЗ куештык.
Шул вакыт ерак тугел урыннан беренче немес танкысы ял урыннан (балка) куренде. Без туземсезлек белэн беренче снэрэдне ^ибэрергэ хэзер торабыз. Командир батарея беренче немес танкысына тебэп атарга приказ бирде. Беренче ^ибэрелгэн подкалибрный снэрэд немес танкысына тиде. Танк туктады. Мин беренче мэртэбэ наводчик булып аткан снэрэд ие бу. Мин бу беренче уцыштан соц, Yзем эсселе-суыклы булып киттем. Тагын да ныграк ^ан керде. Туктаган танктан немец солдатлары тешеп тирэ-якка чэчелделэр. Танктан пулемет ата башлады. Моны ничек тэ бетерергэ кирэк. Мин икенче снэрэд ^ибэрдем. Танк-та ут куренде. Ут курену белэн мин, бу танк белэн эш бетте дип куйдым. Мо-нысы белэн куцел тынычланды. Лэкин эле танклар куп. Аларны да ^имертергэ кирэк. Телэк бер генэ - бер танкны да Yзебезнец якка ^ибэрмэскэ, демектерергэ бетенесен дэ. Мин тагын бер снэрэд ^ибэрдем - тимэде. Танк hаман килэ. Мин бетен куцел белэн танкист мине кургэндер, мица килэдер дип уйлыйм. Лэкин немес танкысы мица тебэп атмады. Мица бик зур мемкинлек туган кебек булды. Ныгытып тебэп икенче снэрэд ^ибэрдем, танкта ут куренде. Ут курену белэн немеслэр тешеп йегерэ башладылар. Бездэн бер 100-150 метрлар чамасы алда урнашкан пехота аларга каршы ут ачты. Танк белэн эшне бетергэч, Yземдэ немеснец бу тимер ^ен машинасы белэн керэшергэ кеч барлыкны сиздем.
Орудиеныц башка нумерлары да Y3 эшлэрен житез башкарып торалар ые. Сугыш кырын тетен, тузан каплады. Немеслэр артилириясе Y3 танкларына нык ярдэм итэ. Хэзер немеснец танклары кY3гэ артканнан арта кYренэ башла-ды. Шушы вакытта безнец расчетта бары еч кенэ кеше калды, еч иптэш яра-ланды. Эченче танкка ата башладым. Беренче атудан тегенец гусеницасы езелде. Лэкин танк пушкадан атуында дэвам итэ. Шул вакытта мин бер осколочный снэрэд жибэреп калам немес пехотасына. Бу вакытта инде танклар безгэ якынлашып килэлэр. Кисэк кенэ тэнемдэ кызулык сиздем. Бик каты удар булды. Уштан яздым. Ацыма килсэм, яраланганымны сиздем. Шул ва-кытта минем иптэш Калащенко - украин егете - еченче танкны да тончык-тырган. Мин ныгытып ушыма килгэндэ безнец пехота hэм танклар наступ-лениегэ кYчкэннэр иде. Ьавадан авиация ярдэм итэ. Бераздан мине санчастка алып киттелэр. Санбатта полк командиры килеп минем Кызыл Байрак ордены белэн бYлэклэнYем турында белдерде hэм рэхмэт эйтеп кулымны кысты. Ул мица безнец гаскэрлэрнец наступлениегэ кYчкэннэн соц, немеслэрне куып ике авыл алганлыкларын эйтте.
ИбраНимов Мирза (23 яшь) свйлэве буенча язып алынды.
Сугыштарядовой булган. Хэзерге вакытта Чалманарат авылында
колхоз счетоводы булып эшли.
Язып алынды 13 июль, 1948 ел.
Н. Фзттахов.
Майданек лагерында
Мин 1942 елныц декабрь азагында Старая Русса шэhэре тирэсендэ бик каты яраландым. Ике аяк ранен булды минем пирвай разрывной пулэ белэн. Уц кул ике жиреннэн ранен булды. Ранен булгач, ушсыз мин 5 сэгатьлэп кар естендэ ятканмын. Исемэ килеп, куземне ачсам, нимеслэр килеп житкэннэр. Эч нимес солдаты килде минем кырга. Торырлык хэлдэ тугел бит мин. Ике нимес солдаты таяк белэн кыйный башлады. Эченчесе нэрсэдер кушты да, мине тегелэр кыйнаудан туктадылар. Шул еч ниместэн соц тагын бик куп булдылар болар. Жицелрэк ранен солдатларга кутэртеп безне каядыр алып киткэннэрен сиздем. Миннэн башка да раненлар куп икэн. Безне автомашина-га илтеп салдылар. Шуннан соц, бер авылга туктатып, анда сыер лапасына ябып куйдылар. Бик куп кенэ иек без анда. Бераз тыштан хэл монда (жылырак). Безгэ бер бидрэ бозлы су китереп бирделэр, аннан соц бераз туц борчак. Жицел раненлэр суны эчтелэр. Мица хэрэкэт итэргэ бер жай да юк. Аннан соц безне алып киттелэр. Китереп салдылар бер такта лапас кебек жирдэ. Аныц эчендэ кар, бераз салам.
Азрак жериэлгэн кешелэр шул саламны тагын жылыттылар. Безнец хэлне белуче дэ-нитуче дэ юк эле.
Алып киттелэр моннан, тагын безне машина белэн кая алып баралар, кая барабыз - без белмибез инде. Пересельный пункттан безне багунга теяделэр. Багун эче шэп-шэрэ, коры идэн. Салкын. Бик куп тутырдылар безне монда. Халык естендэ халык. Сине ранин дип тормыйлар анда. Кая барганны эле дэ
белмибез эле без. Пуез белэн Пороховага барып тештек. Пуездан тешергэч тэ безне мунча керттелэр. Шунан соц госпитальгэ керттелэр. Палатада безнец халык бик кYп ие. Минем шунда аякны кистелэр болар. Эч китэ башлады, бит гел ачыган кэбестэ суы, черек бэрэцге ашаталар монда. Икенче палатага кYчерделэр. Монда суык, пычрак, туендыру ^ук. Бетен тэндэ, ес киемендэ бет, сыпырып тешерэбез.
Халык кен Yлэ, тен Yлэ монда. Yлеклэрне алмыйлар, шулар белэн бергэ ятабыз. Безгэ кененэ 200 грамм опилка эпие бирэлэр, 700 грамм кэбестэ суы. Мин шундый хэлдэ биш ай яттым. Бу вакыт эчендэ минем тире белэн сеяк кенэ калды тэндэ. Безгэ анда нимеслэр hэрбер кешегэ нумер тактылар, фанир тактага язган. Эгэр шул нумерыцны муеныца такмасац, алып чыгып кыйный-лар ые уштан язганчы, ^э хэлец беткэнче ^ацакка чапкалыйлар. Безне моннан Эстониягэ кYчерделэр. Киндерхос дигэн лагерьда яттык. Анда да безгэ черегэн кортлы сыр бирэлэр 200 эр грамм hэм кычыткан суы. Агуланып кешелэр Yлде шуннан.
Ноябрьдэ безне Швециягэ озаттылар. Мунча керттелэр баргач та. Аннан соц ике аяксызларны утын теягэн кебек, берничэ арбага теяп каядыр ^ибэрделэр. Арбаны авыр булмаган ранин солдатлар алып бара. Бер ачклы-ларны алдан ^эяY ^ибэрделэр. Алар баралмай башлагач, безнец ескэ атып-атып бэрэлэр, эрдэнэ кебек. Халык кычкырыша. Уштан язучылар да кYп булды. «Китер пычак, Yземне Yтерэм» дип кычкыралар. Э нимеслэргэ кызык -келешэлэр безгэ карап. Бер километр чамасы тартып алып бардылар безне. Баракка илтеп ташладылар. Кезге салкын. Бараклар озын, тактадан. Астан да буран керэ, естэн дэ буран керэ. Монда терле халыклар бар лагерьда. Ден^адагы бер миллэт тэ калмаган. Катын-кызлар кYп, ирлэр дэ, картлар, ба-ла-чагалар да. палаталарга кешелэрне суртлап тутыралар. Кайсысына каты раниннар, кайсысына ^ицеллэр. Палата еч кат нардан тора. Ул нарларга уты-рып торып булмый, ятып кына торасыц. Бер нарда бишэр кеше. Палатаныц уртасыннан озын мич салынган. Аца ^ату ^ук инде. Кененэ ечэр-дуртэр мэртэбэ нимеслэр проверка ясыйлар. Ул килгэндэ муеныцнан нумерыцны чыгарып кYрсэтеп торасыц инде. Нимес сине кат-кат карап китэ. Эгэр ул карап йергэндэ берэрсе башын кирэк кадэрледэн артыграк чыгарып торса, ни-мес килэ дэ камчы белэн мич естенэ яткызып кыйнай башлай. Кененэ болар бер мэртэбэ 300 грамм чамасы эпи, 200-300 грамм чамасы баланда (аш) бирэлэр. Я аныц урынына ярты литр кипиток.
Монда бер ай яткызгач, озаттылар безне Люблинга, Пулшэгэ. Мунча керттелэр, Yзебездэ булган киемнэрне алып бетереп, бич (весь) берсен дэ кал-дырмаенчы, трусик белэн майка бирделэр. Кышкы салкында шул кее мунчадан чыккач, кар естендэ калдырдылар. Халык бик куп чирлэп Yлде. Баракка илткэч тэ бик куп халык кырылды. Монда да барак суык, аста-естэ юк, берчэ куп. Берчэнец зарары юк дип, аны бетерY турында уйлап та карамый нимеслэр. Тен ^окысы ^ук инде ул. Без барып кергэч, безгэ кадэр 48 мец иптэшлэрне яндырганнар дип эйттелэр карматоридэ. Безгэ тэрэзэдэн карматори куренеп торадырые. Мор^алары бик хэтэр, куккэ тиярлек булып тора.
Мин монда бик ябыктым, Yлем чигендэ калдым. Безне Yлчэп тораларые. 38 килограммга калганыем. Сугышка кадэр 66 кило. Киевкэ килгэч коткары-лып, ейгэ кайтканда 64 килограмм.
Комиссия булае, чирлелэрне аерым палатага илтеп куялар. Анда кеше чыдамай, барган hэркем Yлеп кенэ тора, терелэй чыгучы жук. Минем арадагы иптэшлэр дэ шул туберклезный палатада кYп кенэ Yлделэр. Мин сугышка кадэр бик тазаем, шуца да Yлемнэн калганмындыр инде.
Yзебезнекелэр килеп коткарганда шул Майданек лагерында булдым. Кызыл Армиянец килYен нимеслэр эйтмилэр, шулай да охран нимеслэрдэн ацлап калдык. Алар «рус килеп житэ, рус килеп житэ» дип CYлэнэлэр ие. Yзебез-некелэр килеп алдыннан бер кен, мин кYреп тордым, безнец палата белэн рэдем булган ничэ йезлэп кер жуучы хатын-кызларны крематориягэ алып ки-теп жандырдылар. Нимес шуннан соц тенлэ качты. 22 (23) июньдэ тенлэ, 1944 елны Yзебезнекелэр безне коткардылар (ослабаждать иттелэр). Шуннан соц безне туган илгэ кайтардылар. Киевкэ килеп тештек.
Шзймзрдзнов Хзниф (38 яшь) сейлзве буенча язып алынды.
Элеккеге рядовой. Инвалид. Колхозчы. Калинин районы Сикия авылы.
Язып алынды 24 июнь 1948 ел.
Н. Фзттахов.
Дзулзтов Баян турында истзлек
Ул Yзе фэкыйрь семьядан. Анасыннан 2-3 яшьлэрендэ, атасыннан 10 яшьтэ калды. 1924 елны туган. Атасы Yлгэч, Анасы (ути?) кияугэ китте. моны тэрбиягэ ала курше-^лэн. Мин дэ инде аца биялэе булмаганда бэялэй бирдем, башка эйбере булмаса, башканы. Ашау-эчY минеке тугел ие. Укыттык. Мин 1914 елгы империалистик сугышта катнашып, кYрсэткэн геройлыкларым ечен «Георгиевский крест» алдым. Шул ук сугышта мин бер аякны калдырып, инвалид булып кайттым. Баян бу хэллэр белэн кызыксына ие. Ул миннэн сорый ие «Ничек-ничек алдыц моны?» дип. Мин эйтер ием: «Сугышлар була ул, бу азаккы сугышлар гы-на тугел эле, суга керергэ кушсалар - суга кер, утка керергэ кушсалар - утка кер. Разведкалар була, дошманнарны алдан барып белешеп кайтасыц, кайда алар то-ралар. Мин шушыларга алдым», ди торган ыем. Шуларны кызыксынып миннэн сорар ые.
Минем аныц белэн бер яшьтэ Тимершэех исемле балам бар ые. Аныц белэн уйнарлар ые алар. Икесенэ ике мылтык ясап бирдем. Аннан берсенэ берсе эйтерлэр ие. Мин аларга солдат уеннары ейрэтэ ием, балалар уеннары ейрэтэ ием. Алар шулай берсе аклар булып, берсе кызыллар булып берсенэ берсе каршы чыгалар ые. Чыгып китэлэр ие пычраклар аркылы, минем малай пычракларга керми ие, э ул керэ ие. Малай бик герой була ие. Аныц Yгэй анасы бик каты тиргэр ие. Аныц кебек вакытта аныц ^лмэк-ыштаннарын Yземнец корткага юдырыр ием. Мин аны инде ^п тэрбиялэдем. Ул, тормыш авыр булуга карамастан, 7 классны бетереп, шуннан соц инде ФЗОга китэ, Дербышкага. Ул 3-4 яшендэ вакытта атасы белэн Дербышкада торды. Шунда рус телен ейрэнде, рус телен бик яхшы сейлэр ие.
Xэзеp таннэрдэн бер тайне китэлэр минем бaлaлap ^yara. Aндa бyлa Yзэк киртэ. Шул киртэ эчендэ бер кэзэ бэрэннэп ^aтa икэн. Mинем улым кaйтa, бaлa-лap дa кaйтa. Шyннaн минем улым Бaянгa сeйли «Mенэ без буре бaлaсы курдек» дип. Бу ^рэгенэ чыдый aлмый «Дaвaй китэбез!» ди. Бaлaлap pизa тYгел, «Буре aшap» дилэр. Mин эйтэм: «Бap, Бaян». Aгaчтaн ясaлгaн мылтыкны ana дa китэ бу. Бу мылтыкны мин ясaп биргэн ием бaлaлapгa. Maлaйлap тегенен apтыннaн бapa-лap. Бaлaлap чын буре дип бapaлap инде, э Yзлэpе куреп, куркып кaйгкaннap. Бу инде aгaч мылтык белэн герой булып бapa. Шуншн бapсaк, кэзэ бэрэннэре вдга. Бу кaйгa. Шyннaн сон инде бaлaлap кeлешэлэp. Бaян эйтэ: «Cез бернэрсэ дэ бул-aлмыйсыз» ди.
Ул apмиягэ бик шaтлaнып китте. Шул вaкыттa ул миннэн соpaшып, мин aнapгa кYчтэнэчлэp биреп ^ибэреп, шyлaй итеп китте ул. Ул иркен кеше бaлa-сы тугел иде. ФЗOдaн кaйткaч, минем тepле Yнэp eйpэнэсе килэ дип, минем белэн тepле тэгэрмэчлэр эшлэргэ Ypэнде, шуны эшлэр ие ул, Ypэнеp ие. Кол-xозгa эшли ие. Mин эйтер ием: «Бу колxозгa эшлэгэнгэ минa xезмэт кeне язa-лap бит» дия идем. Э ул: «M^a кeн кирэкми, мивд YPЭHY кирэк» ди ие.
Apмиягэ киткэч минa xaтлap язды «Шyлaй-шyлaй, мин геpойлыклap кYpсэттем» дип. Mm aнapгa ^aвaп язa ием «Шyлaй яxшы эшлэ, мин син гай-тырга мaтyp кызлap xэзеpлэп куярмын» дип. Ул CYЗне бик тынлayчaн ие, ни кyшсaлap дa, гаршы эйтмэде.
ФЗOдaн кaйтып apмиягэ киткэнгэ кaдэp колxоздa кибэн кую hэм бaшкa шунын кебек эшлэрдэ эшлэде.
Mин Yзем 1892 елны туган. 1913 елны солдaткa aлындым. 1914 елны су-гышкa киттем, ефрейтор булып. Cyrarn вaкытындa нaстyпление гаты бyлгaч, без бapa aлмaдык, aкyп кaзып яттык. Бер вaкытны тeннэ соpыйлap «Кем paз-ведкaгa бapa?» дип. Кемгэ бyлсa дa бapыpгa кирэк бит инде илне сaклapгa. Mин китэргэ булдым инде, шистa (шест) aлып киттем елганын тирэнлеген Yлчэpгэ. KYпеpнен эченэ кереп бер сaлдым, ике сaлдым, тирэнлеген белеп булмый. Эченче сaлyдa aтa бaшлaдылap. Apттaн дa, aлдaн дa aткaн шикелле. Инде без apткa чиктек. Иптэшлэр кaчып бетэлэр инде. Бapып утырдым бер бaкчa бyенa. Mm утырган вaкыттa лыш-лыш килгэн бер тaвыш ишетелэ, га-paсaм кеше икэн. Ул кеше мивд «Дaвaй утыр, дaвaй плен кaлыйк» ди. Mm эйтэм, булмый дим. Шунган без киттек, кaй яккa бapгaнбыздыp инде. Без кaйтa тоpгaн юлдa бер paненый ятa. Mоннaн пропуск сорыйбыз. Бу эйтэ: рус xaлкы ди. Шyннaн без моны, мылтыгын aлып, ^илкэгэ киеп, кyлгa кулны то-тып, бу кешене кутэреп, ^илгэ кapшы Yзебезнен юнэлеш белэн гайта бaшлa-дык. Kaйтa-кaйтa тaгын шэYлэ кYpенэ, пытыр-пытыр килэ. Ka^a бapыpгa дa белмибез, ни бyлсa булыр дип, киттек. Болap тaгын Yзебезнекелэp булып чык-тытар. Бapыбыз унике кеше бергэ ^ыелдык. Aypyны aлып кaйгтык Yзебез белэн. Елганын тирэнлеген белэ aлмaдык.
Актанышрайоны Татар Эщбие авылындаХаннан Маликовтан язып алынган. 1935 елдан колхозчы. II гpyппа инвалид.
14 июлъ 1948 ел.
Язып алyчы Халидз Гатина.
Фэйзулла ага бэете
Бисмиллаhи вэ биллэhи, житте Корбан гаете, Без эйтэбез, сез тыцлагыз, Фэйзулланыц бэетен.
Эйдэн чыгып киткэн чакта улэремне мин белдем, Барлык халык ирке ечен сугышканда жан бирдем.
Минем улгэн хэбэремне иптэшлэрем белсеннэр, Ирек ечен керэшкэндэ корбан булды дисеннэр.
Быел чэчкэн икмэклэрне кайтып ашый алмадым, Иркен Совет иллэрендэ озак яши алмадым.
Кавалеристлар чабып йери яхшы атка атланып, Дошманнарны жицеп, илгэ кайта алмыйм шатланып.
Казармага кергэн чакта мылтыгымны сеядем, Туган-ускэн иллэремэ кайта алмады сеягем.
Казармада торган чакта яхшы ашлар ашадым, Гелчэчэктэй яшьлегемне Герман явыз ашады.
Ьич уйламаган чагында Герман сугыш башлады, Су селеге кебек идем, башларымны ашады.
Ьич туктаусыз йезэр-мецэр йери монда машина, Явыз герман дошман житте минем газиз башыма.
Дошман Герман гранат атты уц як колак янына, Кара жирлэр кызыл булды, минем аккан каныма.
Гранат тигэч, якты денья тетен булды куземэ, Эстемдэге киемнэрем кэфен булды уземэ.
Тамакларым сусаганда, сулар эчтем елгадан, Яшэр идем деньяларда hич туймадым мин аннан.
Сабый чакларымда улсэм, бу кеннэрне курмэсием, Герман сугыш башламаса, мин вакытсыз улмэсием.
Чабып бара, кешнэп куя, безнец Совет атлары, Герман дигэн мур кырганныц калмасын затлары.
Герман дигэн ач этлэрнец сорамагыз хэллэрен, Утта янсын сеяклэре, эт ашасын тэннэрен.
Ядро тиеп егылгач та, сестралар килделэр, А^ ярасы авыр икэн, улэр мескен, диделэр.
Хэлкэйлэрем авыр булды гранат килеп тигэндэ, Читен булды, дуслар килеп, а^ Абдуллин, дигэндэ.
Ядро килеп тию белэн янга дуслар килделэр,
Хуш, иптэшкэй, бэхил бул, дип, мица куллар бирделэр.
Гранат тигэч кузалларым карацгыланып китте, Сыцар кулым езелсэ дэ, уфтанмасыем бу тикле.
Яраларым жицел булса, госпитальдэ ятырыем, Исэн булсам, кайчан да бер туган илгэ кайтырыем.
Герман явыз ач этлэргэ ачуымнан ни эйтим, Жрмэгатем, газиз балам, калдыгыз инде ятим.
Газиз балам, сине кабат, курэлмэдем бер генэ, Суынган кан hич елынмый, мин кайталмам мэцгегэ.
Актык кабат сезгэ хатлар яза алмадым инде, Yз кулларым белэн сезне устерэ алмадым инде.
Жрмэгатем, васыятем шул, жаным чыккан чагында, Фрузияне зинкар какма, тормышларга чыксац да.
Жрмэгатем, газиз балам калды сица карарга, Шат йез белэн генэ карап, йомшак эндэш ацарга.
Кыш суыкта, жэй кеннэрдэ эсселэргэ пешермэ, Начар карап, каты эндэшеп куцеллэрен тешермэ.
Yзем кайтып курэ алмадым, курешергэ язмагач, Yз кулларым белэн карап устерергэ язмагач.
Ялгыз карап устеруе авыр булыр сица да, Авыр чакта эчец рэнжеп, рэнжемэ син мица да.
Илемэ кайтып эчэ алмадым салкын чишмэ суларын, Фрузиянец курэ алмадым матур зифа буфларын.
Авылдашлар, мин кайталмам, бэхил булыгыз инде, Фатыйхагыздан ташламый, дога кылыгыз инде.
КYтэренке рух белэн рэхэт гомер итегез, Рэнщеткэн чакларым булса, зи^ар гафу итегез.
Минем калган бер баламны ^этим итеп какмагыз, Кайда гына очраса да, карацгы йез катмагыз.
Барып керсэ, каршы алыгыз ачык якты йез белэн, Елаганда юатыгыз, тэмле татлы CYЗ белэн.
Жрмэгатем, минем ечен бик кайгырма, боекма, Ялгыз калдым ничек яшим диеп каты борчылма.
Ташламаслар, ярдэм кулын сица Туган ил сузар, Минем кайгы озак бармас, гомерец шатлыкта узар.
Минем калган киемнэрне кирэкми дип сатмагыз, Бэлки сагынып бер карарсыз, тесем итеп саклагыз.
Герман фашист котырынып безнец илгэ ташлана, Энкэй сица васыятем шул - фатихацнан ташлама.
Дисэмэгез, ^ыламагыз, сызылып тацнар атканда, Фэйзуллагыз вафат булды иртэн тацнар атканда.
Минем Yлгэн хэбэр килгэч, бэлки Yксеп ^ыларсыз, Туганнарым, ^эмэгатем, энкэй, ничек чыдарсыз.
Кара туфракны кызартып акты минем каннарым, Бэхиллэшергэ булмады янымда туганнарым.
Бездэн калган яшь буыннар бу сугышны кYрмэсен, Телэ, энкэй, башка балац сугышларда Yлмэсен.
Энкэй мине сагынырсыц, агач яфрак ярганда, Мине уйларсыц hэм еларсыц, минем ейгэ барганда.
Язлар ^иткэч, мине уйларсыц, каз канатын какканда, Борчылырсыц, сугыш беткэч барлык кеше кайтканда.
^пме кан-яшь туксэгез дэ, мине кYрэ алмассыз, Yлгэн кеше артларыннан куып ^итэ алмассыц.
Исэн калган балаларыц, энкэй, кайтып ^ыелыр, Шул чакларда мин булмагач, кYзеннэн яшь коелыр.
Жыелышларда утырганда, бэлки мине сейлэрсез, Эзелер шунда эчлэрегез, ничек итеп тузэрсез.
Аклы ситса кулмэгемнец бизэклэре беткэндер, Кызылармеец улым кайтыр дип, энкэем кеткэндер.
Энкэй, пешкэн ашларыцны кабат ашый алмадым, Их, туганнар, сезнец белэн бергэ яши алмадым.
Мине бик тиз онытмагыз, бергэ утырганнарым, Бергэ тигез, рэхэт тормыш итегез туганнарым.
Туганнарым, актык кабат курешкэн идек, хуш инде, Сезнец белэн мэцгелеккэ аерылулар шул инде.
Бэет Уразмзт авылы колхозчысы СолтановаХзтимз тарафыннан язылган. Хззерге вакытта сигез яшьлек кызы белзн тора. Ире сугышта улгзн.
Июль, 1948 ел. Ш. Максудова язып алган.
Автор турында белешмэ: Закирова Илсеяр Гамил кызы - филология фэннэре докторы, баш фэнни хезмэткэр, халык иждты булеге, Татарстан Фэннэр академиясенец Г. ИбраЬимов исем. Тел, эдэбият Иэм сэнгать институты (420111, К. Маркс ур., 12, Казан, Россия Федерациясе); ilzakirova@mail.ru
Редакциягз керде 02.03.2021 Кабул ителде 22.03.2021
Басылды 21.04.2021
MEMORIES ARE AN ECHO OF WAR
I.G. Zakirova
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Tatarstan Academy of Sciences Kazan, Russian Federation ilzakirova@mail.ru
Reminiscences and a bait of the war years recorded in 1948 during a folklore expedition which was organized by scholars of the Institute of Language, Literature and History Hamid Yarmi and Khalida Gatina, are offered to readers' attention. The expedition visited Aktanyshsky, Kalininsky, Muslyumovsky and Menzelinsky districts of Tatarstan. The expedition was attended by a third-year student of Kazan State University Nurikhan Fattakhov, who later became the author of historical novels.
During the post-war expeditions, most of the informants were the Great Patriotic War veterans, front-line soldiers. They share memories of the Great Patriotic War, talk about the battles in which they participated, and about their military comrades.
The first memory was recorded based on the story of Mukhammatziya Valiev. Valiev was a scout on the Leningrad and Stalingrad fronts for three years, and was wounded four times. According to the memoirs of a corporal intelligence officer, he spent one day in reconnaissance on the Stalingrad front. Salikh Shakirov ended the Great Patriotic War with the rank of Guard Captain, for display of courage he was awarded the Order of the Red Banner and the Medal For Courage. Salikh Shakirov was the commander of the reconnaissance department and recalls the events that took place during the military campaign to the German rear. Mirza Ibragimov tells about fierce battles in Ukraine, on the banks of the Dnieper. The memoirs describe how the soldiers resisted to the last, blew up German tanks, and carried out the wounded. Khanif Shaimardanov describes the tragedy of captivity.
No edits were introduced into the texts. This gives you an opportunity to feel the live speech of the informants. The documents are kept in the funds of the Center for Written and Musical Heritage "Miraskhane" of the G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Tatarstan Academy of Sciences (collection No. 34, folder No. 4).
Keywords: reminiscences, the Great Patriotic War, folklore expeditions, the Institute of Language, Literature and History
For citation: Zakirova I.G. Istaleklarda - sugysh kaytavazy [Memories are an Echo of War]. Istoricheskaya etnologiya, 2021, vol. 6, no. 1, pp. 151-170. https://doi.org/10.22378/he.2021-6-l.151-170
About the author: Ilsiyar G. Zakirova, Doctor Sc. (Philology), Chief Research Fellow of the Department of Folk Art, G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Tatarstan Academy of Sciences (12 K. Marx St., Kazan 420111, Russian Federation); ilzakirova@mail.ru
Received March 02, 2021 Accepted for publication March 22, 2021
Published April 21, 2021
ВОСПОМИНАНИЯ - ЭХО ВОЙНЫ
И.Г. Закирова
Институт языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан Казань, Российская Федерация ilzakirova@mail.ru
Вниманию читателей предлагаются воспоминания и байт военных лет, записанные в 1948 г. во время фольклорной экспедиции, организованной учеными
Института языка, литературы и истории Хамидом Ярми и Халидой Гатиной. Экспедиция посетила Актанышский, Калининский, Муслюмовский и Мензелинский районы Татарстана. В экспедиции принимал участие студент третьего курса Казанского государственного университета Нурихан Фаттахов, в будущем автор исторических романов.
Во время послевоенных экспедиций большинство информантов были участниками Великой Отечественной войны, фронтовиками. Они делятся воспоминаниями о Великой Отечественной войне, рассказывают о боях, в которых они участвовали, и о боевых друзьях.
Первое воспоминание записано по рассказу Мухамматзии Валиева. Валиев три года был разведчиком на Ленинградском и Сталинградском фронтах, четырежды был ранен. В воспоминаниях разведчика-ефрейтора рассказывается об одном дне, проведенном в разведке на Сталинградском фронте. Салих Шакиров закончил Великую Отечественную войну в звании гвардии капитана, за проявленное мужество был награжден орденом Красного Знамени и медалью «За отвагу». Са-лих Шакиров был командиром разведывательного отдела и вспоминает события, произошедшие во время похода в немецкий тыл. Мирза Ибрагимов рассказывает о жестоких боях в Украине, на берегу Днепра. В воспоминаниях говорится о том, как воины до последнего сопротивлялись, взрывали немецкие танки, выносили раненых. Ханиф Шаймарданов описывает трагедию плена.
Правки в тексты не вносились. Это позволяет почувствовать живую речь информантов. Документы хранятся в фондах Центра письменного и музыкального наследия «Мирасханэ» Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан (коллекция № 34, папка № 4).
Ключевые слова: воспоминания, Великая Отечественная война, фольклорные экспедиции, Институт языка, литературы и истории
Для цитирования: Закирова И.Г. Истэлеклэрдэ - сугыш кайтавазы // Историческая этнология. 2021. Т. 6, № 1. С. 151-170. https://doi.org/10.22378/he.2021-6-1.151-170
Сведения об авторе: Закирова Ильсеяр Гамиловна - доктор филологических наук, главный научный сотрудник отдела народного творчества Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан (420111, ул. К. Маркса, 12, Казань, Российская Федерация); ilzakirova@mail.ru
Поступила 02.03.2021 Принята к публикации 22.03.2021
Опубликована 21.04.2021
