CC BY
7Солдат хатирэлэре
С. З. Сэйфуллин. 2013 ел. С. З. Сэйфуллинньщ гаилэ архивыннан.
Халкыбыз тарихындагы иц авыр, бар кешедэн дэ сабыр-лык, хэзерге заман кешесе ечен ацлашылмаган геройлык талэп иткэн Беек Ватан сугышы еллары та-рихы терле яктан ейрэнелгэн булуга карамастан, безнец фикеребезне ту-лыландыра торган яца фактлар, яца чыганаклар табылып тора. Алар ара-сында бигрэк тэ солдат хатирэлэре аерым урын алып тора. Кызганыч, сугышныц иц авыр йеген тартучы солдатлар арасында хатирэлэр язу-чы бик сирэк. Терле сэбэплэр арка-сында гади солдатлар фронтта Yзлэре кYргэн, Yзлэре кичергэн хислэрен башкаларга ^иткерергэ ашыкмый-лар. Шулай да алар безнец арада яши, язылган хатирэлэре табыла. Шулар арасына укучыга тэкъдим ителэ торган Сэмигулла Заhидулла улы Сэйфуллин хатирэлэрен ^рсэтеп китэр идем.
Моннан ун еллар элек Азнакай районында урнашкан ^ктэкэ авы-лы тарихын язу белэн шегыльлэндем. Шул вакытта фронтта каты яраланып кайткан, гомер буе диярлек бер аягына аксап, колхозныц иц авыр эшлэрендэ катнашып гомер кичергэн, шактый олы яшьтэге Сэмигулла абзый белэн ейлэрендэ бик озак сугыш еллары ту-рында сейлэшеп утырган идек. Ул мине искиткеч матур, Yзенчэлекле теле, башкаларга охшамаган чагыштырула-ры, фикере белэн эсир итте. Эцгэмэнец ахырында мин аннан мица сейлэгэн CYЗлэрне кэгазьгэ язып бирэ алмассыз микэн дигэн Yтенечемне белдергэн идем. «Ярар, язып карармын», — дип бик ышандырмыйча гына эйтеп мине
«
озаткан иде. ^п тэ Yтмичэ ул CYзендэ торды, 48 битле дэфтэрне тутырган хатирэлэрен мица тапшырды. Шулай итеп солдат хатирэлэре минем кулга килеп керде. Ул материалны мин авыл тарихын эшлэгэндэ шактый файда-ланган идем, э хэзер авторныц рехсэте белэн укучыга тулаем тэкъдим итэм. Сэмигулла абзый хатирэлэрен автор редакциясендэ, Yзгэртмичэ бирэбез. Кайбер исемнэр татар теле нормала-рына тэцгэл китерелде, диалекталь Yзенчэлекле CYЗлэргэ ацлатма бирелде.
Солдат хатирэлэре белэн таныш-канчы, укучыга ямьле Ык буенда, киц болында урнашкан 300 елдан арткан тарихы булган Куктэкэ авылы турында белешмэлэр биреп китY кирэктер дип уйлыйм. Ул авыл Азнакай тебэгендэ халык саны ягыннан зур булмаса да гыйбрэтле вакыйгаларга, ^ренекле шэхеслэргэ бай, чал тарихта тирэн эз калдырган ифрат Yзенчэлекле авыл. Моны ацлар ечен ике генэ факт китерY дэ ^итэр дип уйлыйм.
Беренчесе, егерменче гасыр башын-да биредэ халкыбызныц мэшhYP зат-ларыннан И. Атласи, Р. Фэхретдиннец якын дусты, беренче ^эдитчелэрдэн булган мегаллим, «Термэ хатирэлэре» дип аталган кызыклы китап авторы, шагыйрь, ЯланкYл авылы мулласы, мэдрэсэ тоткан Зэки^ан хэзрэт кол-лективлаштыру, кулакларны авыл-дан куганчы яшэгэн. Икенчесе, 1964 елныц август аенда ил башы Н. Хрущев Куктэкэ кырларында еч метрлык булып кукуруз YCYен кYреп Yзе алып барган аграр сэясэтнец дереслегенэ, авыл ху^алыгын заманча YЗгэртY мемкинлегенэ инанган.
Дэhшэтле, яман сугыш башлану турындагы хэбэр халык тормышын бер кендэ астын-ескэ китерэ. Сугыш-ка башта халык, бигрэк тэ яшь егетлэр куркыныч дип тYгел, э романтика итеп карый, тиз арада фашистларны ^ицеп кайтырбыз, дип уйлыйлар. Тик бу нигезсез исереклек озак бармый, сугышныц салкын hэм аяусыз ^иле бу тирэгэ дэ бик тиз килеп ^итэ hэм ха-лыкны айныта. Куктэкэдэн фронтка алынучы ир-атлар кYплэп Тымытык авылына ^ыелалар. Анда озатучы ха-
тын-кызларлар елыйлар, китYче яшь егетлэр hэм инде олыгайган ир-атлар ^ырлыйлар, берничэ урында гармун тавышы йерэклэргэ Yтеп, ^целлэргэ шом сала. Тиз арада армиядэ хезмэт итэрлек ир-атларны сугышка алып ки-теп бетэлэр; алар беткэч, хатын-кызга да чират ^итэ. Авылда кYЗгэ кYренеп кеше азая. Мобилизация кешегэ генэ кагылмый, э автомашина, трактор, ат-ларга да кагыла. Беренчелэрдэн булып колхозныц ике полуторка машинасы сугышка озатыла, атларны да армиягэ ала башлыйлар.
Авыл фронттан ерак булуга ка-рамастан яктылык кYренмэсен ечен йортларныц тэрэзэлэрен эйберлэр белэн томалап светомаскировка эшлэнэ. Учак кабызырга шырпы бул-маганлыктан, утны иске игэYне ташка сугып чыгарганнар. Авыл кешелэре бер-берсеннэн янган ^мер алып, ут кабызып, аш эзерли торган булган.
Авылдан ир-атларны сугышка ал-гач та бетен эш хатын-кыз, эби-бабай hэм бала-чага естендэ кала. Тракторист-лар фронтка алынгач хатын-кызлардан Г. Жамалиева, С. Вэлиева, М. Зарипова, Х. Зарипова Тымытык МТСында трак-торда эшлэргэ ейрэнэлэр hэм сугыш елларында гына тYгел, сугыштан соц да шактый еллар тракторда, комбайнда уцышлы эшлилэр.
Сугыш башланган елны ашлык бик яхшы уца. Сугыш еллары ечен бу иц яхшы уцыш була. Табигать кешене юмарт уцыш биреп ач-ялангачлыктан коткару ечен бер адым ясый кебек. Мул ашлыкны ^ыеп киптергэч тэ, аны арба-ларга теяп Ютазы станциясенэ ташып дэYлэт амбарларына салып куялар.
1941 елныц ахырында яхшырак ат-ларны армиягэ алып китеп бетерэлэр. Авылда тик картайган, авыру атлар гына кала. Житэрлек печэн хэзерли алмаганлыктан, атлар яз кеннэрен YЗ аякларында басып та тора алмаслык хэлгэ килэ, аларны баулар белэн асып тотарга туры килэ. Хэлсезлэнгэн атлар-га корчацгы авыруы тешэ. ЧэчY алдын-нан азрак солы ашаткач атлар рэтлэнеп, кыр эшлэрендэ катнашырлык хэлгэ килэлэр. Атлар булмаганлыктан, 1215 яшьлек малайлар, олылар шикелле,
не
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2014
Yгезлэр ^игеп ^ир сукалыйлар. Район-нан ^ибэрелгэн вэкиллэр эшнец сый-фатын тикшереп торалар.
Фронттан беренче булып авылга бер бармагын югалтып Ф. Морзакаев кайта. Аны авыл советы рэисе итеп билгелилэр. Авыл халкын шаккаттыр-ган хэл — аныц яраланып фронттан кайтуы тYгел, э биш баласын калдырып икенче хатынга ейлэнYе була. Соцрак, фронтта яраланып, Х. Ибатуллин, Г. Сэйфуллин, Г. Ихсанов авылга кайта-лар. Г. Ихсанов яраланган кулын асып, бригадир булып эшли башлый. Авыл халкы ечен 1942 ел бигрэк тэ авыр була. Менэ шушы авыр елда авылныц иц таза 24 ир-аты сугыш кырларында ятып кала. Алар арасында Н. Авза-лов, Ф. Эгълетдинов, Ш. Эгълетдинов, Г. Гыйззэтуллин, М. Гыйла^ев, Г. За-киров, Ш. Исхаков, Н. Мицнеголов, Х. Мицнеголов, Н. Мирмиев, Ф. Миф-тахов, Н. Сэйфуллин, Г. Селэйманов, Ш. Та^иев, Н. Хэсэншин, М. Хес-нетдинов h. б. Сугыштан килгэн авыр хэбэрлэрне ишетеп авыл кешесенэ елап торырга да мемкинлек бирелми. Бар кеше фронтта ^ицY ечен авыл кырла-рында, фермаларда кене-тене тырыша. 1942 елныц август аенда балалар дару Yлэннэре щыю буенча емэ Yткэреп, ап-текаларга кирэкле Yсемлеклэр тапшы-ралар. ^ыелган ашлык колхоз амбарла-рында сакланмый, э барысы да дэYлэткэ тапшырыла. Эшлэгэн кешегэ дэ, ейдэге балаларга да ашар ечен ризык юк дияр-лек. Ашлык сугуда катнашкан хатын-кыз аз гына булса да орлыкны яшереп, кесэсенэ салып алып кайтып баласын туйдырырга чамалый. Тик hэрбер кешенец хезмэте нык кYЗЭTY астында. Урлашу турындагы хэбэр булганда тиз арада тентY-тикшерY оештырыла hэм гаеплелэр озак елларга термэгэ озаты-ла.
1942 елны фронтка шактый еллар колхоз председателе булып эшлэYче И. Рэхмэтуллин алынгач, аныц вази-фаларын М. Мифтахов башкара. Ул сугыш елларында бу иц авыр вазифа-ны Yти. Сугышка дип алынган авыл егетлэренец кайберлэре дары исен татымыйча, Мари урманындагы Сус-лонгер лагерында зур авырлыклар
кичереп, ачлыктан Yлэлэр. Менэ алар: С. Та^иев, М. Эсхэбиев, М. Ногайбэков, Ш. Хеснуллин.
Сугыш елларында армиядэн кай-тучыларны киендереп ейгэ кайтару мемкинлеге дэ булмаган. Икенче группа инвалиды ефрейтор Г. Сэйфуллин аб-зый авылга естенэ алама шинель, аякка агач имэн итек киеп кайтып керэ hэм ял да итеп тормыйча колхоз эшенэ керешэ. Тиздэн аны кYрше авылларныц берсенэ колхоз председателе итеп билгелилэр. Х. Сэйфуллин укытучы булырга хыял-лана, лэкин педучилищены тэмамларга елгерми, 1941 елныц кезендэ фронт-ка алына. Башта ул МэскэY янындагы каты сугышларда катнаша, рядовой пулеметчиктан — офицер, политработник дэрэ^эсенэ ^тэрелэ. Сугыш юлла-ры аны Кенигсбергка кадэр алып бара. Аннан соц Ерак Кенчыгышта японнар-га каршы сугышларда катнаша. Сугыш аныц ечен Харбинда тэмамлана. Батыр-лыклары ечен Кызыл Байрак, Кызыл Йолдыз орденнары hэм берничэ медаль белэн бYлэклэнэ. Хэмидулла абзый авыл ир-атларыныц сугышка катнашу-чылары арасында офицер дэрэ^эсенэ кYтэрелгэннэрдэн берсе.
Сугыш елларында Советлар Со-юзыныц кенбатыш елкэлэрендэ яшэгэн халык качаклар булып авылга килеп урнаша башлый. Беренче булып авыл-да ачлыктан аптыраган Ленинград, Кронштадт кешелэре пэйда була. Кронштадт кешелэренец Куктэкэгэ килеп урнашуында анда фронтта хезмэт иткэн Фэхриан абзый гаепле булган, ул танышларына авыл адресын биргэн имеш, дип сейли авыл халкы. Аннан кайтканнар — бай, акчалы, алтынлы булганнар, байлыкларын ашамлыкка алмашып сугыш елларын Yткэрэлэр. Икенчелэре, Украинадагы Днепропетровск шэhэреннэн кайтып авылда урна-шалар. Алары ярлы, шуца кYрэ, килгэч тэ авыл эшенэ керешэлэр. Качаклар су-гыш елларында татарча сейлэшергэ дэ ейрэнэлэр. Араларыннан Людмила Седая исемлесе укытучы булып мэктэптэ укучыларны рус теле hэм эдэбияты дэреслэре биреп урысчага ейрэтэ. Авыл егетлэреннэн Ш. Сэйфуллин Любага га-шыйк булып, ейлэнергэ дэ исэпли, тик
СОЛДАТ ХАТИРЭЛЭРЕ
1177
нияте тормышка ашмый кала. Люба су-гыштан соц Украинага кайткач та авыл-ны онытмый, посылкалар сала, кунакка да килеп китэ.
Авылда да авыр тормыш дэвам итэ. Ирлэр юклыгы, техника тузганлыгы бигрэк сизелэ. Авыл эшлэрен тегэл эшлэр ечен мемкинлеклэр булмый диярлек. Кырларда Yскэн ашлыкны ^ыеп алгач та суктырып складларга салып кына эш бетми — аны Ютазы станциясенэ илтеп хе^мэт амбарлары-на тапшырырга кирэк. Ютазыга ипине ташырга ат юк, шуца кYрэ хатын-кыз капчыкларны чанага салып тартып китэргэ мэ^бYP була. Сугыш елларын-да ачлыкка интеккэн авыл кешесе та-гын, 1921-1923 еллардагы кебек, терле Yлэннэр ашап кына исэн-сау кала. Ашауга кулланылган Yлэннэр арасын-да бигрэк тэ кэ^э сакал, балтырган, кукы, юа булган. Язларын Сасы^л ягындагы болында кYп Yскэн юаны КYктэкэ кешелэре ^ыеп Тымытык ба-зарында сата да торган булалар.
Мэктэп тэ сугыш елларында зур авырлыклар кичерэ. Еллар нинди генэ
авыр булмасын, балаларны укыту биредэ туктатылмый. Мэктэп медире Эгълэмовны М. Гайнанова алмашты-ра. Ул Д. Шэрипова белэн дYрт класс-ны да укыта. 1942-1943 уку елында мэктэп яцадан ^идееллыкка эверелэ. Директор итеп М. Гайнанова, завуч итеп Кронштадтан эвакуациялэнгэн М. Габдрахманова билгелэнэлэр.
Кайберлэр ечен газаплар су-гыш тэмамлану белэн генэ бетми. Г. Шэ^ров сугышта эсир тешэ. Су-гыштан соц ун еллап термэ-лагерьларда утырып, бетенлэй хэлсезлэнеп авыл-га кайта hэм кYп тэ тормыйча Yлеп тэ китэ. Трудармиягэ алынып Казанда корал ^итештерYче заводларда эшлэп Э. Шакиров, В. Рэхмэтуллин сугыш беткэч авылга кайталар.
^ктэкэ халкы ечен бик ^п югал-тулар китергэн Ватан сугышы ^ицY белэн тэмамлана. Сугыш кырларында, пленда, Суслонгерда, авылда ул еллар-да вафат булган кешелэрнец хэзергэ кадэр тегэл саны юк. Алар барысы да беек ^ицYне якынайту ечен ^аннарын кызганмыйча тырышканнар.
С. З. Сэйфуллин хатирэлэре
Мин, Сэйфуллин Сэмигулла ЗаИидулла улы, 1924 елныц 7 августында Тымытык районы ^ктэкэ авылында хэерче (кенлекче) гаилэсендэ туганмын. 7 яшь тулгач 1931 елда Ялан^л мэчетенэ укырга бардым. Озын гына 6 почмаклы мэчет, манарасы да бар. Хэлфин дигэн укытучы латин хэрефлэре ейрэтэ. Мэктэптэ ике сменада укыйлар. 3нче класска ^иткэч, муллалар, байлар берэм-берэм тенлэ атларына эйберлэрен теяп чы-гып кача башладылар. Галим мулла —Зэки^ан хэзрэт — барысы да чыгып качтылар. Эсхэби МэхмYте дэ еч атына эйберлэрен теяп яхшы йортын, бер кара алашасын калды-рып каядыр чыгып киткэн. Авылдан бик кYп кешелэрне, Мэлэй Фэрхеттиннэрне Иэм башка бик ^п кешелэрне тенлэ килеп алып киттелэр. Шул кш^дэн хат-хэбэрлэре юк. Этинец эни белэн сейлэшкэнен хэтерлим эле: «Карчык, Питал боярын таларга барырга кушалар!» — дип. Барганнардырмы-юкмы, аца карап ейдэ бер нэрсэ дэ артмады.
1935 елда 4нче класста укыганда яца мэктэп директоры — Кэримов Абдулла килде. Без аны Кыек Кэрим дип йертэ идек. Аныц ике малае бар. Берсе 1923 елгы — Энвэр, икенчесе 1928 елгы — ЭзИэр исемле. Энвэр бездэн бер класска югары, ЭзИэр 4 класс тYбэн укый. Энилэре Хесникамал исемле. Аларны Мифтахов Мехэмэтдин еенэ квар-тирага керттелэр. Мехэмэтдиннэр семьясы белэн Ык елгасы буендагы тегермэн еендэ торалар иде. ^ктэкэ авылыныц якын тирэдэ дан тоткан 3 ташлы су тегермэне бар, ул шунда начальник. Мэрдэншин Эхмэтшакир, Селэйманов Нигматулла он тартты-рып торучылар. Озак та Yтмэде, безнец этине дэ тегермэнгэ еченче кеше итеп алдылар. Безнец дэ умачка булса да тамак туйды. Мехэмэтдиннец минем белэн бергэ укый торган Ме^ип исемле малае бар. Ул кара костюм, ак ^лмэк, аякта ялтырап торган ботинка киеп йери иде. Минем киндер ^лмэк, баулы киндер ыштан, аякта чабата. Барыбер ацардан яхшы укый идем. Укытучылар ярата иде мине.
ж
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2014
1936 eл. 5 RracCTa yкыгaндa Rraccra диpeктop Kыeк Kэpим килeп кepдe дэ: «Бaлa-лap, чыгып читкэ китeп тopыгыз, мэчeтнeн кикpигeн cындыpaбыз!» — ди. Бeз чыктык. Авылдa Шэйxeтдин Caдpиcы бeлэн Бaтыpaй Афзaл дигэн бик ycaл гэYДЭлe кeшeлэp бap идe. Шyлap кepeп мэчeт мaнapacын киceп тeшepдeлэp. Бeз мaнapacыз мэчeттэ укый бaшлaдык.
Шушы 1936 eлдa чиp чыкты. Бизгэк тoтa, бep яндыpa, бep тyндыpa. Бeз, oлы aбый, энинeн бepeнчe бaлacы, 1922 eлгы Хэмидyллa бeлэн икэYлэп чиpли бaшлaдык. Kызy ypaк e^e. 9й aлдындa, ^p идэндэ ятaбыз. Бep вaкыт шaтыp-шoтыp caлaм тYбэ янa бaшлaды. Kычкыpгaн тaвышлap ишeтeлэ. Чыгу тYгeл, тopып тa булмый, xэл юк. Шул вaкыт eйдэн eй aлдынa икe кeшe килeп чыкты дa бeзнe acкa жрйгэн эйбep бeлэн кYтэpeп aлып чaптылap. Бeзнe Mэxиян aбзыйлap тыкpыгынa тaшлaдылap дa тaгын йeгepдeлэp. Mиннэн кeчeлэp Caгэдэт, Caxaвaт, Амaнyллa, Гeлcинэ, Рэотмэ — aлap eчece яcлeдэ, ига^ плoщaдкaдa* йepилэp идe. Плoщaдкa бeлэн яcлe элeккeгe бaйлap, мyллaлap eeндэ. Эти тeгepмэндэ, эни бacyдa адлтэ бэйли. Бeзнe aлып чыккaн кeшeлэp Faмaзaн Mин-нexaны бeлэн Абдyллa Mэ^итe бyлгaн икэн, aлap бeзнe эзлэп, тэpэзэнe вaтып eйгэ кepгэннэp. 9й aлдынa чыкмaгaн бyлcaлap бeз yткa oчкaн идeк.
Ут aвылныц Тымытык ягындa бepeнчe йopттa яшэгэн Шбиуллин Гыйният дигэн кeшeлэpдэн чьт^^ Хaтыны Оэкинэ кeлтэ бэйлэYДЭ, Гыйният paйкoмдa эшли идe. вcтэлгэ yтыpткaн caмoвap eчeн дигэн кYмep кYpэп** тYшэмгэ якын бyлгaн дип ceйлэдeлэp. Авыл бaшыннaн бaшлaп бapыcы 28 йopт янып MэxмYт бaйлapдa туктый, чeнки тыкpык кин, бушлык бyлa йopт apacындa.
0ч кeн ялaндa-ypaмдa тopбoшa*** acтындa яшэдeк тэ бeзнe MэxмYт бaйнын яxшы зу p eero кepттeлэp. Бeз бу йopттa иге ceмья тopдык. Озын Mexeтдин гаилэ^ 6, бeз 9 кeшe бу eйдэ 2 eл тopдык.
1938 eл. Mин 7нчe клaccтa укыйм. Янa мэктэп caлдылap, yкытyчылap дa кYбэйдe. Kыeк Kэpим дигэн диpeктop икeнчe paйoнгa, Ютaзыгa кYчeп ra^e. Moндa мэктэп ди-peктopы Зaкиpoв, xaтыны — тaтap тeлe у^^чы^ Kэтибэ ana, Хэлимуллин тapиx, xa^raM Бэдepниca aнa тeлe укытты. Фэcэeв мaтeмaтикaдaн укытты. Texбaтyллин Гыймaз вoeнpyк, мылтык чacтьлapын бик яxшы eйpэтэ идe. Анын xaтыны Гaйнaнoвa Mecэббиxa тYбэн клaccлapдa, haдиeвa Mэpьям ana pyc тeлe yкытa идe. Бэлэкэй Mэpьям дип йepттeк aны. Химиядэн Гыйльфaнoвa Ca^идэ, физикaдaн Пeтpoв дигэн кepэшeн укытты. Гeoгpaфиядэн кeм у^итаныи xэтepлэмим, Хэкимoвa Фaтыймa ana идe бyгaй.
1938 eлнын aзaгындa бep бэлэкэй гeнэ 5 мeтpгa 3 мeтpлы eй этмэлэп кepдeк. Шyндa тopaбыз 9 адн.
1939 eл, ceнтябpь. Хэмидyллa aбый бeлэн икэYлэп Tымытыккa yкыpгa киттeк. Mин 8нчe, ул 10нчы клaccтa. Бep доню мэктэп диpeктopы Эгълэмoв: «Бaлaлap, hэpбepeгeз 250шэp cyм aкчa aлып килeгeз, шyнcыз укытмыйбыз, шундый зaкoн чыкты», — дип ceйлэдe. Икeнчe доню yкyгa бapгaч: «Keмнэp aкчa aлып килдe, тopып бacыгыз», — ди. Keшeлэp aлып килгэн, минeм ama юк. «^м aлып килмэгэн, бapыгыз кaйтыгыз, a^a-cыз килмэгeз», — ди. Чыгып киттeм. Чыкcaм, ишeк тeбeндэ Хэмидyллa aбый тopa, a^i дa куып чыгapгaннap икэн. «Эйдэ, мaлaй, кaйтaбыз», — ди. Kиттeк кaйтып, икeбeздэ дэ aяктa Yкчэce тишeлгэн чaбaтa. Эти кapшы aлды. «Улым, нигэ кaйттыгыз?» — ди. «Эти, укыганга aкчa copыйлap, икeбeзгэ 500 тэнкэ», — дидeм. Эти кычкыpып ^ибэpдe: «Kaян aлыйм мин ^згэ aкчa, чaбaтaгыз тишeлгэн, чaбaтa aлыpгa дa aкчa юк элe. Энэ, aтлap двopынa тиpec тYгэpгэ бapыpcыз».
Икeнчe кeннe бpигaдиp эшкэ эйттe: минa тиpec тYгэpгэ, Олы зиpaтнын тeгe бa-шынa тиpecтэн кoмпocт яcыйбыз, шyндa eяpceн, e^ero Yк мeнeп бyшaтыpcын, ди. Хэмидyллaгa икe aт бeлэн Ютaзыгa икмэк илтepгэ, ди. Keшe ypынынa бapacы, дидe. Шyлaй итeп бeз кoлxoзчы булып киттeк.
1939 eл. Caлкын кыш. 48 гpaдyc. Фин cyгышы бaшлaнгaн, дилэp. Шул кeннe Yк бeзнeн эти бeлэн бepтyгaн Hэcибyллa aбыйны, Афзaлeтдин Hизaмын coлдaткa aлып киттeлэp. Авылдaн cyгышкa xэтceз кeшe киттe. 1940 eлдa cyгыш Coвeтлap Coюзынын ^HYe бeлэн тэмaмлaнды.
* Плoщaцкa — кaникyл вaкытындa мэктэп бaлaлapы eHeK oeштыpылгaн Hapa (биpeдэ hэм aлгa тaбa Ф. Иcлaeв иcкэpмэлэpe).
** KYмep KYpэп — caмoвap тиз кaйнacын eчeн ecтэп кyeлгaн тopбa. *** Topбoшa — иген тaшыгaндa apбaгa ^эслэ xopran зyp киндep ^эймэ.
1940 ел. Колхозда терле эшкэ йерим. Бервакыт жрйгэ чыккач безгэ ^п балалы ана-ларга дип ике мец сум акча кайтты. Эти белэн эни акчаны алып кайттылар. Эти Урсай-дан бер калай тYбэле ей дэ белешеп кайткан. (Элекке бай йорты, 4кенэ почмаклы зур ей). Бер кенне эти дэ, эни дэ эшкэ китте. вйдэ Хэмидулла абый белэн икебез генэ. Бу мица эйтэ: «Малай, мин тэрэзэдэн карап торам, кеше керэ башласа сызгырырмын, син базга теш, почмакта бэлэкэй ак эчле чуен чYлмэк белэн ^мелгэн кызыл кэгазь акча булыр, син шуннан берсен алып мен», — ди.
Ишекне кисэY агачын аркылы куеп киндер тастымал белэн кысып биклэдек. Мин базга тешеп киттем, ул тэрэзэдэн карап тора. Акчаны алып, чYлмэкне эйбэтлэп ^меп, естенэ чYп-чар сипкэлэп чыктым. «Менэ, — мин эйтэм, — мэ акчаны». Акчаны алмый абый: «Синдэ торсын. Хэзер менэ кибеткэ барып бер кило кызыл билле прэннек алып кайтырсыц», — ди. Ул чагында 20 тиенгэ 5 кызыл билле прэннек килэ иде. Ач бит, нишлисец, кызыл утызлыкны йомарлап киттем кибеткэ. Кибеттэ ул чагында абыйлы-энеле Шэйхи белэн Фазлый сату итэ иде. Кибеткэ кердем. Сорыйм гына дигэн идем кеше керде. Мин чыгып киттем. Бу кеше чыгып киткэч тагын кердем. Шэйхи дигэне. «Малай, эллэ берэр эйберец бармы?» — ди бу. Мин: «Бар иде шул», — дип утызлыкны бирдем. «Ни кирэк?» Мин: «Прэннек, кызыл биллесе», — дим. Бер кило прэннекне ^лмэк итэгенэ салдым. «Акчац монда торсын, иртэгэ дэ килерсец», — дигэч мин чы-гып йегердем. Ул мица: «Молодец, булдыргансыц», — дип калды. Кайткач Гыйззэтулла коесыннан салкын су алып кердек тэ прэннекне ашап бетердек. Хэмидулла абый эшкэ барганда, мин дэ кибеттэн прэннек алып ашадык. Теге акча хэтсез озакка ^итте.
Икенче тапкыр тешкэн идем базга, чYлмэк тэ, акча да юк иде ул урында. Шул ак-чага эти икебезгэ дэ яхшы пальто, костюм, чалбар, ботинка алып бирде. Борынга ис керэ башлады, тескэ-биткэ ямьсез булсам да кызлар белэн дэ йергэн булам. Авылда да ямьсез кызлар ^п иде.
1941 елныц кышын Yткэрдек. Апрель числоларында язгы чэчYгэ эзерлек бара. Сабан тырмаларга атлар ^иктереп, комиссия карап йери. Язгы чэчYне бетергэч, «Коминтерн» колхозында эш сирэгэйде. Чэчкэн икмэклэр эле ^итешмэгэн. Бер кенне, числосын хэтерлэмим, июнь башы булды ахрысы, колхоз председателе Рэхмэтуллин ИбраИим ^ыелыш ^ыеп болай ди: «Иптэшлэр, районнан шуны ^иткерделэр: Урсай белэн Чалпы арасына юл салалар икэн, шуннан безгэ 500 метр ^ир бирделэр. Шуны тиз кендэ салып бетерергэ кушалар. Иртэгэ беребез дэ калмыйча шунда барабыз», — ди. Халык барыр-га риза булды. Икенче кенне бетен кеше шунда китте. Барсак, Урсай белэн Чалпы арасы кеше белэн тулган. Юл бYлеге Какырык Зарипов кычкырып тора: «"Коминтерн", монда килегез!» — дип. Без барысы 150дэн артык кеше юл салабыз: 3 аш пешерYче, 50-60лап ат. Мин Yзем ат белэн ике тэгэрмэчле самосвал кебек арбада ком ташыйм. Теяп торалар, мин ескэ мендереп аударып тешэм. Шулай итеп ничэ кен эшлэнгэндер. Юлны ееп бе-тердек. Трамбовать итэбез. Ат Гафур алашасы иде, бик качарга, кайтып китэргэ ярата.
ИртYк торып ат эзлэргэ киттем. Атым кайту юлында чэчкэн икмэк арасында йери. Тотып аягындагы бауны чишеп маташа идем, бер кыцгырау тавышы ишетелде. Кара-сам, парлы ^иккэн ат килэ. Бу Зарифнец этисе Хэсэн карт булып чыкты. Ул мине таны-ды. «Безнекелэр кайда эшли, апаем. Алырга килдем. Герман сугыш башлаган. Безнец авылдан 23 кеше китэргэ дигэн хэбэр бар», — ди. Беребез дэ калмыйча кайтып киттек. Колхозныц ике полуторка машинасы бар иде, икесе дэ ватык булса да икесен дэ сугыш-ка алып киттелэр. Авылда ир-атлар калмады, алып китеп бетерделэр. Хэмидулла, эти китте. Сирэк кенэ булса да хатын-кызларны да ала башладылар.
Ул елны икмэклэр бик уцды. Заготзернога илтергэ атлар сирэгэя, аларны да армияга дип алып китэлэр. Ике ат белэн мин Ютазыга икмэк ташыйм. Ютазы белэн Кэрэкэшле арасында хэрби эшелон — 41 вагон сугыш кораллары теягэн поезд юлдан чыккан. Без Ютазыга бара торган юлга килеп ^итэ язган вагоннар. 18 солдат Yлгэн. Бер пролет ти-мер юлныц шпалын CYтеп куйган булганнар. Кем CYткэне билгесез. Без икмэкне бушат-кач, шул вагоннардан бер юл ящикмы, мылтыкмы Ютазыга илтмичэ, тапшырган ечен квитанция бирмилэр иде. Барган саен, беткэнче, шулай эшлэделэр.
Авылда кYп кешенец YЛY хэбэре килэ башлады. Атларны да экренлэп алып китеп бетерделэр. Денья Yгез ^игэргэ калды. Кешелэр Yзлэренец сыерларын ^игеп саламга, Абышкага талга баралар.
ж
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2014
1942 ел. Мине армияга алдылар. Без биш кеше киттек: Арслан, Шэмси, Хэмит, Шэмсулла, Асхабиев Мизхэт тэ безгэ кушылды. Аякта чабата, аркада бер арыш кап-чыгы сохари, запас чабата белэн МэскэYгэ алып килделэр. МэскэYнен бер як кырыенда Орехово-Зуево, Павлово-Посад, Покровск, Подольск дигэн шэhэрлэр бар. Безне 20 армия ясап шул шэhэрлэргэ таратып карантин срогы Yткэрделэр.
Капчыктагы сохари да бетте, чабаталарда тузды. Э МэскэYнен икенче капма-каршы ягында Можайский, Волоколамский шоссе ягында немец килеп туктаган булган. Без килгэндэ, 48-51 градус суыкта немецны МэскэYДЭн 150 километрга алып ташлаганнар иде, ченки немецларнын 80 % катып Yлгэн булган.
Бер кенне кием бирделэр: иске шинель, бYрек, гимнастерка, чалбар. Ботинка, обмут-ка, (эчке) ^лмэк-ыштан яна иде. Икенче кен присяга кабул иттек. Уку башланды. Русча белгэннэрне офицерлар курсына курсант итеп алалар икэн, дилэр. Бер кенне: «Строится на две ширинги», — дип кычкыра рота командиры капитан. Без тезелдек. «Кто по-русски совсем не знает, два шага вперед», — ди бу. Бер як кырыемда Асхаби Мизхэте, икенче якта Газизуллин Канэгать. Сухаеш кешесе ул. Мизхэт тарта ^ицнэн: «Эйдэ, чыгабыз», — ди. Мин русча белмэсэм дэ чыкмадым. Мизхэтлэрне алып киттелэр.
Безне икенче кенне бер зур бYлмэгэ «Учебный кабинет»ка алып керделэр. Младший лейтенант Куракин дигэн еврей укыта икэн. Ул ^злекле. Мылтык ^тэреп керде бу. Эзрэк торгач та теге капитан керде 4 йолдызлы. Мылтык ейрэтергэ маташа бу, лэкин белми. Мин Канэгать белэн сейлэшеп утыра идем: «вегезгэ хат яздыцмы эле? Мондагы тегэл адрес нинди микэн», — дип. «Эй, солдат, встать!» — дип мина кычкырып ^ибэрде капитан. Уртада естэл. встэлнен икенче ягында алар утыра. «Это что такое?» — ди бу. Мин: «Винтовка», — дим. Мина 2 метрдан винтовканы ыргытты, тотып алдым. Авылда 6 класста укыганда Техбатуллин Гыймаз безгэ ятлаткан иде аны. Тотындым сейлэргэ. «Это русская трехлинейная винтовка образца 1891 года дробь 30-го», — дидем. Ул со-рау бирэ: «Почему дробь?» Мин эйтэм: «Потому что 1891 году одна стрельная была. 30-ом году магазинную коробку сделали на пять патронов. Пятый патрон на канал был», — дим. Затворларын, бер туктамый барысын да сейлэп бирдем дэ мылтыкны младший лейтенантка ыргыттым. Тотып алды да: «Молодец, солдат», — диде дэ тэнэфес ясады.
Икенче кенне мине бер карт кына майор чакыртып алды. Русча сорый бу: «Этиен бармы?» «Бар, сугышта», — дим. «Ничэнче елгы?» «1896 елгы», — дим. Ул татарча: «Минем белэн бер елгы икэн», — ди. Ул Меслим районы Усы дигэн авыл керэшене булып чыкты. Мина ^п яхшылыклар эшлэде ул. «Иртэгэ иртэнге якта без комиссия белэн керэбез, сине тагын сейлэтеп карарбыз, каушама яме», — дип чыгарды. Тенлэ яткач мылтык частьлэрен Yземэ-Yзем яттан тагын кабатлап чыктым.
Иртэн бер рота кеше ^ыелдык. Без Канэгать белэн арткарак туры килдек. Хэрби курс ^итэкчесе подполковник та бар монда. Мылтык капитан кулында. Бер вакыт кычкыра: «Курсант Сайфуллин, иди сюда!» Мин барып 2 метр калып бастым. «Солдат, держи и рассказывай!» — дип мылтыкны ыргытты. Мин инэсеннэн ^ебенэ кадэр сейлэп бирдем. Затворын карамыйча CYтэм. Келэлэр.
Шулай итеп мин мылтык часте ейрэтYче булып киттем. 10 классны бетереп армия-га алынганда боларга младший лейтенант биргэннэр, лэкин мылтык частен белмилэр. Мин аларны да укыттым. Алары гына 15 кеше иде: Yзбэклэр, тад^иклар. КYп булды инде алар.
1942 ел. Март. вйдэн хат килде. Эни Гелсинэ сенлемнэн яздырган. Улым, безнен ечен кайгырма, исэн йер бер y^ дигэн. 9ч ат йеге бодай кертеп аудардылар. Бозлы бодай. Киптереп бирергэ дип, акмаса да тама инде шунда, дигэн.
Мартньщ ничэсе булгандыр, безне мунчага алып киттелэр. Бик озын мунча бу. Мун-чага инде керэм дигэндэ теге татар майоры чакырып китерде. Сораштыра. Хат турында эйттем. Ул мина якын килеп эйтте: «Иртэгэ тенлэ белэн сугышырга керэбез. Тревога белэн чыгабыз. Киемнэрегезне янага алыштырабыз, кесэндэ эйбер калдырма», — ди. Без мунчанын бу башында чишенеп теге башта ер-яна киемнэр киенеп кайтып киттек.
1942 ел. Март. Тенге 11 сэгать. Безне тревога белэн кузгатып алып чыгып киттелэр. Кулда бер нэрсэ дэ: капчык та, котелок та, мылтык та юк. Буш кул, бер кабарлык ризык та юк. Тен буена бардык. Яктыра башлагач Балыкаламски урманы, диделэр. Туктадык. Агач тебе саен солдат. Ял иттек. Безне бYлгэлэделэр. ЗИС машинасына таккан кухня килде, ашадык. Корал hаман юк.
Кичкэ таба кузгалып киттек. Шулай итеп, еч кен баргач бик калын урманга кер-дек. Урманда бер рота булганбыздыр, тезелеп урман эченнэн 3 километрлап баргач, 5-6 машина аренде. Безнец машиналар тYгел. Беркэвечле машина. «Форд» дигэн машина инде ул. Шул машинадан безгэ корал бирэ башладылар. Мица ручной пулемет бирделэр. ППШ дигэн тYгэрэк дисклы ер-яца автомат. Мешок продукт, патрон, противогаз. Мица икенче номер итеп патрон ^тэреп йерYче Синезацки дигэн хохол малае булды. Ручной пулеметныц бер дискысында 71 патрон, барлыгы 6 диск, 426 патрон йертэ хохол малае. Ж^илкэсендэ автомат. Безнец рота полный кораллангач берсе артын-нан берсе икенче роталар килде. Безнец 20 армиядэ ничэ солдат булганын белYе авыр тYгел. Безнец взводта 46 солдат, бер ротада 4 взвод, ротада 184 солдат. 4 рота бер батальон, батальонда 736 солдат. 4 батальон бер полк була. Бер полкта 2944 солдат. Полк берлэшэ армиягэ. 4 полкта 11776 солдат. Чамасы 12000 солдат.
Алга бару дэвам итэ. Хэзер куркыныч юк, кулда корал бар. Бара торгач бик киц асфальт юлга чыктык. Бу юлдан солдат теялгэн машиналар чебен урынына уза. Безне асфальт юлдан алып бармыйлар. 500 метрлап читтэн барабыз. Бер вакыт кен яктыра башлагач туктарга дип барганда самолетлар килеп чыкты. Пулеметтан сиптереп китте. 9ч малай яраланды. Эле фронт 75 чакрым дилэр.
Вак кына наратлык чокырында туктадык. Карасак, Yлгэн кеше. Алда гына траншея бар икэн. Ул чокырда да Yлгэн кеше. Ике Yзбэк малае акырып елый башлады. Без дэ бер-беребезгэ якын килеп куркып утырабыз. 18 яшемдэ беренче тапкыр Yлгэн кеше кYPдем. Командир безнец еелеп утырганны кYPде дэ кычкырды: «Разойдитесь!» — дип. Безне CYгэ: «Мин сезне ватанны немецтан азат итэргэ алып барам. Нишлим мин сезнец белэн», — дип еларга маташа. Без таралыбрак утырдык, йоклагыз, ял итегез, дип кыч-кырып йери командир. Кая ул йоклау. ^з тонды, йокы качты.
Гарбунов дигэн Кэрпи (Карповка) малае белэн ашап утырганда бричка арбасында пар ат белэн карт кына ике солдат килеп туктады да теге Yлгэн кешелэрне утын теягэн кебек теяделэр. Ерак тYгел авылга таба киттелэр. Карацгы тешэ башлагач без дэ кузга-лып киттек. Тен буена бардык. Каршыга яраланган, кулларын асып бэйлэгэн солдатлар бик ^п очрый башлады. Снаряд тавышлары ишетелэ. Фронтка якынлаштык. Тац ата. Командир эйтте: «Без 4 флангта торабыз. Хэзер немец оборонада тора, безгэ шуларны ояларыннан, траншеялардан кузгатып чыгарырга кирэк», — ди.
Тен буенча тавышсыз гына окопта, траншеяда ятучы, Yзебезнец солдатлар янына килеп тештек. Безгэ шундый приказ: «Тац алдыннан, сэгать дYрттэ атакага кYтэрелеп немецларны юк ит^ Безнекелэр атакага кYтэрелгэндэ без ручной пулеметчиклар бер-туктаусыз немецка атарга тиеш. Немецлар безнец солдатларны кайсын яралап, кайсын Yтереп тагын икенче ныгытылган траншеяларына кадэр чиктелэр. Шулай итеп без 2025 километрга алга киттек. Безне алыштыручылар естэлеп тора, алга барабыз. Кай-чакларда немец 50 километрга кадэр сугышмыйча чигенэ иде.
Командир капитан Ежов: «Орел шэhэренэ 70 километр калды. Анда хэлиткеч су-гыш була. Курск дугасын езэргэ тиешбез», — дип картадан карап ацлатты. Шулай итеп без сугыша-сугыша Орел шэhэренэ якынлаштык. Мин hаман исэн калам эле. Таныш иптэшлэр дэ калмады. Кайсы яралана, кайсы башы белэн югала. Минем исэн калуныц сэбэбе: иптэшлэр атакага киткэндэ мин ышык урында яшеренеп ручной пулеметтан атам. Безнец ике як кырыйда ике ручной пулемет, уртада солдат атакага ^тэрелэ.
1943 елныц май-июнь айларында булды ахрысы. Без куе каен урманына кереп туктадык. Каен урманында киц генэ коры чокыр бар. Ялан сыман урын. Немец шул чокырныц теге ягында, без бу якта. Аралар 5-6 километр булыр. Тыцлап ятам. Командир минем второй номерга (патрон йертYче) Сенизацкига: «Давай, еч кеше разведка-га барасыз. Немец тотып алып кайтыгыз», — ди. Каршы килэ алмыйсыц. Киттелэр, еч солдат. Ул боларга ацлаткан: «Моннан 3 километрлап чокырда куаклар арасында чишмэ булырга тиеш. Шул чишмэгэ немецларны суга килгэнен саклап торып, тотып алып кайтыгыз, сезне «За отвагу» медале кетэ», — дип. Тегелэр яктыра башлагач кайт-тылар. Немецлар юк иде. Синезацкидан сорыйм: «Юкмени немец», — дип. «Бар, анда немецлар ^п. Чишенгэннэр, юыналар, су алалар. Без курыктык, алар ^п, без ечэY генэ», — ди. Без бу урында 10 кенлэп яттык. Запас солдат кетеп ятканбыз икэн.
Кэрпи малае Горбунов белэн безгэ дэ барырга туры килде разведкага. Синезацкиныц пычагы белэн автоматын алдым. Кэрпи малае татарча яхшы белэ. Сейлэшэ-сейлэшэ
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2014
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
барабыз. Теге чишмэ янында немецлар чыр-чу килэ. Без анда бармадык, чишмэ суы ага торган якка аска таба тешеп киттек. ^згэ тертсэц бернэрсэ дэ ^ренми. Карацгы. Жылы яцгыр сибэли. Хэтсез тештек якын гына бер машинаныц ике тапкыр газовать иткэне ишетелде дэ башка тавыш булмады. Шул якка киттек. Машинага бэрелэ яз-ганбыз. Жицел машина бу «Вилс» дигэн, капоты ачык. ТYбэсен брезенттан тешереп куйган. Горбунов шоферга сукканчы кабинадан берэY торды. Немецча нэрсэдер дэште. Мин немецны чэченнэн сейрэп тешердем. Пистолеты юк, автомат машинада булган-дырмы. Мин тотканы ачы тавыш белэн бик нык кычкырды. Горбунов цепка (бау) белэн кулын бэйлэгэн. «Шоферныц ацы юк, тора гына алмый бит», — ди. Болар икесе дэ сап-сары 45-50 килограммлы гына немецлар иде. Без икебез дэ 71эр килограммлы идек ул чакта.
Боларны алып кайту авыр булды, ченки карацгы. Бу машина олы юлда сыман тYгел иде, урман юлында иде ахрысы. Бер машина да очрамады. Без боларны юлдан 1 кило-метрлап алып кереп туктадык. Хэл бетте. Арыдык. Яктыра башлагач шофер да торып утырды. 2-3 километр киткэч кояш чыга башлады. Командир дигэне ^илкэсенэ элгэн планшетын салып читкэ атты да безгэ карап тора. Мин тиз генэ автоматныц курогын тарттым да тезэп торам. «Горбунов, ал планшетны», — дим. Ул планшетны алгач китеп бардылар. Мин автоматны корган килеш тотып барам. Безнец постта торучы солдатлар очрагач сеендек. Тагын 500 метрлап калды траншеяга кадэр. Кайтып ^иттек. МэскэYДЭ да безнец белэн бергэ булган капитан Ежов келеп ^ибэрде: «Вот, я сказал офицерам, что они без языка не придут. Идите, отдохните ребята», — дип безне ^ибэрде. Горбу-новтан планшетны алып блиндажга кереп китте.
1943 ел. Июнь. Кен бик кызу иде. Урман эче тулы солдат. Карт солдатлар бик ^п. Генерал килэ, дилэр. Барлык киемнэрне тэртипкэ китерегез, кырыныгыз дигэн команда бирелде. Чэчлэрне алдырттылар. Ашарга да эйбэт кенэ булды башка кеннэргэ караганда. Безне ^ыйдылар. Монда ничэ мец солдат бардыр. Урман эченнэн ^эяYЛэп 10-15лэп командирлар килэ. Берсе озын, ябык. Шул озыны генерал икэн. Фамилиясе Полюш-кин, диделэр. Ул сейли: «Иптэш сугышчылар, кYпме юл Yттек, кYпме немец фашист-ларын юк иттек. Рэхмэт сезгэ! ^пме юл Yтсэк тэ безгэ бер шэhэргэ дэ кагылырга туры килмэде. Бу безнец ечен уцай. Лэкин менэ алда 22 километрда зур Орел шэhэре. Ул немецлар кулында. Бу шэhэрне азат итY безнец армиягэ йеклэнде, барлык солдатларга да эзер булырга», — дип CYзен бетерде. «Отважным бойцам имеются награды. Вручите», — дип китеп барды. Мица да медаль элэкте. Медаль «За отвагу».
Бу урында еч кенлэп торгач июльнец ничэсе булгандыр, безне hежYмгэ ^тэрделэр. Без чиркэYгэ килеп ^итэ яздык. Немец ирек бирми, чиркэY манарасыннан аталар. Безгэ туктарга, окоп казырга приказ булды. Синезацки белэн мица окопны да бит кешенеке кебек тYгел, пар тYгэрэк формасында казырга кирэк. Бер ягы икенче номерга, бер ягы ручной пулеметчикка.
1943 ел. Июль кичэсе. Ничэнче кен икэнен хэтерлэмим. Тен буе машина тавышы. Безнец артта танклар да бар, дилэр. Яктырырга ^п калмаган иде. Безнец яктан ко-раллардан ата башладылар. Бездэн ерак тYгел, самолет бомбалар ташлап китте. Безнец траншея, окоплар естеннэн танклар Yтеп киттелэр. Шунда окоп казымасак Yзебезнец танклар изеп тэ китэлэр иде. Андый хэллэр булды. Танклар артыннан без кузгалдык. Шэhэргэ кердек. Куркыныч. 9ч этажлы ейлэр ишелэ. Шэhэрнец уртасыннанрак бер елга ага икэн, безнец Ык сыман. Шуца аркылы зур кYпер салынган. Монда трамвай полотносы да булган. КYпер киц. ^бебез кYперне чыгып бетэ алмады, машиналар да чыгып бетэ алмады, ^пер шартлады. Без чыгып елгергэн идек. Монда булган хэллэрне сейлэп бетермэле тYгел. Yзебезнец солдатларны ялгыш Yзебезнекелэр атып, магазин тулган солдатлар шартлау дисецме, барысын да ^рдек. Ике кеннэн соц Орел шэhэренец икенче кырына барып чыктык. Немец шэhэрдэн 20 километрлап киткэн, дилэр. Капитан Ежов килеп чыкты. Солдатларныц автоматларын тикшереп йери икэн. Мица эйтэ: «Ну Сайфуллин, на верх очередь дай своим пулеметом», — ди. Пулеметны очередка куйдым да защелканы, курокка бастым. Бер патрон атты да очередь бирми. Ком тулган, тузан кунган бу шэhэрдэ ком бураны вакытында. Э автоматлар аз гына тузан кунса да эшлэми. Юлдан машина узса да шуныц тузаны да автоматны эшлэтми. Шуннан соц мин пулеметныц дискка утыра торган елешен чехол белэн каплап йердем.
Безне тагын бер урынгарак тупладылар. Бер полковник сейли, еч зур йолдызы бар.
«Безгэ югарыдан приказ бар. Танкка каршы полк оештырабыз. Дошманнын Курск ду-гасы башында 150 танкы тора. Разведка шуны анлатты. Кемнэр Y3 телэге белэн шушы полкка чыга», — ди. вченче кеше булып мин чыктым. Чыкмаган солдатларны мэ^бYри тезделэр hэм Орелга кире алып керделэр. Шэhэр читендэ борынын гына кYрсэтеп безнен машиналар тора иде. Шул машиналардан безгэ корал бирэ башладылар. Пулеметны икенче машинага куйдык, автоматлар да шунда. Безгэ ПТР дигэн оружие бирделэр. Буе 2 метр, бер патроны 200 грамм, авырлыгы 8 килограмм 200 грамм. Бик тез ата торган корал бу. Мин аньщ белэн МэскэYДЭ чагында дивизия ярышларында икенче урынны ал-ган идем. Тактадан ясалган макет танк бара сэгатенэ фэлэн километр белэн. Син шунын бензовозына тидерергэ тиеш. Э бензобак танк башнясынын артында тар гына булып ике яклап ^ренеп тора. Шулай итеп без 56 гвардейский противотанковый отдельный полк булдык. Бер-ике кеннэн безнен дэ танклар Орелга килеп тулды.
1943 елнын 18 июле. Без карангы тешY белэн кузгалып киттек. Тен буенча бернин-ди каршылыксыз бардык. Алда 7-8 километрда ракета яктылыгы кебек яктырып китэ. Безнен арттан танклар, 45 миллиметрлы пушкалар. Ул солдатлар чебен кебек ^ыелды. Танклар сафка тезелеп кереп китте. Бетен денья кара серем, бернэрсэ ^ренми. Бездэн 4-5 километрда ^ир яна кып-кызыл булып. Без дэ башта сугышка беренче кергэндэ кетYДЭге сарык кебек идек, хэзер ейрэндек. Шундагы танк сугышын ташлап безгэ таба 4 танк килэ. Башта танымадык, таныгач ПТРдан ата башладык. Танк hаман безгэ туры килэ. Кыры белэн борылса танкны яндырып булыр иде. Арттан, алдан атып танкны ян-дырып булмый. Бервакыт танк янында шартлау булды. Танк та борылып куйды. Шунда ук танкны яндырдык. Граната ыргыткан булырга тиеш алдагы флангтан. Танкларнын ечесенен дэ гусеницаларын езделэр противотанковый граната белэн.
Безнен естэн артиллерия ата. ^з тонды, колак бернэрсэ дэ ишетми. Бетен пехота-ны hе^Yмгэ кузгаттылар. Арыш чэчкэн булганнар, ул янып бетеп килэ. Безне унга, бер чокырсу урынгарак енди командир. Чокыр сарыкты. Карасак — олы юл уза бездэн километр ярым булыр. Юлда 15лэп машина ^ренэ утырткан агачнын бу ягында. Командир кYренми. Машиналарга ПТРдан ут ачтык. Машиналарнын берсе дэ китэ алмады. Без чокырдан ескэ чыктык. Приказ: еч километрлап бер бэлэкэй генэ авыл бар. Шул авылга якынлашырга тавышсыз-тынсыз гына. Перебежка белэн йегерэбез. Карангы тешкэн иде инде. Без чэчкэн икмэк эченэ килеп кердек. Туктаттылар. Разведкага китте еч кеше. Алар арасында минем дэ икенче номер Чумебаев дигэн малай китте. Ярты сэгать Yтмэде, кечле автомат, пулемет тавышлары безгэ таба сызгыра. Минем автомат та юк, ПТР гына. Кулда ике граната бар Ф-1 дигэне. Ярый эле арттан запас пехота килеп ^итте.
Мин командирга автомат кирэк дип эйттем. «Вон бири, там трое лежат», — ди. Шу-ышып барсам минем Чумебаев, тагын ике солдат бергэ Yлгэннэр. вчесеннэн дэ пулемет очереды Yткэн. Чэчкэн икмэк эчендэ ятабыз. Тан атарга да озак калмады, мина бер солдат дэшэ: «Яраландым, синдэ берэр эйбер бармы», — ди. Минем противогаз сумка-сында бэйлэргэ марля да, йод та бар иде. Бу солдатнын ун кулынын терсэге челпэрэмэ килгэн, кан ага. Бэйлэдем. Бер фляга суны да эчеп бетерде. Безгэ яктырганчы авылга якынлашырга диделэр. Без тагын шуыша башладык. ПТР да бар, автомат та бар, аркада — капчык, анда дYртпочмаклы консерва белэн немец колбасасы да, икмэк. Башка бернэрсэ дэ юк.
Авылга бик якын калдык. Кинэт безгэ ут ачтылар. Миномет, ручной пулемет, ав-томаттан аталар. Чыдарлык тYгел. Мин дэ ПТРны калдырып, кулга автомат алып, бер мина шартлаган чокырга яттым. Йомшак ^ирдэ бераз чокыр ясый ул. Ятуым булды, аякны бер нэрсэ кинэт кенэ артка йолыкты. Карасам — ботинканын Yкчэсе купкан, аяктан кан ага. Аякны кузгатып булмый. Старшина шуышып килэ, аркасында термос. Мине кYPде. Мин эйтэм: «Сейрэ мине артка». «Подожди, наши встают на атаку. Вот впереди поселок "Майский"». Старшина мине бэйлэргэ маташа. Безнекелэр поселокка керделэр ахрысы. Ул кайдандыр обмоткалар табып алып килде, аякны кысып бэйлэде. Китеп тэ барды. Мина термостан котелок белэн аш шулпасы калдырды. Мин ялгыз калдым. Хэл бетэ. Су эчэсе килэ. Кеше дэ юк, атышлар да ишетелми. Кичкэ таба эз генэ хэл керде. Шуышып арыш чэчкэн ^ирдэн чыктым. Бер яклап та юл ^ренми. Берне кундым. Иртэн кояш чыгар-чыкмастан немец авылнын теге ягына берничэ бомба ташлап китте. Котелокта аш-шулпалар бетте. Коеп янгыр яуды. Эчэргэ су гына юк,
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2014
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
яуганы ^иргэ сецеп бара. Авыл да якын, тик аякны кыймылдатып булмый, авырта, тагын кич булырга маташа. Ерак тYгел бричка-арба тавышы ишетелде. ^рэм: узып бара. Бер километр юк. Авылга таба бара. Ишетелми. 9скэ таба автоматтан очередь бирдем. Болар туктадылар. 9ч кеше иде. Минем янга икесе борылып килде. Таныш тYгел санинструктор белэн бер карт солдат. Башта аякны чиштелэр. Эйбэтлэп лангет дигэн челтэрле тимер куеп кысып бэйлэде. Арбага салып алып киттелэр. Теге калган кешене дэ минем кырга салдылар. Авыл кырыендагы бер склад сыман урынга, читэн буенда калдырып киттелэр.
Озак та Yтмэде авылдан бер полуторка машинасы килеп туктады. Машина тулы яраланган солдат. Безне дэ салып алып киттелэр. Юл тигез тYгел. Машина бара, чыдасац чыда, чыдамасац — юк. Ул чакта машинада ике солдат Yлгэн иде. Ничэ километр барганбыздыр, тенлэ, бервакыт машина урманга керер алдыннан туктады. Каби-надан чыгып берэY кузовка карады. Теге Yлгэннэрне арткарак аркылы салдылар. Старшина званиесендэге безгэ эйтэ: «Иптэшлэр, урман чыгабыз. Сазлыкка 8 километрлап аркылы настил тYшэлгэн», — ди. Мин икенче аяктагы обмутканы CYтеп алдым да, ранен аякныц Yкчэсеннэн бэйлэп муенга киеп куйдым. Аяк асылынып тора. Шулай итеп урманны да чыгып ^пмедер баргач, тагын урман башланды. Монда урман кырыннан тимер юл уза. Зур плащ-палаткалар. Медсанбат булып чыкты бу. Монда агач тебе саен солдат. Перевязка да ясыйлар, кулын, аягын кисэселэренэ операция дэ ясыйлар икэн. Чират тияр кебек тYгел. Агач тебендэ Yлэндэ ята торгач бер санитар кыз кемнедер ка-рап йери. Мин татарча аякны бэйлэргэ кирэк иде, дидем. Ул: «Подожди», — дип китеп барды. Кичкэ таба гына аякны чишеп, чистартып бэйлэделэр дэ безне вагонга алып ба-рып теяделэр. Авыр яралыларны аерым вагонга теяп, озак кына яткач, вагон-поезд куз-галып китте. Ничэ кен барганбыздыр — хэтерлэмим. Безне Киров елкэсе, Слободское дигэн кечкенэ шэhэргэ килеп ^иткэч вагоннан бушата башладылар. Безне ике этажлы нараттан салган агач мэктэпкэ урнаштырдылар. Койкага салган кен 9 сентябрь иде, ченки мэктэптэ балалар бер атна укыганнар иде. Мескеннэрне аннан куып чыгардылар. Менэ бу хэл бераз уйландыра.
Менэ мин 21 июльдэ яраланган идем, 8-9 сентябрьдэ койкага кереп яттым. 48 кен кычкырып Yлэргэ сарыфлап ятканмын. Койкага ятуныц шул гына файдасы булды, со-раганда су бирэлэр. Бирегэ килгэнче вагонда безнец ярты солдат Yлгэн икэн, безнец вагонда ицбашы яралы Лекшин исемле старший лейтенант бар иде, шул сейлэде. 10 кенлэп яткач наркоз белэн операция ясап гипс салып чыгардылар.
1944 ел, 3 январь. Врач сорый: «Сайфуллин, сезгэ больница еракмы», — ди. «Мин эйтэм 5 чакрым Тымытык районы», — дим. «Сине иртэгэ выписывать итэм», — ди. Мине сестралар вагонга утыртып озатып ^ибэрделэр. Ютазы станциясендэ тешэрсец, диделэр. 9стэ тишеклэнеп беткэн, канга каткан шинель, чалбар белэн гимнастерка та-гын да начаррак. Башта яца бYрек. Аякта 45нче размерлы ботинка. Ботинканыц берсен кидем, икенчесен капчыкка салдым. Ике култык аягына атланып кайтып киттем.
Тенге 12лэр булгандыр, Ютазыда тешерделэр. Шыгыр-шыгыр таяк белэн заготзер-нога киттем. Лабораториягэ кереп сорадым, Тымытык районыннан кайчан килэ, дип. Алар журналдан карадылар да «Менэ хэзер "Якты ^л" колхозы чыга», — диде. Озак та Yтмэде, Якты кYЛлэр чыгып, мине Хуантэй дигэн чуаш утыртып ике торбышага тереп алып кайтып китте. Кояш чыгып бераз узгандыр, кайтып ^иттек чуашка. Yзлэренэ алып керде. Чэй эчтек. Ипилэре бар иде. Бригадир белэн сейлэшеп, мине икенче ат ^игеп Хуантэйнец малае ^ктэкэгэ илтте.
9йгэ керY белэн эни елап ^ибэрде. Минем кYЗ киштэдэ. Ипи бармы-юкмы. Карыйм, ипи юк иде. 9йдэ ятам умач эчеп, ипинец тесен дэ ^ргэн юк. Мехэммэтдин председатель, Ибэкэй Хикмэе, Ибэкэй Yhеле, Гайфулла абзый, Фатых Морзакаев, Ихсанов Гелем яраланып кайтканнар. Барысында да сул кул. Гелем, мин Слободскоеда госпитальда ятканда, шул шэhэрдэ 45 миллиметрлы пушка тартып уйнап йерилэр иде. Алар Гелем, Энвэр, Менир, Гарэф, Эхмэтгали — бишэY иде. Гарэф белэн минем янга госпитальга менделэр. Бик зарландылар ашау начар дип. Икесе дэ корт чаккан кебек шешенгэннэр иде. Э мин кайтканда авылда Гелем бер кулын асып бригадир булып эшли иде инде. Алар бишесе дэ 1925 елгы.
Больницага бардым. Сабиров дигэн врач. Аяктагы лангетны алдылар. Аягыцны бе-раз терэп йерергэ кирэк, таягыцныц берсен ташла, диде. Шулай эшлэдем дэ. Эшкэ дэ
йepи бaшлaдым. Koмбaйннaн чыккaн ипинe Yлчэп тopдым. Tepлe aтлы эштэ дэ эшли бaшлaдым. Yгeз жигеп фepмaгa ягapгa яшeл ycaк бoтaгын тaшыйбыз.
1945 eлнын язы. 5 ^ffraep тapткaн зyp Yгeз жигеп Ютaзыгa кapaбoдaй cимэнэceнэ киттeк. Якopь дигэн aк бaшлы Yгeз бap идe. Ул Yгeзнe икe кeшe йepттe. Ceнгaтyллa aб-зый бeлэн Эхмэтлaтыйп бapдылap. Икe Yгeзгэ дэ бишэp цeнтнep cимэнэ caлып кaйтып килэбeз. Kэpэкэшлe кибeтe янындa кeшe ^гелта^ Kычкыpaлap, кeлэлэp. Бoлap: «Cy-гыш бeткэн бит, нишлэп йepиceз», — дилэp. 9 мaй идe бу.
1946 eлнын язы. Яpты икмэк ypылмыйчa кap acтындa кaлгaн идe. Kap эpeгэч шуны чaбaбыз. Хaтын-кызлap бeлэн бepгэ. Иpлэp юк, cyгыштaн кaйтмaдылap. 7-8 кeшe гeнэ отты, aлapы дa гapип. Шул бoдaйны чaбaбыз дa, уып aшыйбыз дa, кecэгэ дэ тyтыpып aлып кaйтaбыз. Koлхoзнын aлынмыйчa кaлгaн бэpэнгece дэ op acтыннaн чыкты, aны дa жыя хaлык, бaлaлap. Kэлжeмэ* пeшepэлэp энилэp. Яpaп тopa. Taмaк тук.
^пу июнь чиcлocы. Чиp чыкты тиз генэ aвыз бopыннaн он китэ дэ кeшe Yлэ. Мин бэхeтceзгэ дэ элэктe бу чиp. Хecэeн кapт aт жигеп бeзнe Tымытык бoльницacынa ил-тeп тaшлaды. Хaтыны, кызы, иp-aтлap бeлэн бepгэ идэндэ ятaбыз. Ин элeк ^ЭYhиpэнeн ceнлece Мocaллия Yлдe. Озын Мeхeтдин дэ минeм култык acтынa бaшын тыгып Yлдe. Фэтхeлбaян aбзыйлapнын бaлaлapы Yлдe. Мин дэ тeнлэ кулны ceлкeтeп кapыйм, Yлэм микэн эллэ дип. Topып булмый. Икeнчe доню Kaзaннaн caмoлeт килгэн, кaн aлып килгэн, дидeлэp. ИpтYк минa бeлэккэ кaн биpдeлэp. Ашay ягы дa яхшыpды. Мин 15 кeн дигэндэ тepeлeп кaйтып киттeм.
Шул ук eлны Tымытыккa тpaктopиcтлap кypcынa укуга кepдeк. Cэeт aбзый укы-тa, Фэхepниca Cэeтe дип йepтэлэp. Бик хoлыкcыз. Бeлми тopcaн pэт юк идe индe. Бeз Гoмэpoв Вэли бeлэн укыдык. Tымытыктa Бэдep кapчыктa квapтиpдa тopдык. Мaлaйлa-pы Ko^yc, кызлapы Оэкинэ идe. Укып, бик яхшы гынa экзaмeн биpeп aвылгa кaйттым. Минe Гыйлaжeтдингэ, Вэлинe Caфин Миcбaх бeлэн кyйдылap.
Бacyгa бapдым Гыйлaж янынa. «Апaeм, килдeнмe, aчкычлapны жыя бaшлa», — ди. Пepeтяжкa бyлгaн икэн, вклaдышлapны кыcy. «Эйдэ, yтыp, caбaнны тaгaбыз», — ди. Ca-бaн тaгып бep эйлэндe дэ: «Мэ, yтыpып кapa, pэвeшe килэ микэн», — ди. Мин yтыpдым, йepим. Укыгaндa пpaктикaдa eйpэнeп бeткэн идeм индe. «Эйбэт генэ эшлэ, дaвaй», — ди. Мин бep эйлэндeм, икe. Миннeгyлoв Нypи килeп життe hэм «Kaя, Гыйлaж?» — дип copaды. Мин aHapra: «Энэ, cy бoчкacы янындa ял итэм дип галды», — дидeм. Ул aтыннaн тeштe дэ тpaктopнын кpылocынa мeнeп yтыpды hэм «Эйдэ, кузгал!» — дидe. Kyзгaлдык. Бepaз бapгaч: «Tyктa элe, aлдaгы тepэн нишлэптep кepми, кapыйк элe», — ди. Мин apraa чигeп тукгадым. Kapый бу cyкaны. «CYндepeп TOp элe», — ди. Kepocин ^a^ra бopып куйдым. Tpaктop CYндe. Tepэн бepкeткэн бep бoлт тeшeп олган икэн. Икeнчeнe бopдык тa: «Дaвaй, кaбыз, киттeк», — ди. Мин бeнзинны aчып тopмaдым, кepocин ^a^ra гынa aчтым, чeнки тpaктop кызу идe. Эйлэндepeп кaбызып жибэpдeм. ^ттек. Ул aты янындa тeшeп олды. Нypи вaгoнчик янындa: «Дaйдyш мaлaeннaн эш чыгap тecлe. Kyлы ябышып тopa», — дип эйткэн. Мивд мoны икeнчe кeннe бeздэ aш пeшepYчe Гыйздeнyp эйттe.
Мин шyлaй итeп тpaктopчы булып киттeм. вйгэ кaйтy юк. Kыpдa вaгoндa гыта кyнaбыз. Бep aйлaп эшлэгэч Гыйлaжeтдин aбзыйгa НАTИ дигэн тpaктop биpдeлэp. Мин бepYзeм кaлдым. Бep-икe адн эшлэгэч, тeлceз Эзhэpнeн aпacы Ибpaй Fэйхaнэceн китepдeлэp.
Ул дa eч-дYpт кeн эшлэдe дэ Гoбaйдyллин Энэотэ кияYгэ чыкты. Энэc мoнa эйтэ икэн: «Энигэ яpacaн — мивд яpapcын», — дип. Шyннaн coh Fэйхaнэ бep кeн юк, иге адн юк. Coныннaн, мyнчa ягapгa тaл киcкэн вaкыттa aягынa бaлтa бeлэн чaпкaн, дип эйттeлэp. Шyлaй итeп минa тpaктopдa 2-3 aй Yзeмэ гeнэ эшлэpгэ тypы килдe. Teнлэ жэп** cepэм, кeндeз мoлoтилкa бeлэн aшлык cyктыpтaм. Лoкмaн Гыйльмeтдинe мaшиниcт. Утызлaп кeшe эшли. Tpaктopны кeндeз кaбызып жибэpгэч тэ мивд дa йoкы тия бepaз.
Шyлaй итeп кeз життe. Бeзнe МТСо жыeлышкa чaкыpaлap. Бapлы-юклы киeмнэpнe кдашп бapдык. ^ыeлыштa диpeктop Мутин, aгpoнoм Мypзин чыгыш яcaдылap. №p-тopг Хepшидэ Fэшитoвa бepaз ceйлэдe дэ: «Top элe, Оэйфуллин Cэмигyллa», — ди. Topдым. «Мeнэ тpaктopиcт, бepeнчe eлын эшли. Yзe cyгыш инвaлиды. Йoмшaккa эйлэндepeп фэлэн гeктap ж^ эшкэpткэн», — дип минe мaктый. Минa бYлэк биpэлэp,
* ^лжбмэ — бэpэнreдэн кaлын кoймaк ксбск игеи пeшepeлrэн aшaмлык.
** Дэп — тyнra cepeлrэн жиp.
«ГЛСЫРЛЛР ЛВЛЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2014
СВИДЕТЕЛЬСТВЛ. МЕМУЛРЫ
250 сум акча. Ул вакытта зур акча. Бушлай ял йортында ял итэргэ путевка — Кырым елкэсе, Евпатория шэhэре, «Ударник» исемле санаторийга.
Нишлисец, чыгып киттем ялга. 9стэ яца телогрейка, бер катлы спецовка инде, аяк-та орылып кунычы тишелгэн кирза итек. МэскэYгэ килеп ^иттем. Вокзалда утырам, нинди поездга кайда, кайчан утырырга ейрэттелэр.
Вокзалда бер хатын-кыз: «Товарищи, кто хочет на экскурсию? Экскурсия: Столица Москва. Там увидите — Красную площадь, Москву-реку, мосты и другие. Стоимость билета 10 рублей», — дип кычкырып йери. Кеше билет ала. Мин дэ алдым. Вокзалдан чыгып ерак тYгел автобус янына киттем. Бер-ике атлауга ике кеше: «А ты куда?» — дип туктаттылар. Билетны ^рсэтэм. «Билет не надо, документы давай, шпана», — дилэр. Итек кунычыннан язуларны чыгарып кYрсэттем. Паспорт юк. Татарча язылган справ-каны карыйлар. Алар мине ^ибэрде. «Подальше спрячь документы», — дилэр болар. Документларны бYрек тYбэсенэ куйдым да киттем автобуска. Барып ^иттем. Керим генэ дигэндэ: «Стой!» — дип мине туктаттылар. Кеше кереп китэ, э мине тоталар. «Документы?» — ди.
Мин елап та ^ибэрдем. БYреге белэн документларны боларга ыргыттым да вок-залга кире кереп киттем. Вокзалга кереп бер почмакка утырдым. Ике кулны мацгайга куеп иелеп утырам. Тегелэр кире керделэр. Кыш кене ялан баш утырган кешене тиз таптылар. Минем бYрек белэн документларны бирделэр. «Эйдэ, ескэ менэбез, ашыйсыц килэме?» — дилэр. Чалбар кесэсеннэн акчаны алдым да билет кассасы янына бардым. «Бегелмэгэ билет кирэк иде, Татариягэ», — дим. «Билет бишенче кассада», — ди бу.
Теге кешелэр ДYртэY булды. «Нишлисец?» — дилэр. «Кайтам», — дидем. Теге ун сумлык экскурсия билетын да йомарлап идэнгэ бэрдем. Берсе барып алды. Болар мине ескэ менэргэ кыстый. Икесе мица карап тора. Берсе ун сум акча китереп бирде, теге билет ечен, ди. Сез кемнэр соц дип сорадым. Болар документларын ^рсэттелэр. Ике битле удостоверение: берсе старший лейтенант, икенчесе лейтенант икэн. Мин боларга тотындым начар CYЗлэр эйтергэ. Кесэдэге акчаны сузам: «Бегелмэгэ бер билет алып килегез, калган акча сезгэ», — дим. Акчаны алмыйлар болар. 9скэ алып менделэр. Зур бYЛмэ. Берсе ашарга алып килде. Ашадык та дежурныйга нэрсэдер яздырып поезд килергэ 10 минут кала фамилияц белэн сине чакырыр, утыртып ^ибэрерлэр, дип киттелэр.
Менэ нинди катлаулы булды мица санаториягэ бару, э кайтуы тагын да кытыршы-
рак.
Санаториядэ грязь бирэлэр, «комбинезон», дип атала. Тереп ташлыйлар сазга. Грязьга Мойнаки дигэн ^иргэ автобус йертэ. Аяктагы яра ябылды.
Кайтырга 3-4 кен кала аяк сызлый башлады. Йоклап булмый. Кайтырга соцгы акчаны кырып-себереп билет алдым. Температура ^тэрелде. Сизэм, ярам ачылырга маташа. Кайтып китэсе кенне завтракка да, обедка да барып булмады. Аяк сызлый. Карасам — кап-кара булып шешкэн, тишелерлек тYгел, каты. Поезд кич белэн китэ. Бер таяк табып чыктым китэргэ. Минем белэн еч хатын да чыктылар кайтырга, путевка срогы тулганнар. Болар мине ничек кирэк алай вагонга кертеп ^ибэрделэр. Yзлэре башка вагонда кайталар икэн. Бер кен кайткач кемдер минем авыру турында кондукторга эйткэн. Кондуктор белэн врач килделэр. Температураны Yлчэде, мица эйтмэде. Врач китеп барды. Кичкэ таба кондуктор керде: «Кая эйберлэрен? Эзерлэн, сине Казанда алып калалар», — ди. Мин: «Эйберлэрем юк», — дидем.
Мине Казанда ике медсестра машинага утыртып алып киттелэр. Операция ясамый-ча кайда ятканны белмэдем. Ул «Научно исследовательский институт ортопедии и восстановительной хирургии» булып чыкты. Мин монда 6 ай яттым. Ике тапкыр операция булды: сеяк чистарту, кисY, кыру — барысы да булды. 1948 елда гына 7 ай йереп ейгэ кайтып кердем.
Публикацияне тарих фэннэре докторы Фэйзелхак Ислаев
эзерлэде
