CC BY
21УДК 80/81+94
И.А. Местжыймов
Терки-татар тарихи терминнарыньщ ацлатмалы CYЗлеген тезYгэ карата
Мэкалэдэ терки-татар тарихи терминнарын ейрэну тарихы кыскача яктыртыла, терки -татар тарихи терминнарыньщ ацлатмалы сузлеген тезунец актуальлеге курсэтелэ, андый сузлекне хэзерлэунец кайбер принциплары тэкъдим ителэ. Мэкалэ ахырында кайбер тарихи терминнарга ацлатмалар китерелэ.
Ачкыч сузлэр: терки-татар тарихи терминнары, тарихи терминология, ацлатмалы сузлеклэр, татар лексикологиясе, татар лексикографиясе.
Татар халкыныц тарихын hэм телен соцгы ике гасырда дэвам иткэн гыйльми ейрэнуе нэти^эсендэ фэнни эйлэнешкэ элекке Ючы hэм, елешчэ, Чыгтай олыслары ^ирлэрендэ язылган купсанлы документаль, нарратив (хикэялэуче), эпиграфик (ташъязма) чыганаклар кертелде. Ул чы-ганакларда гамэлдэн тешкэн сэяси, и^тимагый, хэрби, кенкуреш h.б. терминнар, тарихи-географик атамалар, кеше исемнэре бик куп. Соцгы ике-еч дистэ ел эчендэ яца яки электэн мэгълум, эмма терле сэбэплэр аркасында ейрэнелми яткан, терки-татар язма чыганакларын тикшеру hэм фэнни эйлэнешкэ керту терки-татар тарихи-географик, антропонимик, терминологик ацлатмалы сузлек-лэрендэ зур ихтыя^ барлыгын курсэтте. Андый сузлеклэр тезу, безнецчэ, бугенге кендэ татар та-рихчы hэм телчелэренец ме1тм бурычларыннан берсе булып тора.
Татар тарихи лексикологиясенец hэм лексикографиясенец 200 елга якын тарихы бар1. Аныц тэуге тэ^рибэсе итеп, мегаен, 1822 елда Ибраhим Хэлфин тарафыннан нэшер ителгэн XVII йез татар ядкаре "Дэфтэре Чыцгызнамэ" эсэренэ тезелгэн сузлекчэсе исэплэнергэ тиештер (Чыцгыз хан, 1822, б. 1-67). Бу басманыц максатларыннан берсе итеп И. Хэлфин Казан университетыныц Шэрык теллэрен ейрэнучелэр ечен гамэлдэн тешкэн [терки-татар] сузлэренэ ацлатма бируне курсэтэ (Хальфин, 1822, б. 2). XIX йез татарча-русча hэм русча-татарча сузлеклэрдэ тарихи терминнар очраштыргаласа да (Юсупова, 2007, б. 171; Юсупова, 2010, б. 4), сузлеклэрне тезучелэр узлэренэ аларны махсус ейрэну hэм аларга тэфсилле ацлатма биру максатын куймаганнар. Бу хэл ХХ йез башында тезелгэн ике телле татарча сузлеклэргэ дэ хас. Терки теллэргэ кергэн кайбер тарихи терминнар ХХ йез башында куренекле татар ^эмэгать эшлеклесе 11эм мэгърифэтчесе Ризаэт-дин Фэхретдин мехэррирлегендэ чыккан "Шура" журналы сэхифэлэрендэ тикшерелгэн ("Калгай", 1910, б. 121-122; Акъюлов, 1912, 3 тышл. б.; Сабирж;ан, 1913, 2 тышл. б., hэм башкалар). Совет за-манында, 1920 нче елларда, татар тарих hэм тел фэннэре беркадэр усеп китсэлэр дэ, 1920 нче еллар ахырында СССР хекумэте тарафыннан башланган "культур революция", шуныц белэн бэйле ике тапкыр имла алыштыру (гарэп язуыннан латинга, латиннан кириллга), "феодализм калдыклары", "буржуаз миллэтчелек", гомумэн яна хекумэткэ ошамаган милли традициялэр белэн "аяусыз керэш", шуларга естэлгэн репрессиялэр, Икенче денья сугышы hэм сугыштан соц татар халкы та-рихын объектив ейрэнугэ куелган яца киртэлэр татар тарихи лексикографиясенец татар тел беле-менец местэкыйль тармагы булып оешырга мемкинлек бирми
1950 нче еллардан башлап бугенге кеннэргэчэ тарихи лексикологиягэ багышланган аерым мэкалэлэр 11эм хезмэтлэр басылып чыккаласа да, урта гасыр hэм яца чор терки-татар язма чыгана-кларына нигезлэнгэн татар тарихи терминнары ацлатмалы сузлеге тезу максаты озак вакыт куел-мый. 1970-1980 нче еллар башында денья кургэн 'Татар теленец ацлатмалы сузлеге" (Татар, 19771981) hэм ХХ йез урталарыннан чыгып килгэн татар теленец диалектологик сузлеклэре (Диалекто-логик, 1948-1958; Татар, 1969; Тумашева, 1992; Татар, 2009) борынгы hэм яца дэвер язма терки-татар чыганакларында кулланылган тарихи лексиканы да берникадэр эчлэренэ алганнар. Шуныц ечен аларныц эзерлэнуе hэм басылып чыгуы, Ьичшиксез, татар тарихи лексикологиясе hэм лексикографиясе ^эhэтеннэн алга китеш дип бэялэнергэ тиеш. Бу сузлеклэрнец эhэмиятле якларыннан берсе ацлатма бирелгэн сузлэргэ гадэттэ куллану мисаллары белэн китерелулэреннэн гыйбарэт.
1 Биредэ нигездэ татар кешелэре тарафыннан татар лексик материалы нигезендэ башкарылган хезмэт-лэргэ кыскача кузэту тэкъдим ителэ.
Лэкин ул CYЗлеклэрне тeзYчелэрнец максатлары хэзерге заман татар эдэби теленец hэм диалектла-рыньщ лексикасын барлау hэм анлату булганга, урта гасыр hэм яца дэвер язма чыганаклары аз ^элеп ителде. Шуца кYPЭ шактый тарихи терминнар ул CYЗлеклэргэ керми, кергэннэренец дэ бетен мэгънэ тесмерлэре ачыкланмый калды. Кайбер тарихи терминнар hэм гыйбарэлэр Нэкый Исэнбэт тезегэн CYЗлеклэрдэ ацлатыла (Исэнбэт, 1959-1967; Исэнбэт, 1989-1990).
Г.М.Мостафина hэм Р.Г.Галлэм тарафыннан тезелгэн тарих терминнары CYЗлеклэрендэ рус hэм совет историографиясендэ кулланылган халкыбыз тарихы белэн бэйле тарихи терминнар татар теленэ тэр^емэ ителэ hэм ацлатыла (Мустафина, 1993; Галлэмов, 2006). Р.Г.Галлэм хезмэтендэ шулай ук географик атамаларныц, династиялэрнец hэм тарихи шэхеслэр исемнэренец татарча язы-лышы, тарихи шэхеслэр hэм династиялэр турында кыскача мэгълYмат кб. китерелэ.
Телче галим Рэфкать Эхмэт^ановныц "Татар теленец кыскача тарихи-этимологик CYЗлеге"ндэ дэ шактый тарихи терминнарга hэм кайбер географик атамаларга ацлатмалар китерелэ (Эхмэтья-нов, 2001).
Р.Т.Сафаровныц татар хэрби лексикасына багышланган диссертациясендэ бYгенге татар хэрби терминнарныц тарихи тамырларын яктыртуга шактый урын бирелэ (Сафаров, 2012).
ТYбэндэ терки-татар тарихи терминнарыныц ацлатмалы CYЗлеген тeзYгэ карата кайбер фи-керлэребез белэн уртаклашмакчы булабыз.
Тезелэсе CYЗлеккэ ХШ-ХХ гасыр башы терки-татар язма чыганакларында кулланылган сэяси, юридик, хэрби, икътисади, этнографик, кен^реш терминнар кертелергэ hэм ацлатылырга тиеш. Сайлап алынасы терминнар Болгар дэYлэте, Ючы Олысы (Алтын Урда), Ючы Олысы таркалганнан соц Кенчыгыш Аурупа, Кенбатыш Себер, Казакъстан hэм Урта Азия территориялэрендэ барлыкка килгэн Ючы, Коцрат, Мацгыт династияле мэмлэкэтлэр, Россия составына кертелгэннэн соц хэзерге татар hэм башкорт халыкларыныц бабалары яшэгэн ж;ирлэрдэ барлыкка килгэн чыганакларда телгэ алынырга тиеш. Болар беренче чиратта билгесез авторныц 'Тэварихы гезидэи носрэтнамэ"се (XVI йез башы), Мехэммэд-Салихныц "Шэйбанинамэ"се (XVI йез башы), Yтэмеш ха^иныц 'Чыцгызнамэ"се (XVI йез урталары), Кадыйр-Гали бикнец "Ж;амигыт-тэварих"ы (1602 ел), билгесез авторныц "Дэфтэре Чыцгызнамэ"се (XVII йез ахыры), Мехэммэд-Ризаныц "Эссэбгыс-сэйяр фи эхбары мeлYке татар"ы (XVIII йез), Габделгаффар Кырыминыц "Гомдэтел-эхбар"ы (XVIII йез) h.б. тарихнамэлэрдэн, безнец кеннэргэ килеп ^игкэн купсанлы документаль, эпиграфик hэм эдэби яд-карьлэрдэн гыйбарэт. Чыгарма рэвешендэ, терминнарны барлаганда hэм мисаллар китерелгэндэ кайбер чит традициялэргэ ия терки авторларныц хезмэтлэрен дэ ^элеп игYне мэгъкуль ^рэбез. Мэсэлэн, Сахиб-Гэрэй ханныц Кырым тэхетен билэгэн чагында (1532-1551 еллар) аныц шэхси та-бибы булып торган госманлы авторы Бэдреддин Мехэммэд Кайсуни задэ Нидаи эфэнде (Рэммал ху^а) 1553 елда мэрхYм ханныц бер кызы соравы буенча Сахиб-Гэрэйнец хекемдарлык тарихын тасвирлаган 'Тарихы Сахиб-Гэрэй хан" исемле эсэрен яза. Анда Рэммал хуж;а Y3 эсэрендэ Кырым-дагы татар шивэсенэ хас шактый термин hэм гыйбарэлэр куллана. Терки-татар тарихи терминоло-гиясе белэн уртак терминнар Тимерилэр династиясе вэкиле Заhиреддин Мехэммэд Бабернец "Ба-бернамэ"сендэ дэ чыгтай hэм терки-татар теллэре ечен уртак терминнар бар. Урта гасырларда тезелгэн hэртeрле терки hэм монгол CY3леклэрен дэ ж;элеп игY зарур ("Мекаддимэтел-эдэб", "Кодекс Куманикус", "Абушка" кб.).
Тезелэсе CY3лекнец лексик базасын объектив рэвештэ гарэп язулы чыганаклар тэшкил итэчэк, шуца кYрэ терминнар гарэп элифбасы тэртибендэ тезелергэ hэм беренче итеп терминнарныц гарэп хэрефлэре белэн язылышы китерелергэ тиеш. Чыганаклардан теге яки бу терминныц кулланы-лышын яктыртучы цитаталар китерелYе гаять ме1шм. Терминнарга ацлатма hэм татар, hэм рус тел-лэрендэ китерелергэ тиеш, дип уйлыйбыз.
Терки-татар тарихи терминнарыныц CY3леген тезегэндэ мондый тер CY3леклэре булган ха-лыкларныц (иранлылар, тереклэр, руслар кб.ныц) тэжрибэсен дэ eйрэнY зарур. Мэсэлэн, 1920 нче елларда Теркия кичергэн радикаль ижтимагый-сэяси hэм мэдэни Yзгэрешлэр нэтиж;эсендэ (аурупа-лаштыру, гарэп язуыннан латин имласына кYЧY) терек тарих фэне беркадэре татар фэненекенэ ох-шаш хэлдэ кала: терек галимнэренец яца буыннары госманлы дэверенэ караган чыганакларны eйрэнYДЭ кыенлыклар белэн очраша. Бу мэсьэлэне хэл итэр ечен, госманлы-терек CY3леклэреннэн башка, госманлы тарихи терминнары CY3леклэре хэзерлэнеп чыгарыла (Рака1п, 1983; Sertog1u, 1986; Кересю§1ц 2000).
Безнец тарафтан Yткэрелгэн эзлэнYлэрнец нэтн^элэрен апробациялэY максатыннан чыгып кайбер тарихи терминнарга ацлатмалар тэкъдим итэбез.
Терки-татар тарихи терминнар
ЙАСАК ->, ¿М
Урта гасыр терки-татар чыганакларында бу сузнец ике теп мэгънэсе бар:
1. Кагыйдэлэр, кануннар ^ыелмасы.
Бу мэгънэдэ "йасак" сузе кайбер очракларда "йосын" яки "турэ" ("гореф-гадэт") сузлэре белэн бергэ килэ: "Аталарыныц турэ-тукабын, йасак-йосынын йахшы саклап бэр^ай кылдылар" ("Баба-ларыныц гореф-гадэтлэрен яхшы саклап утэделэр") (Таварих, 1967, б. 144, юл 2131).
Урта гасыр тарихчылары hэм сэяхэтчелэре кануннар жыелмасы буларак ясакныц барлыкка килуен еш очракта Чыцгыз хан исеме белэн бэйлилэр. Фарсы телле чыганакларда "Чыцгыз хан ка-гыйдэлэре hэм кануннары ^ыелмасы" мэгънэсендэ "Йасайы Чыцгызый" ("Чыцгыз хан ясасы") термины да очрый. Ясакны/ясаны бозучылар авыр ж;эзаларга тартылганнар. Бу мэгънэдэн "йасакка тигмэк" (ж;эзага лаек булу; ж;эзалану) hэм "йасакка тигермэк" (ж;эза биру, [ж;эза биреп] утеру) ди-гэн мэгънэлэр барлыкка килгэн: "Ул ^и11этдин уз гена^шга икърар булып килеп торырмын, йа-сакга тиг[г]эймен, hэр нэ кылса хаким торыр" ("Шуца курэ уз гаебемне танып килдем, ^эзага тар-тылырга лаекмын, [минем белэн] ни кылса да, хакы бар") (Таварих, 1967, б. 196, юл 3065-3066); "Ьелэгу хан аны йасакга тигерде" ("Ьелэгу хан аны [ж;эза биреп] утерде") (Таварих, 1967, б. 180, юл 2806); "Тимур бик... чэриклэрен йыгып, Шэйех-Мехэммэди дигэн бикне базгырып, йасакга ти-гереп..." ("Тимер бик... гаскэрлэрен ^ыеп, Шэех-Мехэммэди дигэн бэкне бастырып hэм [аца] ^эза биреп...") (Таварих, 1967, б. 94, юл 1346-1347).
"Ж;эзалану/ж;эза биру" мэгънэсе белэн бергэ "йасак" сузенец "тыю" мэгънэсе дэ барлыкка килгэн. "Йасак" сузенец бу мэгънэсе аеруча госманлы терек телендэ киц таралыш табып, Кырым ханлыгы документларыныц теленэ аннан кучкэн булса кирэк. Кагалгай2 Ислам-Гэрэй солтаннан Польша короле Владиславка Ы^ри 1050 ел ^емадиел-эувэл аеныц беренче ун кенендэ (милади 1640 елныц августында) язылган хатында: "Без дахы фэрмане шэрифемез берлэ местэхдэм вэ мээмур улан бэклэремезгэ вэ мирзаларымыз вэ бишбаш агаларымызгэ мехкэм тэнбиh вэ йасак итмешездер, Сезец куйлэрецезгэ вэ шэhэрлэрецезгэ вармазлар" ("Без дэ безгэ хезмэт итуче бэклэребезгэ, мирзаларыбызга hэм бишбаш агаларыбызга3 фэрмане шэрифебез белэн Сезнец авылларыгыз hэм шэhэрлэрегез естенэ йерергэ катгый рэвештэ тыйдык") (Материалы, 1864, б. 262).
2. Салым тере яки гомумэн "салым" XVI йез башында Мехэммэд -Шэйбани хан кушуы буенча тезелгэн "Тавэрихы гезидэи носрэтнамэ" исемле тарихнамэдэ Мехэммэд-Шэйбани ханныц бабасы турында болай дип эйтелгэн: "Эбел-Хэйер хан... [кештем-]туэлэс, Чимги[-тура], башгырт, булэр вэ болгар иллэрене бактырып йайлап, ул иллэрнец гаделлек берлэ йасакын алып, такы кышлай Терке-станга килеп, гаделлек берлэ унда бер малын алды" ("Эбел-Хэйер хан... [кештем -]туэлэс, Чимги[-тура], башкорт, булэр hэм болгар халыкларын буйсындырып, [аларныц жирлэрендэ] жэйлэп, ул ха-лыклардан гаделлек белэн ясак ^ыеп, кышларга Теркестанга килеп, [андагы халыкныц] малыннан гаделлек белэн уннан бер елешен алды") (Таварих, 1967, б. 266, юл 4166-4168).
"Салым" мэгънэсендэ яки салымныц бер терен белдереп "йасак" сузе Алтын Урда hэм татар ханлыклары хекемдарларыныц ярлыкларында (фэрманнарында) киц кулланыла: "Бурла тамгасы, Инкенче Эскебул корыты, анбар малы, ындыр хакы, табанлык кыйсмэт, куп[ч]ыр йасагы, калан месэмма салыг (калан дигэн салым), бурыч-хэреж алмасынлар" (Grigor'ev, 1987, р. 94); "Мин бэгыд бу мешарен илэйтмларга... йасак-калан, салыг месэмма салмасынлар" ("Моннан соц бу югарыда эйтелгэннэргэ... ясак [hэм] калан [салымнарын], салыг дигэн [салымны] салмасыннар") (Мустакимов, 2013б, с. 41); "Баса (моннан соц) бу тарханла[р]ымыздан йасак-калан тип (дип) телэмэсен-алмасынлар" (Березин, 1851, б. 19). Терки-татар дэулэтлэрендэ булган ясак тулэучелэр (ясаклылар) катлавы рус дэверендэ дэ XVIII гасырга кадэр булган.
ЧУРА (1^,* л»)
Венгр профессоры И.Вашари ачыклаганча, бу термин фарсы телендэге цунра 'хезмэтче яшь егет; сакалы усэ башламаган егет' сузеннэн узгэргэн. Моца мисал итеп И.Вашари Заhиреддин
2 Кагалгай (кагалга, калгай, калга) - Кырым ханлыгында Гэрэйлэр нэселеннэн булган, ханныц беренче варисы саналган ханзадэ (солтан, принц). Ханныц икенче варисы нуретдин дип аталган.
3 Бишбаш агасы - Кырым ханлыгында: йолымлык эсирлэрне алыр ечен курше елкэлэргэ оештырылган кечкенэ сэфэрдэ отрядныц башлыгы.
Мехэммэд Бабэрнец "Бабэрнамэ"сеннэн тYбэндэге езекне китерэ: "Чуhра калын сахлар иде. Хекем руйидэ чырайлык эмрэд углан булса, hэрнэвегъ билэ килтереп чуhра кылыр иде" ("^п чуралар тота иде. Мэмлэкэтендэ матур чырайлы чибэр егет булса, ничек тэ булса Y3 янына китереп чура итэр иде") (Muhamedyarov, Vasary, 1987, р. 185-186). Алман галиме Г.Дёрфер чура термины асыл-да терки CY3, дигэн фикерне белдерсэ дэ (Doerfer, 1967, S. 117-118), И.Вашариныц фаразы нигез-лерэк ^ренэ.
КYп очракта бу термин хекемдарныц яки эрерэк аксеякнец хезмэткэрен, якын хезмэтчесен бел-дергэн. Ул мэгънэсендэ чура сузе Тимер бик (Аксак Тимер) нэселеннэн хекемдар булган солтан ЭбY Сэгыйдь мирзаныц 1468 елда Ак Куенлы дэYлэте хекемдары Хэсэн биккэ (Озын Хэсэнгэ) язган бер хатында, Себер яки Казан ханы Ибраhим ханныц XV йезнец икенче яртысында бирелгэн бер яр-лыгында hэм 1602 елда Касыйм ханлыгында Кадыйргали бик тарафыннан язылып, фэндэ "^амигыт -тэварих" исеме белэн мэгълYм тарихнамэсендэ кулланыла: "Гали бик дигэн чурамны бетиклэр бетеп (хатлар язып) Ж^анша^а чаптырдым" (Кига1:, 1940, S. 198); "Бу азад (азат) йибэргэн кем ирсэлэрнец аты (кемсэлэрнец исемнэре) Гелбостан хатын башлыг углы [Мехэммэдгали,] Мехэммэдгазиз, [кызлары] Ханнэсэб, Шаhнэсэб, Ждникэ солтан - бу атлы кем ирсэлэр азад йибэрелде, такы Хушкилде атлыг чурасын бергэ булсын тидек" (Мустакимов, 2010, б. 161) ("Бу азат жибэргэн кемсэлэрнец исемнэре Гелбостан хатын башлап улы [Мехэммэдгали,] Мехэммэдгазиз, [кызлары] Ханнэсэб, Шаhнэсэб, Ждникэ солтан - бу исемле кемсэлэр азат жибэрелде, тагы Хушкилде исемле чурасын бергэ булсын дидек"); "Бу Туктамыш хан Идел мэY3ыйгта Yтте... Котлыкыя углы Идегэ Кечек аныц чурасы ирде" (Госманов, 1967, б. 151; Казан, 40т, 61а кгз.) ("Бу Туктамыш хан Идел буенда Yтте... Котлыкыя улы Идегэ Кечек4 аныц чурасы иде").
Телгэ алынган мэгънэгэ бэйле рэвештэ чура CYзенец '[дастандагы] батырныц иптэше' мэгънэсе барлыкка килгэн. СY3нец мондый мэгънэсе, мэсэлэн, кыргыз телендэ теркэлгэн (Юдахин, 1985, б. 369). Бу жэhэтеннэн чура CYзе монгол асыллы нYкэр (татар дастаннарында hэм кайбер татар диалектларында нYгэр дип эйтелэ) термины белэн якынлаша. Ихтимал, 'батырныц иптэше' мэгънэсендэ чура CYзе Чура, Акчура, Карачура, Тицчура, Жднчура кебек терки-татар исемнэренэ дэ кергэндер.
Кайбер чыганакларда чура CYзе 'ирекле булмаган кеше; эсирлеккэ тешеп кол ителгэн кеше; кол (русча эквиваленты: холоп)' мэгънэсендэ кулланыла. Мондый мэгънэдэ бу CY3, мэсэлэн, Касыйм ханлыгында яшэгэн Акай мирза углы Галикэй аталыкныц 1639 елгы васыятьнамэсендэ очрый: "Энемез Дустмехэммэд мирза... Янбулат углы Котынай хатыныннан сатып алган Иринэ углы Корманай атлыг (исемле) нимеч чурам агар (аца) мирас иттем" (Вельяминов -Зернов, 1866, б. 234).
БИСТЭ ЧУХУРЛАРЫ ^^^
Бу терминны татар дин эшлеклесе hэм тарихчысы Морад Рэмзинец бер хезмэтендэ генэ очратканыбыз бар. Аныц мэгънэсен hэм барлыкка ки^ тарихын галим тYбэндэгечэ ацлата: "Бездэн алда Мэржани хэзрэтлэре инде язганча, Казан руслар тарафыннан алынгач, казанлылардан hичберсе исэн калмый. Коллары исэ Казанга кайтып, хужаларыныц йортларына hэм утарларына кереп утырып, Yзлэрен шушы билэмэлэрнец хакыйкый иялэре дип белдерэлэр. Ьэм руслар алар-ныц ялган дэгъваларын таный. БYгенге кендэ "без асыл Казан кешелэреннэн" дип горурланган эфэнделэр шул тYбэн жан, хэсис колларныц нэселлэре. Мин эйтэм: бу да хакыйкатькэ туры килсэ кирэк. Ул кешелэрне хэзерге вакытта "бистэ чухурлары" дип атыйлар" (Рэмзи, 1908, с. 153).
Чухур CYзенец этимологиясен элегэ ачыклап булмады.
ЙАСАЛ (Л^)
Хэрби саф; отряд: "Манкыт чэриге атланып орышга йасал кылганда" (Библиотека, 1849, б. 64) ("Мацгыт гаскэре5 [атларга] атланып сугышка [эзерлэнеп] хэрби саф тезегэндэ"); "Барангар, жуан-гар, гул йасал йасап" (Бабер-намэ, 1857, б. 409) ("Уц кул, сул кул, Yзэк [гаскэрлэре] хэрби саф тезеп"); "Жднвафа уц йасалыны тезде, Йасалын дошманыга кYргезде" (Мухаммед, 1908, б. 165) ("Жднвафа [би] уц [кул гаскэренец] хэрби сафын тезеде, Хэрби сафын дошманына кYрсэтте").
БУЛЖАЛ (^4*0
4 Идегэ Кечек - Алтын Урданыц мэшhYр бэклэрбэге Идегэй куздэ тотыла.
5 Ягъни, мацгыт кабилэсе вэкиллэреннэн торган гаскэр.
Монгол теленнэн кергэн бу CY3нец Урта гасыр терки-татар чыганакларында ике теп мэгънэсе булган:
1. Срок.
"Вэ ошбу олуг чапкынымызны сез кардашымызга илле кен булжал биреп жибэргэнмез. Сез дэ булсацыз, CYземездэ табылсацыз да, табылмасацыз да, булжалыннан ездерми йэнэ ошбу олуг чапкынымызны безгэ жибэргэйсез" (Материалы, 1864, б. 194) ("Шуты олуг чапкыныбызны Сез кардэшебезгэ [барып кайтыр ечен] илле кен срок биреп жибэрдек. Сез дэ Y3 тарафыгыздан, ничек кенэ булса да, бирелгэн сроктан чыкмыйча шушы олуг чапкыныбызны безгэ жибэрсэгез иде"). "Вэ йэнэ Калмашныц Ж^кэче Бигиш углы бервакыт заклатка баш акча салган ирде булжал берлэ... Вэ йэнэ ул заклатныц булжалы йиткэч алырга хале йитмэде" (Фасеев, 1981) ("Калмаш [авылы]ныц Ж^кэче Бигиш улы бервакыт закладка билгеле срокка баш (?) акча салган иде... Ьэм ул закладны йолып алу срогы житкэч, [йолып] алырга хэле житмэде"). "Срок" мэгънэсендэ терки-татар чыганакларында "вэгъдэ" CYзе дэ кулланылган: "...Вэ эгэр Кара Бугдан берлэ бер улмай падиша^шыз илэ барышсацыз без дахы хуш дустмыз диЙY ике ай вэгъдэ виреп бер адэмемез кушып кYндердек". ("...Вэ эгэр Молдавия белэн бер булмыйча падиша^йыз белэн солых менэсэбэтлэрендэ булсагыз, без дэ [сезгэ] яхшы дус дип, ике ай срок биреп [илчегезгэ] бер кешебезне кушып жибэрдек") ^е Шпа^ 1978, р. 82).
2. Очрашуныц яки жыелышуныц алдан билгелэп куелган урыны, вакыты яки урыны hэм ва-кыты.
"Анда бер бозык кэрвансарай бар ирде булжалны анда куйдылар" (Ivanics, Usmanov, 2002, S. 66) (Анда бер жимерек кэрвансарай бар иде, жыелышу урынын шунда билгелэделэр); "...Эгэр мондын кYчэсез монда калсацыз Куй суыныц башында Оло Убада булжал булсын, без ул тарафка кYчэлек" (Ivanics, Usmanov, 2002, S. 80) (Эгэр моннан кYчсэгез дэ, монда калсагыз да, жыелышу урыны Куй суыныц6 башында, Олы Убада булсын, без ул якка ^чеп китик).
Фонетик вариантлары: булжар7, буржал, МОЛЩАР (кара), МУРЧАЛ (кара). Бу CY3лэр иске татар телендэ Yзгэрэк мэгънэлэр алды.
молжар (^ц
Ныгытма камаучыларныц жиирдэн ясалган сыену корылмасы, траншеясе; хэрби позиция.
Терки чыгтай шагыйре Мехэммэд-Салих XVI йез башында язган "Шэйбанинамэ" исемле по-эмасында болай ди: "Имде барча алышып молжарлар, Кабай ук торсын аны лэшкэрлэр" (Мухаммед, 1908, б. 198) ("Инде хэрби позициялэрендэ урнашып барча [сугышчылар], камап ук торсын аны (кальганы. - И.М.) гаскэрлэр").
МУРЧАЛ ~ МУРЧЭЛ (^Л5")
Бу CY3нец фарсы телендэ тYбэндэге мэгънэлэре бар: "Ныгытма камаучыларныц жиирдэн ясалган сыену корылмасы, траншеясе; кальганыц капка сакчысы; башня" (Steingass, 1892, р. 1343; Легатьнамэ, http://www.1oghatnaameh.org/delhdiodaworddetai1-e28722a4281948aeb6f21d0313b07228-fa.html). В.В.Бартольд "мурчал" сузен "отрядныц яки аерым сугышчыныц сугыш вакытындагы урыны" ("место отряда или отдельного воина во время битвы"), дип тэгъбир итэ (Бартольд, 1968, б. 172).
Шэриф Хажитарханиныц "Зафэрнамэ-и вилайэте Казан"ында (1550 ел) "мурчал~мYрчэл" CYзе "башня" мэгънэсендэ кулланылса кирэк: "Такы Хан мYрчэледэге дэрвазэдэ баhадирлык мэйданы-ныц сафдэре, дилавэрлек пишэсенец газанфэре Кузычак углан... жэванане heнэр-пишэ вэ ди-лавэране саваб-эндишэлэрне кашыда алып торыр ирде" ("Шулай ук Хан башнясындагы капкада баhадирлык мэйданыныц пэЬлеваны, егетлек heнэренец арысланы Кузычак углан... эшкэ батыр яшьлэрне hэм тугры фикерле егетлэрне янында жыыйган иде") (Togan, 1965, S. 188).
МАРЙА МАРЖА , ^М
6 Куй суы - елга исеме.
7 Галиэкбэр Дэhходаныц фарсы теле ацлатмалы CY3леге фарсы телле чыганакларда охшаш мэгънэлэргэ ия "булжар" (^АзО, hэм "булхар" CY3лэренец барлыгын искэртэ. Беренче термин фарсы телендэ "сыену урыны; сугыш мэйданы" мэгънэлэрен белдерсэ, соцгысы "[ике яки берничэ] ил илчелэренец дэYлэтара эшлэрне башкарыр hэм килешY тезэр ечен бергэ жыелышкан урын, жир", дип тэгъбир ителэ. К^эсец, "булхар" CYзе гарэп язуында "булжар" CYзенец дерес язылмавы ("ж" авазын белдерYче "жим" хэрефенец ноктасы тешеп калуы) аркасында барлыкка килеп, соцрак Yзгэрэк мэгънэ алгандыр.
Рус яки аурупалы хатын-кызы. "Мария", "Марья" дигэн христиан исеменец тeркилэшYе нэти^эсендэ барлыкка килгэн CY3.
"Сез делэгэн кешецезне, кэрэк марйа булсын, кэрэк казак булсын - без бонда тавып куйар-мыз" (Материалы, 1864, б. 251) (Сез телэгэн кешегезне, кирэк рус хатын-кызы булсын, кирэк рус ир-аты булсын - без монда табып куярбыз).
'Такы Галибэк хафиз углы кейэвемез Иш-Мехэммэд берлэн харындашымыз Шэhэр-Солтан бикэчкэ, аларныц икесенэ Борнай углы Yтэмешдин сатып алган нимеч маркам Корманби атлыг мирас булсын" (Вельяминов-Зернов, 1866, б. 235) (Шулай ук Галибэк хафиз улы киявебез Иш-Мехэммэд белэн карендэшебез Шэhэр-Солтан бикэчкэ, аларныц икесенэ Борнай улы Yтэмештэн сатып алган Корманби исемле нимеч маркам мирас булсын).
мечэл ~ мучэл
Хайван календаренец унике еллык бер циклы. Эстерханлы Габдерахман Гомэринец шэхси ар-хивында сакланып калган, XIX йезнец беренче чирегенэ караган бер кулъязмада шундый язу бар: "ЭYвэл ел башы сычкан (1), сыгыр (2), барыс (3), куйан (4), eлY (5), йылан (6), йылкы (7), куй (8), мэчин (9), тавык (10), эт (11), дуцгыз (12). 13 тэ бер мечэл, 25 тэ бер мечэл, 37 дэ бер мечэл, 49 да бер мечэл, 61 дэ бер мечэл, 72 дэ бер мечэл, 85 тэ бер мечэл, 97 дэ бер мечэл, 110 да бер мечэл" (ТРМА, ф. Р-5406, тасв. 1, эш 44, кгз. 32)8.
"МYчэл" термины шундый ук мэгънэдэ Шэркый Теркестан теркилэрендэ hэм кыргызларда, "мYшeл" эйтелешендэ казакъларда очрый (Самойлович, 2005, б. 239, искэрмэ 7).
Традицион монгол календарендэ "мочлог" рэвешендэ килэ (Зориктуев, 2011, б. 111).
БОЛАМЫК (^»ХлО
Аш тере.
"ЭдгY барлас такы тешеп, ханга йаглы боламык кылып эчереп, хан Yзегэ килгэч алып Бохара-га, Тимер биккэ килеп торыр" (Таварих, 1967, б. 86, юл 1278) (Барлас кабилэсеннэн булган Эд^ тешеп, [Туктамыш] ханга майлы боламык пешереп эчереп, хан хэл ^ыйгач, аны Бохарага, эмир Тимергэ алып килде).
БАЙАР (Ж ~ М ~ -Щ, БУЙАР (Mai)
Рус тYрэсе. "Боярин" дигэн рус терминыныц тeркилэшYе нэти^эсендэ барлыкка килгэн CYЗ.
'Ул сукыр байарны безгэ бирсэц ирде, йау кылмагай ирдYк" (Мустакимов, 2011, б. 86) (Ул сукыр баярны безгэ бирсэц иде, сугышмас идек).
'Вэ йэнэ тарих мец дэ сиксэн йитедэ барыс йылында М.хавич Й.лашай дигэн байар9 бистэ тигрэсенэ кальга суктырды" (КФУ ЛФК КСКБ, 1589т сакл. бер., 2б кгз.) (Вэ янэ [Ыжри] тарих мец дэ сиксэн жидедэ, барыс елында М.хавич Й.лашай дигэн баяр [Татар] бистэ[се] тирэсен дивар белэн ихаталап алды").
КАРЫНДАШ (^l-^ja)
Бертуган ага-эне яки апа-сецел.
"Алчы нуйан, Куба нуйан, Соцкур. Болар коцратларныц олугы ирде. БYртэ -Кужин10 боларныц карындашы ирде" (Таварих, 1967, б. 81, юл. 1181-1184).
ЧАПКУН ~ ЧАПКЫН (^й)
Атчабар (гонец).
8 Кулъязманыц шул ук битендэ иялэренец берсе шундый язу калдырган: "Сахибеhе Сиддыйк бине Исмэгыйль эл-хажиел-хэрэмэйен бине Айтуган бине Алмэмбэт бине Гали бине Баркый, вэ кабилэи ^эмбуйлык, ^эмбуйлык эчендэ бултмэкле, бултмэк[ле] эчендэ каранавыт. Тэмам" ("Иясе Ситдыйк бине Исмэгыйль хажи бине Айтуган бине Алмэмбэт бине Гали бине Баркы, ^эмбуйлык кабилэсеннэн, ^эмбуйлык эчендэ бултмэкле [ыруы], бултмэк[ле ыруы] эчендэ каранавыт [теркеме]. Тэмам"). Димэк, бу язу калдырган кеше чыгышы белэн нугай татарларыныц ^эмбуйлык кабилэсеннэн булган.
9 1677 елда Казан воеводасы булган Михаил Львович Плещеев куздэ тотылса кирэк.
10 Буртэ-Кужин - Чыцгыз ханныц олы хатыны.
'Без такы CY3erçe3ra ынам кылып, олуг чапкунымыз белэ олуг намэи heмайунымыз йазып сез кардашымызга жибэрдYк" (Материалы, 1864, б. 196) (Без дэ CY3ere3re ышанып, олуг чапкыныбыз белэн падишаЬлык хатыбызны язып, сез кардэшебезгэ ^ибэрдек).
ЙАРЛЫГ tebo
Указ, боерык; хекем. Йарлыг CYзе йар~щар салу '[боерыкны, карарны] игълан oty' тешенчэсеннэн барлыкка килгэн дип фараз ителэ.
"Йересен Миср-у Шамда йарлыгыцыз,
тапугда ыргасун кYп барлыгыцыз" (Zajaczkowski, 1958, S. 14, юл 11).
(Боерыгыгыз Мисырда hэм СYриядэ [дэ] Yтэлсен,
Шатлансын хезмэтегездэ булган ^п кешелэр).
Башлыча Чыцгыз хан hэм Чыцгызый хекемдарлар деньяда Yзлэрен генэ хакыйкый, законлы хекемдар санаганнар. Шуца кYрэ Чыцгызый ханнар hэм хэтта ханзадэлэр тарафыннан язылган hэр документ, кемгэ генэ язылмасын, боерык саналган hэм "ярлык" дип аталган. Моныц инерциясе шактый озак дэвам итэ. Билгеле булганча, 1475 елдан Кырым ханнары госманлы падишаЬларыныц вассаллары булганнар. Шуца карамастан, Сахиб-Гэрэй ханга 1532-1551 елларда хезмэт иткэн терек кешесе Рэммал ху^а Сахиб-Гэрэйнец госманлы падиша^ша юллаган хатларын да "йарлыг" дип атый (Remmal, 1973). Рус чыганакларныда да татар хекемдарларыныц хатлары еш кына "ярлык" дип аталган. Хэлбуки, "йарлыг~ярлык" CYзе бу очракларда "хат, язу" мэгънэлэренэ якын.
Йарлыг CYзеннэн йарлыкаш~йарлыкач (^М^^-о^М-й) исеме hэм йарлыгамак jj) (ярлы-кау, ингам ту) фигыле барлыкка килгэн.
ЙАР, ЖДР (^ jL? )
Яр салу, игълан итY.
"[Амэт-Самэт хан] Яссы Камышта ултырырмын, тип халыкга йар салды" (Ivanics, Usmanov, 2002, S. 80).
ЧЭРИГ ~ ЧЭРИК (^J*)
Гаскэр.
'Боларныц чэригенец кYплегенец садасыдын (тавышыннан) очар кош вэ йегерек киеклэр бар-ча биhуш (hушсыз) булып йыкылды (егылды)" (Таварих, 1967, б. 112, юл. 1590-1951).
Чэриг CYзеннэн чэриглэмж 'гаскэр тарту, гаскэр белэн кшу' фигыле барлыкка килгэн:
"Андын соц шаhзадэлэр кицэш кылып, лэшкэр берлэ чэриглэп йеределэр" (Таварих, 1967, б. 142, юл. 2096-2097) (Аннан соц шаhзадэлэр кицэшеп [бер карарга килеп], гаскэр белэн [хэрби] походка чыктылар).
Соцрак татар телендэ 4upY формасын алган.
"Андын соц хэзрэти Мир Тимер вэгъдэ ирешмэгэн ечен орышмай чирYве берлэ кайтып Боха-ра шэhрегэ барырга юнэлделэр" (Эхвале, 1822, б. 79) (Аннан соц хэзрэти Эмир Тимер хэзрэтлэре, [кяферлэрне юк иу] срогы ^итмэгэнгэ кYрэ, сугышмыйча гаскэре белэн Бохара шэhэренэ кайтыр-га юнэлде).
СYЗнец бу формасы аеруча Кырым ханлыгында таралыш тапкан. Кырым ханнарыныц ярлык -хатларында вакыт-вакыт татар йэ нугай CYЗлэрен алыштырып килгэн (Материалы, 1864, б. 26, 228, 238, 245, 336 кб.). Хэзерге татар телендэ "Кырым чирYе кебек" дигэн эйтем теркэлгэн (Исэнбэт, 1989, б. 433).
ТЕЛ
Тел (эсир)
"Азау кашындан Yтеп китэркэн тел тешеп, телне китереп сорганымызда (сораганыбызда. -И.М.)..." (Материалы, 1864, б. 226) (Азау [каласы] яныннан Yтеп барганда [кулыбызга] тел элэгеп, телне китереп сораганыбызда...).
йеРЕлгэ ^juî)
Кырым ханына Рус хекемдарлары тарафыннан ^ибэрелэ килгэн "хэзинэ", '^тиеш" дигэн мал-ларны билгеле урынга барып, рус вэкиллэреннэн алып хан казнасына тапшыру хезмэтен башкарган
ечен Кырым ханыньщ махсус вэкиленэ ("алмашыр бэгенэ") Рус хе^мэте тарафыннан бирелгэн бYлэк (?).
"Алмашыр бэге алмашыр йиренэ барып акылначай белэ кичэ кYренешлэр иткэндэ Y3 бэклек тийешенчэ тэмам бер тийеш биреп... бу алмашырда бу йерелгэлэр эксек бирелептер" (Материалы, 1864) (Алмашыр бэге алмашу ^иренэ барып, окольничий11 белэн кичэ ^ренешкэндэ, бэклек дэрэж;эсенэ тиешле тулы бер тиеш12 биреа.. бу алмашуда йерелгэлэр ким бирелгэн).
'Ъэр оругнын биклэренэ хэзинэ буйарларыныз сэмYP вэ сусар вэ сырт тунлар йерелгэлэр биреп сый вэ хермэт кылмак гадэте кадимдер" (Материалы, 1864, б. 677) (Ьэр ырунын бэклэренэ хэзинэ тYрэлэрегез йерелгэ рэвешендэ сэмYP (соболь), сусар (куница) hэм сырт туннар13 биреп, [аларны] сый-хермэт ту борынгы бер гадэт булып килэ).
ЙАМ ^Ъ)
Почта станциясе. Монгол империясендэге Yгэдэй хан заманында почта станциялэре челтэре булдырыла. Монгол империясе таркалып, дYрт местэкыйль Чынгызый династияле олыс (дэYлэт) барлыкка килгэч тэ, аларда бу челтэр эшлэвен дэвам итэ.
'Бу такы бетелгэн биклэр бардылар, тэмам вилайэтлэрдэ йам багладылар" (Таварих, 1967, б. 141, юл 2081) (Бу телгэ алынган бэклэр бардылар, бетен вилаятьлэрдэ почта станциялэре челтэрен булдырдылар).
КАГЫЛГАЙ ~ КАЛГАЙ ~ КАЛГА ~ Ufe ^Uklâ ~ иШ ~ чЛа
Кырым hэм Бохара ханлыкларында тэхет варисынын атамасы.
Кырым ханлыгында бу вазифа Минле-Гэрэй хан (соцгы хекемдарлыгы - 1478-1515 елларда) заманыннан мэгьлYм (Бартольд, 2002, б. 537). Кырым ханлыгынын рэсми документларда ул еш кына "кагылгай (~калгай, ~калга) солтан" дип килэ. XVII гасыр госманлы тарихчысы Габдулла бине Ризван калгайлык вазифасы турында болай яза: "Дэште Кыпчакта кагылгайлык ул мансабдыр ки (вазифадыр ки), ханлар фэвет улдыкта ^лгэч) кагыйлгай улан (булган) солтан йиренэ хан улыр (булыр). Кагылгайлык ханлара (ханнарга) вэлигаhеддер (тэхет варисыдыр)" (Зайончковский, 1969, б. 20). Чынбарлыкта Кырым ханлыгында кагылгайлар ханлык дэрэ^эсенэ бик сирэк ирешкэннэр. Бу беренче чиратта XV йезнен сонгы чирегеннэн Кырым ханлыгынын Госманлы дэYлэте вассалы-на эйлэнYе белэн бэйле: ул вакыттан Кырым ханнарын билгелэп кую яки тэхеттэн тешерY госманлы падишаЬлары иркендэ була.
Урта Азиядэ кагылгай (Бохара эйтелеше буенча - ^^ "каалга" (Хафиз, 1983, б. 69 гар. паг. (текст) = с. 87 (тэрж;.), ¿¿н^ ^Lâ "каалкаи хани" (Бартольд, 1964, б. 390) яки ^iKto "кугулхани" (Мухаммед, 1956, б. 261, искэрмэ 209)) вазифасы Бохара ханлыгынын XVI гасыр башында оешканнан ук билгеле (Вельяминов-Зернов, 1864, б. 416-417). ^рэсен, бу терминны Урта Азиягэ XV гасыр ахыры - XVI гасыр башында Дэште Кыпчактан шунда кYченгэн Yзбэк кабилэлэре китергэндер.
Бу CYЗнен килеп чыгышы элегэ ачыкланып бетмэгэн14. Анын монгол телендэге каhалка~кагалга "капка, ишек; калкан; таяныч" яки халах "алыштыру" CYЗлэреннэн барлыкка килY ихтималы зур (Бушаков, 1991).
УТЧЭГИН (^Ksl)
Тепчек ул. Монгол теленэ терки теллэрнен берсеннэн кергэн термин. "Ут" (ут; учак) hэм "^гэгин" (ия, ху^а; принц) дигэн ике терки CYЗ кушылуыннан гыйбарэт бу термин "[ата йортынын] учак ху^асы" мэгьнэсенэ ия. Терки hэм монгол халыкларда ата йорты гадэттэ кече улга кала тор-ган булган. Учак исэ еш кына "ей", "йорт" мэгьнэлэрен белдергэн.
"...Могулнын рэсеме ул торыр кем, кечеген утчэгин дирлэр. Йэгьни, ата-анасынын уты-йорты, малы, туары-карасы, ей терлеге кечек углыга калыр. Аны могул утчэгин дип эйтер" (Библиотека, 1854, б. 44). (Монгол халкынын гадэте шул ки, кече [улларына] "утчэгин" дилэр. Ягьни, ата -
11 Акылначай (русчасы: окольничий) - XIII-XVШ йез башында Рус мэмлэкэтендэ сарай чины hэм вазифасы.
12 Тиеш - Кырым ханнарына hэм аксеяклэренэ МэскэY hэм Польша-Литва дэYлэтлэре тарафыннан даими рэвештэ жибэрелэ килгэн бYлэклэр.
13 Сырт тун - телке, тиен Ьб. мехлы жанварларныц сырт елешендэге мехларыннан тегелгэн тун. Рус чыганакларында "шуба хрептовая" дип килэ.
14 Фэндэ булган фаразларныц KY3ЭTYен кара: (Бушаков, 1991).
анасыныц уты-йорты, мал-туары, ей терлеге кече улга калыр. Аны монголлар "утчэгин" дип эйтэлэр).
АТЛАНМАК
Дошманга каршы [атлы] гаскэр тарту.
"Атасы hэм ага-энесе барча нукэрлэрене йыгып касыд белэн Угыз таба атланды" (Библиотека, 1854, б. 24) ([Угызныц] атасы hэм ага -энесе бетен нукэрлэрен15 ^ыеп [Угызны утерергэ дигэн] ни-ят белэн Угызга каршы [атлы] гаскэр белэн бардылар).
"Хытай лэшкэре йыгылып ^алайырга атланды" (Библиотека, 1854, б. 33). (Хытайларныц гаскэре жыелып ж;алайыр [кабилэсенэ каршы] юнэлде).
ЧАБУЛ ~ ЧАПУЛ ( ~ сЬй)
Дошман жирлэрен талау максаты белэн оештырылган хэрби сэфэр. "[Яу] чабу" фигыленнэн ясалган булса кирэк. Кубрэк Кырым татар чыганакларында очрый торган тешенчэ.
"Калга солтан хэзрэтлэрен... йегерме-утыз бец татар илэ Лэh эченэ чабула кундереп..." (Материалы, 1864, б. 730) (Калга солтан хэзрэтлэрен... егерме -утыз мец татар [гаскэре] белэн Польша эченэ хэрби сэфэргэ жибэреп...).
менАЖАт (^Н
Гарэп сузе. Аллага ялвару, менэж;эт.
"Ходайга мена^ат кылып, бу бэйтне хан бэдиhэдэ (экспромт рэвешендэ) эйттелэр, Алла^1 Тэгалэ[га] менаж;ат кылдылар" (Таварих, 1967, б. 277).
ТУКЫШ
Бу термин мэгънэ ^эhэтеннэн хэзерге татар телендэге "сугыш" сузенэ тэцгэл килэ:
1. Сугыш, орыш (битва, сражение).
"Ике лэшкэр (гаскэр) бер-бере белэн тукыш кылды" (Библиотека, 1854, б. 24).
2. Сугыш (война).
"Угыз белэн бер-бересе йитмеш биш йылга дигэч (тикле, чаклы) тукыш кылдылар" (Библиотека, 1854, б. 24).
КУРЭН (аЬ^)
Бу терминныц беренчел мэгънэсе - "кучмэннэрнец киез ейлэре яки арбалары тугэрэк рэвешендэ урнашкан вакытлыча тору жирлэре, лагере" (Мустакимов, 2013а, б. 250). Чыцгыз хан зама-нында Монгол империясендэ курэннэрнец купчелеге якынча мец ейдэн торып, сугышка мец кеше-лек гаскэр бирергэ hэм тээмин итэргэ тиеш булган.
"Ул заманда ж;алайыр кавеме могул-и дэрлэкин ирде, Кэлурэн дигэн йирдэ ултырыр ирде, йитмеш курэн ирде. Ьэрбер курэндэ мец ейлек халык ирде" (Библиотека, 1854, б. 32-33) (Ул заманда ^алайыр кавеме дэрлэкин монголы [дигэн кабилэ теркеменэ кергэн] булган, Кэлурэн16 дигэн жирдэ торган, ^итмеш курэннэн гыйбарэт булган Ьэрбер курэндэ мец ейлек халык булган).
"..Йучы ханга биргэн биклэрнец атлары бу торыр: кицтэй умаклык Кобан нуйан, бэсутэй умаклык Кэтэ нуйан, ушутай умаклык Байку-Батун нуйан, ^алайыртай умаклык Тайыр-Улку. Бу турт бикне биреп торыр. Такы мондын башка еч курэнне, "олуг углым", дип биреп торыр" (Таварих, 1967, б. 107) ([Чыцгыз ханныц] Ючы ханга биргэн бэклэрнец исемнэре бу: кицет кавеменнэн Кобан нуян17, бэсут кавеменнэн Кэтэ нуян, уйшын кавеменнэн Байку-Батун нуян, ^алайыр кавеменнэн Тайыр-Улку. Бу дурт бэкне биргэн дэ, моннан башка еч курэнне, "олы улым", дип биргэн).
ТУЛУГА (^У-)
Кебэ тере.
"Теркэн Буладныц атыны ук берлэ йыка орды. Булад атыдын тешэр-тешмэстэ йэнэ тулугасы-дын уткезэ орды такы, икэлэсе тотаклаштылар ирсэ, Булад Теркэнне йыгып, башын кисте" (Тава-
15 Нукэр (монг.) - хезмэтче; дружинник. Татар дастаннарында hэм кайбер татар диалектларында нугэр дип эйтелэ.
16 Кэлурэн - хэзерге Монголиядэге hэм Кытайдагы елга.
17 Нуян (монг.) - бэк.
рих, 1967, б. 94, юл 1352) (Теркэн Булатньщ атын ук белэн орып екты. Булат атыннан тешэр-тешмэстэ [Теркэн] йэнэ [Булатньщ] тулугасын орып тиште дэ, икесе тотыштылар исэ, Булат Теркэнне егып, башын кисте).
МеКАДДИМЭИ ЛЭШ КЭР (^ in*«)
Гаскэр башлыгы.
"Идегэ кечек углы Норадын мырза мекаддимэи лэшкэр ирде" (Библиотека, 1854, б. 157) (Идегэйнец кече улы Норадын мирза гаскэр башлыгы [булган] иде).
МЭРГЭН (^а)
Монгол CYзе. Тез атучы (кара шулай ук: АТКЫЧЫЛ).
"Угланларыныц олугы ирде Кучар атлыг, бигайэт аткычыл мэргэн ирде" (Библиотека, 1854, б. 39). (Улларыныц олысы Кучар исемле булган, гаять тез атучы мэргэн булган).
АТКЫЧЫЛ (^¡¿1)
Терки CY3. Тез атучы (кара шулай ук: МЭРГЭН).
"Угланларыныц олугы ирде Кучар атлыг, бигайэт аткычыл мэргэн ирде" (Библиотека, 1854, б. 39). (Улларыныц олысы Кучар исемле булган, гаять тез атучы мэргэн булган).
МЫЛТЫК-ЭНДАЗ (jtol сз^)
Мылтыктан атучы, мылтыкчы; стрелец (Рус дэYлэтендэ).
"...КYчэ-кYчэ18, урам-урам мылтык-эндазлар ж;элалэт (олылык) вэ сэйасэт (тэртип) белэн кул кушырып торыр..." (Библиотека, 1854, б. 39).
КУМА~КОМА ^Ь»
Кэнизэк.
"Чыцгыз ханныц йакын биш йез хатыны бар ирде... Бэгъзысыны могул дэстYренчэ никах кы-лып ирде, бэгъзысы кума ирде" (Библиотека, 1854, б. 46). (Чыцгыз ханныц якын[ча] биш йез хатыны бар ирде... Кайберлэрен монгол гадэте буенча никах кылган булган, кайберлэре кэнизэк [хэлендэ] булган).
ЭДЭБИЯТ
Акъюлов Э. ["Бием" сузе хакында] // Шура. - 1912. - № 18.
Эхвале Чыцгыз хан вэ Аксак Тимер = Жизнь Джингиз-хана и Аксак-Тимура. - Казань, 1822.
Эхмэтьянов Р. Татар теленец кыскача тарихи-этимологик сузлеге. - Казан, 2001.
Бабер-намэ или Записки Султана Бабера / Изд. в подлинном тексте Н. И[льминским]. - Казань, 1857.
Бартольд В.В. Церемониал при дворе узбецких ханов в XVII веке // Академик В.В.Бартольд. Сочинения. - Т. II. - Ч. 2. - М., 1964.
Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии // Академик В.В.Бартольд. Сочинения. - Т. 5: Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. - М., 1968.
Бартольд В.В. Калга // В.В.Бартольд. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских нар одов. - М., 2002.
Березин И.Н. Тарханные ярлыки Тохтамыша, Тимур -Кутлука и Саадет-Гирея. - Казань, 1851.
Библиотека восточных историков, издаваемых И. Березиным. - Т. I: Шейбаниада. История монголо-тюрков на джагатайском диалекте. - Казань, 1849.
Библиотека восточных историков, издаваемая И. Березиным. - Т. II. - Ч. 1: Сборник летописей: татарский текст с русским предисловием. - Казань, 1854.
Бушаков В.А. О происхождении титула калга в Крымском ханстве // Ватан. - 1991. - № 3. -http://turkolog.narod.ru/info/bsh/bush_qalgha.pdf
Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о касимовских царях и царевичах - Ч. 2. - СПб., 1864.
Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о касимовских царях и царевичах - Ч. 3. - СПб., 1866.
Галлэмов Р.Ф. Русча-татарча тарих терминнарныц ацлатмалы сузлеге. - Казан, 2006.
Госманов М. Тагын Ибраhим хан ярлыгы турында // Казан утлары. - 1967. - № 6.
Диалектологик сузлек: Вып. 1-3. - Казан, 1948-1958.
18 Кучэ - урам.
Зайончковский А. "Летопись Кипчакской Степи" (Теварих-и Дешт-и Кипчак) как источник по истории Крыма // Восточные источники по истории народов Юго -Восточной и Центральной Европы / Под ред. А.С. Тверитиновой. - М., 1969.
Зориктуев Б.Р. Актуальные проблемы этнической истории монголов и бурят. - М., 2011.
Исэнбэт Н. Татар халык мэкальлэре: 3 томда. - Казан, 1959-1967.
Исэнбэт Н. Татар теленец фразеологик CYзлеге: 2 томда. - Казан, 1989-1990.
["Калгай" CYзенец тарихы хакында сорау hэм "Шура" ж;авабы] // Шура. - 1910. - № 4.
КФУ ЛФК КСКБ - Казан федераль университеты Н.И.Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсе Кулъязмалар hэм сирэк китаплар бYлеге. 40т сакл. бер.
КФУ ЛФК КСКБ. 1589т сакл. бер.
Легатьнамэи Галиэкбэр Диhхода. - http://www.loghatnaameh.org/
Материалы для истории Крымского ханства / Изд. В.В.Вельяминов-Зернов. - СПб., 1864.
Мустакимов И.А. Некоторые замечания к чтению и интерпретации ярлыка хана Ибрагима // Актуальные проблемы истории и культуры татарского народа: Материалы к учебным курсам: в честь юбилея академика АН РТ М.А.Усманова. - Казань, 2010.
Мустакимов И.А. Два тюркоязычных документа о башкирских выступлениях первой четверти XVIII века // Проблемы востоковедения. - 2011. - № 3.
Мустакимов И.А. Джучи и Джучиды в «Таварих-и гузида - Нусрат-наме» (некоторые проблемы перевода и интерпретации хроники) // Тюркологический сборник. 2011-2012: Политическая и этнокультурная история тюркских народов и государств. - М., 2013. а.
Мустакимов И.А. Еще раз о казанском ярлыке хана Сахиб-Гирея // Средневековые тюрко-татарские государства. - Вып. 5. - Казань, 2013. б.
Мустафина Г.М. Краткий русско-татарский словарь исторических терминов. - Казань, 1993.
Мухаммед Салих Шейбани-намэ. Джагатайский текст. - СПб., 1908.
Мухаммед Юсуф мунши. Муким -ханская история / Перев. с таджикского, предисл., примеч. и указатели А.А.Семенова. - Таш., 1956.
Рэмзи М.М. Тэлфыйкыль-эхбар вэ тэлкыйхел-асар фи вэкаигы Казан вэ Болгар вэ мелукит-татар. - Эл-ме^эллэдес-сани. - Оренбург, 1908.
Сабирж;ан М. ["Кукэлташ" атамасы хакында] // Шура. - 1913. - № 23.
Самойлович А.Н. К вопросу о 12-летнем животном цикле у турецких народов (Вопросник, источники, варианты названий годов, легенды о происхождении, приметы) // Самойлович А.Н. Тюркское языкознание, Филология. Руника. - М., 2005.
Сафаров Р.Т. Военная лексика в татарском языке. Автореф. дисс. ... кад. фил. наук. - Казань, 2012.
Таварих, 1967 - Таварих-и гузида - Нусрат-наме / Исслед., критич. текст, аннот. огл. и табл. свод. огл. А.М.Акрамова. - Ташкент, 1967.
Татар теленец диалектологик CYзлеге. - Казан, 1969.
Татар теленец ацлатмалы CYзлеге: 3 томда. - Казан, 1977-1981.
Татар теленец зур диалектологик CYзлеге. - Казан, 2009.
ТРМА - Татарстан Республикасы Милли архивы, ф. Р-5406, тасв. 1, эш 44.
Тумашева Д.Г. Словарь диалектов сибирских татар. - Казань, 1992.
Каныш Макеев васыятьнамэсе // Старотатарская деловая письменность / Сост. Ф. С. Фасеев. - Казань,
1981.
Хальфин И. Предисловие // Эхвале Чыцгыз хан вэ Аксак Тимер = Жизнь Джингиз -хана и Аксак-Тимура / Сост. И. Хальфин. - Казань, 1822.
Хафиз-и Таныш ибн мир Мухаммад Бухари. Шараф-нама-йи шахи (Книга шахской славы): факсимиле рукописи D 88. Перев. с персид., введ., примеч. и указатели М.А.Салахетдиновой. - Ч. 1. - М., 1983.
Чыцгыз хан вэ Аксак Тимер китабыныц легатьлэре // Эхвале Чыцгыз хан вэ Аксак Тимер = Жизнь Джингиз-хана и Аксак-Тимура / Сост. И. Хальфин. - Казань, 1822. - С. 1-67 (кушымта).
Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь. - Кн. 2. - Фрунзе, 1985.
Юсупова А.Ш. Двуязычные словари татарского языка XIX века как лексикографические памятники // Вестник Челябинского государственного университета. - 2007. - № 22 (100).
Юсупова А.Ш. Лексика двуязычных словарей татарского языка XIX в. // Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского. - Серия «Филология. Социальные коммуникации». -Т. 23 (62). - 2010. - № 3.
Doerfer, G. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. - Bd. 3. - Wiesbaden, 1967.
Grigor'ev, A.P. Grants of Privileges in the Edicts of Toqtamis and Timur-Qutlug // Between the Danube and the Caucasus. - Budapest, 1987.
Ivanics M., Usmanov M.A. Das Buch der Dschingis-Legende (Daftar-i Cingiz-nama). - Szeged: Univ. of Szeged, 2002. - [Bd.] I.
Kepecioglu, K. Tarih Lügati: Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri Temel Sözlügü. - Ankara, 2000.
Kurat, A.N. Topkapi Sarayi Müzesi Ar^ivindeki Altin Ordu, Kirim ve Türkistan hanlarina ait yarlik ve bitikler. - Istanbul, 1940.
Le khanat de Crimee dans les archives du Musee du palais de Topkapi / Par A. Bennigsen e. a. - Paris, Le Haye; 1978.
Muhamedyarov Sh., Vasary I. Two Kazan Tatar Edicts (Ibrahim's and Sahib Girey's Yarliks) // Between the Danube and the Caucasus. - Budapest, 1987.
Pakalin, M.Z. Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlügü. - C. I—III. - Ist., 1983. Kaysuni-Zade Nidai Remmal Hoca. Tarih-i Sahib Giray Han / N$r. Ö. Gökbilgin. - Ankara, 1973. Sertoglu, M. Osmanli Tarih Lügati. - Ist., 1986.
Steingass, F.J. A Comprehensive Persian-English dictionary, including the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature. London: Routledge & K. Paul, 1892.
Togan, Z.V. Kazan Hanliginda islam Türk Kültürü (Kanuni zamaninda 1550 de Kazandan gönderilen bir rapor) // Islam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi. - C. III (1963) ten ayribasim. - ist., 1965.
Zajaczkowski, A. Najstarsza wersja Turecka Husräv u Sinn Qutba. - Cz. II: Facsimile. - Warszawa, 1958.
И.А. Мустакимов
К ПРОБЛЕМЕ СОСТАВЛЕНИЯ ТОЛКОВОГО СЛОВАРЯ ТЮРКО-ТАТАРСКИХ ИСТОРИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ
В статье вкратце рассматривается история изучения тюрко-татарских исторических терминов, обосновывается необходимость составления толкового словаря тюрко -татарских исторических терминов, предлагаются некоторые принципы составления такого словаря. В конце статьи приводятся пояснения некоторых исторических терминов.
Ключевые слова: тюрко-татарские исторические термины, историческая терминология, толковые словари, татарская лексикология, татарская лексикография.
I.A. Mustakimov
TO A PROBLEM OF DRAWING UP THE EXPLANATORY DICTIONARY OF THE TURKIC-TATAR HISTORICAL TERMS
In article in brief the history of studying of the Turkic-Tatar historical terms is considered, need of drawing up the explanatory dictionary of the Turkic-Tatar historical terms, some principles of drawing up such dictionary are offered. At the end of article explanations of some historical terms are provided.
Keywords: Turkic-Tatar historical terms, historical terminology, explanatory dictionaries, Tatar lexicology, Tatar lexicography.
Автор турында белешмэ
Мустакимов Ильяс Альфредович - кандидат исторических наук, заведующий сектором научного использования архивных документов и международных связей Главного архивного управления при Кабинете Министров РТ (г.Казань). E-mail: imus@rambler.ru
Местэкыймов Ильяс Альфред улы - тарих фэннэре кандидаты, ТР Министрлар Кабинеты каршында-гы Баш архив идарэсе архив документларын гыйльми файдалану hэм халыкара элемтэлэр секторы медире (Казан шэhэре).
Mustakimov Ilyas Alfredovich - Cand. Sci. (History), chief of the Department for archival documents publishing, exhibitions and exterior relations, General Archival Department under the Cabinet of Ministers of the Republic of Tatarstan (Kazan).
Гарипова Ф.Г. Тарихи терминнардан археология, этнология hэм башка елкэлэргэ нисбэтле CYЗлеклэр эшлэнергэ тиеш. Бу татар гуманитар фэне ечен бик ме1шм, актуаль мэсьэлэ. Лэкин та-тарларныц бетенесе дэ гарэп шрифтын белэме икэн? Бу алфавитны файдалану, элбэттэ, архиакту-аль. Аны рус елъязмаларында терки-татар атамалары буенча минем аспирантым башлаган иде. МэхмYт Кашгари CYЗлеген казахлар да, Yзбэклэр дэ бастырды, э аларны уку авыррак. Бэлки, башта татар, аннары рус, гарэп сузлэре белэн язу кирэктер? Яисэ ул борынгы hэм урта гасыр чыганакла-ры белэн бэйлеме?
Мвстэкыймов И.А. Бу CYЗлек тезYнец теп максаты - Урта гасырлар hэм Яца чор гарэп язуында булган чыганаклар белэн эш туче галимнэргэ кирэкле хезмэт булдыру. Гарэп хэрефлэре белэн язылган тексттагы теге яки бу терминны терле галимнэр терлечэ укырга мемкин Шуца ^рэ, эгэр тарихи терминология CYЗлегендэге терминнар гарэп элифбасындагы тэртип буенча барса, кирэкле CYЗне табарга кYпкэ жицелрэк булыр. Терек галимнэре тезегэн ^п кенэ CYЗлеклэрдэ
шундый ^итешсезлек бар - алар терминнарны хэзерге терек латин элифбасы тэртибендэ бирэлэр. Лэкин аларны бу ысул кирэкле терминны табуны кыенлаштыра, ченки CYЗне табар ечен аныц хэзерге терек графикасында ничек транскрипциялэнYен белергэ кирэк. СYЗ уцаеннан шуны да эйтэсем килэ: татар теленец тернэклэнеп китуенец, хэтта сакланып калуыныц теп шарты - гарэп язуына кайтуыбыз, дип уйлыйм.
Хэзерге вакытта тереклэр урта мэктэплэрдэ гарэп язуын кертэ башлаганнар, димэк алар терек теленец, мэдэниятенец Yсеше ечен госманлы теленец гарэп язуыныц эhэмиятен ацлаганнар. Гарэп языуына беренче кайткан халык терки халыкларныц мэдэни лидеры булачак.
Тимерханов А.А. Хэзерге чорда бу мэсьэлэ актуаль була алмый дип саныйбыз без, телчелэр.
Местэкыймов И.А. Экренлэп кYчэргэ кирэк.
Гарипова Ф.Г. Яца чор гарэп язуы ул нинди язу, сезнецчэ?
Местэкыймов И.А. Кадимчэ (ягъни, орфография мемкин кадэр традицион hэм морфологик принципларга нигезлэнергэ тиеш).
Нуриева Ф.Ш. Белэсезме, Германиядэ болай эшлилэр: транцкрипцияне тYгел, э тексттан алынган кисэкне урнаштыралар, оригиналь язуга син гарэпче яки латинча трансцкрипция бирэ ала-сыц! Димэк, иц башта методик нигезлэрне ейрэнеп, деньяда кабул ителгэн методика нигезендэ чы-ганакны урнаштырырга кирэк.
Местэкыймов И.А. Эйе, мин тэкъдим иткэн проектта методик ^итешсезлеклэр куп, мин аны ацлыйм, шуца тарихи терминнар CYЗлеген тeзY эше белэн ^итэкчелек итэргэ дэгъва итмим. Бу эшкэ тэ^рибэлерэк кешелэрне - лексикологларны, лексикографларны ^элеп иту сорала. Мин YЗ тарафымнан катнашырга hэм ярдэм итэргэ эзер, проектны исэ белгечлэр алып барырга тиеш.
Тимерханов А.А. Монда теп мэсьэлэ гарэп язуындагы язма чыганаклар белэн эшлэY. БYген татар лексикорафларыныц купчелеге гарэп язуындагы чыганаклар белэн эшли алмыйлар.
Татар эдэбияты материаллары нигезендэ сузлек тезу зур эш. Фэнузэ Шакуровна, Сез зур эш башладыгыз. Алда 20-30 га якын терки-татар эдабияты эсэрлэрен ейрэнеп, hэрберсе буенча сузле-ген булдыруныц бурычы тора, аныц методикасы эшлэнгэн. Мица калса, бу проектларны берлэште-рергэ кирэк, ченки материал кисешэ. Бу - тарихчылар, телчелэр, сузлекчелэр берлэштереп эшли торган эш.
ТаЬирова Фэридэ Инсановна, филология фэннэре кандидаты, ГИбршимов исемендэге Тел, эдэбият, сэнгать институты лексикография булегенец влкэн фэнни хезмэткэре. Гарэп шрифтын алга кую фэнни яктан дерес, элбэттэ, лэкин бу очракта гади укучы ечен сузлекнец кулланышы бик нык чиклэнэчэк. Гарэп графикасын керту хэтта тереклэрнец дэ кеченнэн килми Мэктэплэрдэ керт-кэннэр, элбэттэ, аларныц галимнэре бик эйбэт тарихи госманлы телен дэ белэлэр. Эмма куллану гра-фикасы буларак латиница беренче урында тора, ул шулай калачак, дип уйлыйм. Фэкать уйгурлар гына гэрэп графикасын кулланалар. Аннан сез вакыт аралагын бик киц алгансыз - XIII гасырдан XIX га-сырга хэтле. Мэсьэлэнец практик ягы бар. Тарихи чорлар узгэргэн саен терминнары да узгэреш кичергэн. Бер ук терминнар терле шартларда, терле функциялэрдэ, терле мэгънэлэрдэ йергэннэр. Бу сузлекне берэр терле яисэ тематика, яисэ чор белэн белэн чиклэп карарга кирэк. Шулай эшлэу тизрэк тэ, жицелрэк тэ булыр иде. Эйтик, тарихчыларныц хезмэтлэре XIII гасырдан алып XIX гасырга хэтле езлексез дэвамлы тарихны билэмилэр. Ьэрберсе аерым чорны ейрэнэ.
Рус елъязмаларын куллануга карата Сезнец фикергез нинди?
Местэкыймов И.А. Рус чыганакларын да файдаланмый булмас.
ТаЬирова Ф.И. Идеясе бик эйбэт. Башкаруы гына реаль булыр микэн?
Тимерханов А.А. Сузлекне эшлэу методикасын булдырып, бер конкрет эсэр - тарихи чыга-нак - буенча эшлэргэ кирэк.
