CC BY
10Уда 94:81'373.237
Р.Г. Эхмэтьянов
«Кутадгу билик» эсэрендэ борынгы терки дэYлэтнен hэм гаскэр хадимнэренеи терминнары турында
Mэкaлэдэ Йocыф Бaлacaгyнлыныц XI racbipra кapaгaн "Kyтaдгy билик" иceмлe эcэpeндэ кyллaнылгaн бopынгы теpки дэYлэт hэм гacкэp xaдимнэpe тepминнapы aнaлизлaнa.
Ачкыч сузлэр: Бaлacaгyнлы, Kyтaдгy билик, бopынгы теpки телдэге ижтимaгый -cэяcи тepминнap, xsp-би тepминнap.
XI гacыpдa яшэгэн беек теpки шaгыйpь hэм дэулэт эшмэкэpe Йocыф Бaлacaгyнлы (ami xекYмэт xaдимe бyлapaк romani, титулы бyeнчa "Йocыф xacc xaжиб" дип тэ шэpeкъчэ xеpмэтлэп иceмлэгэннэp) шул зaмaндaгы бетен деньядa ижaт ителгэн иц кYpeнeклe эcэpлэpнeц бepce булган "Kyтaдгy билик"*, я^н^ тэpжeмэлэгэндэ "Koтaйткыч белек" дигэн шигъpи poмaн язып кaлдыp-гaн. "Kyтaдгy билик"ны бopынгы (мoнгoл яyлapынa кaдэpгe) теpки идapэви вэ pyxH мэдэният эн-циклoпeдияce дип aтapгa мемкин. Без бу эcэpнeц язылу жиpлeгe h.б. тypындa "Чын миpac" жypнa-лындa мэгълYмaт биpгэн идек инде (Эxмэтжaнoв, 2013, б.60-64).
Эcэpдэ дэYлэт идapэce тypындa кYп cейлэнeлэ. ГoмYмэн aндa, ике теп тeмa еcтeнлeк итэ: идapэ эшлэpe hэм дин-гыйбaдэт мэcьэлэлэpe. Ьэм шyлapгa бaглы бaй тepминoлoгия - йезлэpчэ CYЗлэp hэм тэгъбиpлэp жкэ aibirn. Без биpeдэ бopынгы бaй тepминoлoгиядэн тaтap телендэ caклaнгaннapынa гыш тyктaлaчaкбыз.
Эcэpдэ чaгылraнчa, бopынгы теpки дэYлэт идapэ фopмacы бyeнчa aбcoлют мoнapxия бyлгaн. Абcoлют мoнapx бopынгы ypxyn язмaлapындa кан "Kyтaдгy билик"тэ хан дип язылa (бэлки куче-peп язyчылap шyлaйгa тезэткэннэpдep). Лэкин бу хан CYзe эcэpдэ cиpэк oчpый, тик бopынгы Бугра хан дигэндэ генэ эйтелэ. Ченки, кYpэceц, Йocыф Бaлacaгyнлыныц тypыдaн-тypы бaшлыгы хан~кан roma^im xaклы бyлмaгaн, ул тик элиг бэк roma^im гынa ия булган, димэк, фopмaль pэвeштэ ниндидep xawa бyйcынraн.
Эммa лэкин эcэpдэн кYpeнrэнчэ, бу элиг бэг (^п кенэ ypыннapдa элиг яиcэ бэг дип кенэ кыcкapтылa) бик местэкыйль, aныц еcтeннэн шикaять итэpлeк бep зaт тa кYpeнми. Бу фeoдaль rap-кayлык билгece. Элиг CYзe, бopынrы теpки тел CYЗлeклэpeннэн ^peRrew^, эл "кул" CYзeннэн. Xэзepгe тaтap телендэ бу эл CYзe диaлeктaль элсэ "биялэй" CYзeндэ генэ ca^a^arn
Бу элиг бэг (тезмэ CYз) тaтapчa илбик CYзeндэ чaгылa бугай. Элбэттэ, бу илбикне "ил биге" дип тэ aцлapгa hэм aнлaтыpra мемкин, лэкин безнецчэ фapaзлapгa дa ypын кaлa. Элиг бэг/бэк теп мэ^го^^^, мэcэлэн, бoлaй xapaктepлaнa: (3997-3999) Бик якын барма вч ошбу нэрсэгэ: Янар ут, агар -су hэм дэ бэклэргэ. Арысланга, ку^рче, бэк халкы охшаш: Кве килсэ ерэк-йоннары йомшак. Эгэр пошынсалар, башъщ кисэрлэр, Тамыръщны взеп, каныц эчэрлэр.
Шул ук Ba^nra теpлe бYтэн бэглэр, тYбэнpэк тopгaн идapэчe зaтлap дa иcкэ aibirn: (3970) Кайсы инаныч бэг, кайсы чагры бэг, Кайберсе тэгин бэг, кайсы жаулы бэг.
Тaтap телендэ мoндый бэглэр - xaн идapэceндэгe xeзмэткэpлэp - би (деpecpэк язылышта бий, ченки бийе диелэ). Шуны иcэпкэ глып, без "Kyтaдгy билик"тэге бэг (beg) язылышындa биpeлгэн зaтлapны кoнтeкcтyaль мэгънэceнэ rapan, "бэк" hэм "бий" дип икегэ aepып язу яклы. Тaтapчa мэкaль-эйтeмнэpдэ "биpмэ бийгэ, Yзe килep ейгэ". Бу бийне "бик" дип язу hэм œnraY дэ бap, эммa бу CYЗ бYгeн aepым мэгънэгэ ия тYгeл. Бу вapиaнт иceмнэp cocтaвындa кyллaнылyы белэн xapa^ тepлы. Mэcэлэн, Байбик, Галимбик~Алимбик, Бикчура h. б.
Бэк Bapmmbi бием-бигем, бикэ-биккэ, бикэч-бикэкэч CYЗлэpeнeц нигезе бyлгaн
* Эcэpнeц aтaмacы электэн теpлeчэ язылып килгэн: кyзaтry билик, кyтaдry билик, кyтaзгy билик.
Борынгы бэгнец тагын бер чагылышы - бэй "господин" мэгьнэсендэ терекчэдэн алынып кул-ланылган, мэсэлэн, Заhир Бигиев эсэрлэрендэ шулай.
Шулай итеп, борынгы бэг CYзеннэн татар телендэ терле юллар белэн килеп дYрт CYЗ килеп чыккан: бэг, бэй, бэк, бий - бик.
БYтэн терки теллэрдэ дэ борынгы бэг CYзеннэн яисэ шул CYЗ катнашмасында ясалган атамалар - титуллар табыла. Мэсэлэн, Кавказ арты кыпчакларыныц монархы атабэк дип аталган И.б.
Бэк кул астындагылар, "Кутадгу билик" буенча, ике группага - олы кур Иэм кече курга бYленгэн. Гомумэн, кур - татарча "кор" (шуннан "кордаш") "дэрэ^э" мэгьнэсендэ йергэн (ягьни ХУШ-Х1Х гасырлар русчасындагы "ранг, чин" мэгьнэсендэ булган): (397) Бу курка тегYрсэ тапугчы бу бэг, Отэди тапугчы хаккын оггу тэг, Ягъни: Ошбу корга керсэ инде хезмэткэр, Yзенец эшен бик тырышып Yтэр. (3975) Эди йакшы аймыш укушлуг бегу: Тэгимсез кишигэ бу кор бэрмэгY? Ягьни: Нинди яхшы эйткэн акыллы бекэ: Тиешсез кешегэ бу корны бирмэ.
Шулай итеп, кордаш CYзе борынгы дэYлэтебездэ чиндаш мэгьнэсендэ дэ булган бугай. Олуг корга беренче чиратта хан, элик (элиг бик), туца явгу (ябгу) "премьер-министр", аннары вэзир, СY башы, олы хащип "кирэкле дэYлэти мэгь^мат ^ыючы ", хасс хащиб "эликнец яшерен кицэшчесе", капу (сарай) башы (коменданты), ялавач (ялавыч-ыдгу) "халыкара эшлэр (чит ил эшлэре) министры", йугруш "икенче вэзир", сипа^алар (гаскэрне ашату-эчертY, киендерY, корал-ландыру И.б. шундый эшлэр белэн шегыльлэнуче, хэрби министр И.б.) кергэн.
Кече корга агычы "баш бухгалтер"; "финанс министры" (агы "алтын-кемеш акчалар" CYзеннэн), битекче "язу-сызу остасы"; секретарь; ок-йагычы "сарайдагы корал башлыгы"; ат-башчы "атчыларныц башчысы", идишчи "савыт-саба башлыгы", хансалар "сэрайны ашау-эчY, про-дуктлар белэн тээмин итYче" кергэн.
'Кутадгу билик"тэ искэ алынган сарай-дэYлэт хезмэткэрлэреннэн битигчи-ылымга, ягьни "килгэн кешелэр белэн иплэп сейлэшYче Иэм бетекче (язу остасы)" CYзе-сурате кызыклы. (3968) Каюсы CYбашы hэм кайсы хащип, Кайсы ылымга булыр, CYЗ ачып.
Ягьни килгэн-киткэннэр белэн сейлэшYче махсус секретарь Yзе CYЗ ачырга тиеш. Шул ук ва-кытта
(2633) Битиччи-ылымга булсац, син Yзец, ^цел серен нык тот,чыгарма CYзец, диелэ.
Бу CYЗнец борынгы ядкэрлеклэрдэ тагы берничэ фонетик Иэм мэгьнэви вариантлары бар: алымга (ДТС: 35) "секретарь, уйгур хэрефлэре илэ язучы кятип", ылымга (ДТС: 218) "хан кэнсэсендэ писер", ымга "налог ^ыючы". Безнецчэ, бу CYЗнец татарча (сейлэшлэрдэ, элекке яз-маларда) чагылышлары булырга тиеш. Бик ихтимал ки, диалекталь (ЗДС: 208) илем "ягымлы, ачык йезле, сейлэшучэн", ымык (ЗДС: 792) "ялчак, ягымлы, сейкемле" CYЗлэре элеге борынгы CYЗлэргэ кардэштер. Чагыштырыгыз: терекчэ 111т "узецне эдэпле-тыйнак, тактлы тота белY".
Бераз мэзэк рэвештэ ылымга, йымга дип кыя тауларда ашанып, ^им эзлэп йерYчэн кыр кэ^элэрен дэ атаганнар (ДТС: 218). Бу очраклы охшашлык кына булмас: Урта Иэм Yзэк Азия тау-лары Yсемлеккэ бай тYгел, аларда кэж;элэргэ Yлэн-кыякларны аннан-моннан табып, Yрелеп ашарга туры килэ. Ьэм менэ шундый сорау туа: ылымга CYзенец мэгьнэлэреннэн кайсы беренчел: "кыр-тау кэ^эсе"ме, эллэ "салым ^ыеп йерYче"ме? Болай "салым ^ыючы" беренчел кебек, эмма кем белэ бит эле... Ченки CYЗнец чыгышы-ясалышы, тамыры ачык тYгел.
"Кутадгу билик"тэ кызыклы гына кок айук дигэн CYЗ очрый. ДТС авторлары (312 биттэ) бу CYЗне кеки йок "кике (шэплэнучэнлеге) юк, тыйнак" дип анлатмакчылар. Лэкин тYбэндэге текстларны карыйк:
Ни эйтчэ, ишеткел, энэ кок айук...
Кайсына Yгэлек (кицэшчелек) тияр, Yг (акыллы) булыр,
Кайсы кук айуклык илэ ат алыр...
(4039) Эгэр кок айуклыкурыны тисэ,
Сак бул, бэхет сица кунган югыйсэ.
Безнецчэ, бу Иэм бYтэн шундый кулланышларда кок айук CYзенец '^тыйнаклык" мэгьнэсе ча-гылыш тапмый. Безнецчэ, кок айук татарча (Себер сейлэшлэрендэге) ^к эйY "^ккэ карап иртэгэ Иэм арытабан Иава хэле ничек булачагын эту" CYзе белэн бердэй. КYЗЭTYчэн кеше, жил юнэле-шенэ, болытларга, температура Yзгэрешлэренэ И.б. багып, иртэгэ Иэм якын кеннэрдэ Иава хэле ничек булачагын (бигрэк тэ билгеле бер урында озак кына яшэгэн булса) шактый тегэл эйтеп бирэ ала.
Кок айуклык, кок айучы CYЗлэреннэн соц шундук йылдузчы "йолдызчы"лар турында CYЗ китэ:
(4272) Мунуцда баса эмди йылдузчы - ул,
Бака корсэ, йэгрY эзи йинчкэ йул. Ягьни Хэзер инде килик йолдызчыларга.
Эшнец иц нечкэсе менэ боларда.
Тексттан ^ренгэнчэ, Йосыф хасс ха^ипнец йолдызчы дигэне "йолдызларга карап кYрэзэлэYче"дэн бигрэк геометр, математик, астроном, инженер ул. Шулай итеп кок айукчыга урын ачыла. Йолдызларга карап кYрэзэлэYче дэ, ихтимал, кок айукчысы булгандыр.
"Кутадгу билик"тэ Yзара тамырдаш булган ынал~ицэл "асылзат Иэм чыгышы гади хатын углы", ынанч~инанч "тирэн ышаныч", шуннан ынанч бэг - "аерым титул" CYЗлэре кулланыла. Хэзер-ге татар эдэби телендэге шикелле, "инаныч -ышаныч" парлы CYзе дэ бар. Шуларга тамырдаш инак, ынак элекке эдэби-язма теллэрдэ "урынбасар", бигрэк тэ "хан, хекемдар урынбасары" мэгьнэсендэ кулланылган, лэкин монысы "Кутадгу билик"тэ кYренми.
Бу CYЗлэр турында эдэбият ишле, лэкин мэгьнэле тегэллек илэ ачылмаган Гомумэн, инак, инал, инану CYЗлэренец нигезе ина - "уз ту" монгол теллэреннэн килсэ кирэк. Моца CYЗ башында, сингармонизмга зид рэвештэ, и - а артыннан авазы килYе дэлил: и - а сингармоник чылбыры монгол теллэрендэ очрый. Тарих дэвамында кYптерле мэгьнэлэр алган инак, инал тебендэ ханзадэ белэн гади хезмэтче арасында торган кешене белдергэн. Инак Иэм иналныц хэле-эхвэле тотрыксыз булган: кайбер очракларда иналны "син чын асылзат тYгел" дип читкэ тибэрэ алганнар. Шунлык-тан инак Иэм иналлар хекемдарныц этилэренэ, аларныц кавем-кардэшлэренэ ярарга, хезмэт кYрсэтергэ тырышканнар.
Yз чиратында монархлар иналларга Yзлэренец законлы, "тулыканлы арестократ" угылларын-нан ^брэк ышанганнар. Ханзадэлэр еш кына этилэрен тэхеттэн бэреп тешергэннэр. Инакларга, иналларга бу адымга бару мемкинрэк Иэм хэттэррэк булган "Инак булсац тыйнак бул", дигэн мэкаль булган. XVШ-XIX гасырлардагы татар рэсми телендэ инак инде "доверенное лицо" мэгьнэсендэ йергэн.
Yз дэрэжэлэрен ныгыту ечен иналлар хан, монарх заты кызларга, хэнэкэлэргэ ейлэнергэ тырышканнар. "Кутадгу билик"тэ бу эхвэл дэ чагылыш тапкан:
"Кутадгу билик" телендэ тамка, тамга Иэм шуннан ясалмыш тамгалы, тамгачы, татчагы, пичэтле, пичэт тотучы (хранитель печати) CYЗлэре дэ бар. Бу CYЗлэр бетен терки теллэрдэ билгеле Иэм рус теленэ дэ кергэннэр. Тамга нигезеннэн ясалган бай тарихи мэгьнэлэре булган CYЗлэр Адлер Тимергалинныц "Миллият CYЗлегендэ" (Казан, 2007) шактый тэфсилле бэян ителэ.
Гомумэн, тамга CYзе иске фарсы дагма "кеек, кейдереп ясалган билге" CYзеннэн, даг "кеек, янык" нигезеннэн (иске татар телендэ бар: "даглы ^цел", "кYнелем даглары" И.б.) дип уйлыйлар.
Русча таможня татарча тамгаханэ CYзеннэн калька. Лэкин бу CYЗ "Кутадгу билик"тэ юк - ул соцрак ясалган булса кирэк.
Тагы кYп кенэ гаскэри терминнар да "Кутадгу билик"тэ чагылыш тапкан терки телдэн килэлэр.
"Кутадгу билик"тэ гаскэр - CY, шуннан CY башы "гаскэр башы", "главнокомандующий" CYзе ясала. Бу CY башы Казан ханлыгында да кулланылган. Хэзерге татарча CYЗлеклэрдэ кайчакта "ил-су" дип бирелгэн CYЗ асылда ил-CY, урысча эйткэндэ "гражданское и военное население" була. Ил CYзенец мэгьнэлэреннэн берсе "тыныч яшэY, тыныч илат". "Илме, яумы" ("тыныч халыкмы, сугышчанмы?") дигэн тэгьбир турында заманында К.Насыйри да язган.
Шунысы кызыклы, кайбер телчелэр чуваш сузен дэ CY башы дигэн тэгьбирдэн килэдер, дилэр. Казан ханлыгында чирмешлэр Иэм чувашлар хэрби тэбэка (сословие) тэшкил иткэннэр, алар рус-ларныц hежYмнэреннэн дэYлэт чиклэрен саклап торырга тиеш булганнар. Чирмеш (шуннан Чир-мешэн елгасы атамасы да килэ дип уйлыйлар) - русча черемись, чувашча счармыч CYзе нигезендэ татарча чирY, борынгы терки евггд "гаскэри" шулай ук "дэYлэт чиклэрен саклаучы" CYзе ята. (Бу мэсьэлэдэ барча этимологлар бердэм). Бу CYЗдэн, эйтмэкче, русча шеренга CYзе дэ килэ (рус этимо-логик CYЗлеклэрдэн карагыз).
"Кутадгу билик"тэ: üyP3kcu3 кишилэр чэриг артатыр, Чэриг артаса эр эриг артатыр.
Ягъни "йерэксез кешелэр шеренганы боза, шеренга бозылса ирне ир (ягъни сугышчыны сугышчы) боза".
Хэрби лексикага шулай ук йэзэк "дозор", йортуг "атлы дозор (юыргучы)", тогкак "милиционер"; "полиция" шулай ук "чик сакчысы" CYЗлэре карый. Болардан йэзж CYзенен генэ татар те-лендэге чагылышлары ^ренми
Татарча диалекталь алпар "рыцарь" CYзе 'Кутадгу билик"тэге hэм борынгы терки алып эр, алп эр "алып ир" CYзеннэн килсэ кирэк. Лэкин татар фольклорында киц кулланышлы "алып", бо-рынгыча алп "Кутадгу билик"тэ Yзе генэ актив кулланылмый.
И^тимагый терминнардан "Кутадгу билик"тэ эрк "ирек", эрк-тYрк CYЗлэре аеруча кызыклы, ченки бу тешенчэлэр абстракт характерда вэ алар ижтимагый фэлсэфи фикернец бик югары дэрэж;эгэ ирешкэнлеге турында сейлилэр.
Борынгы терки эрк hэм монголча эрка, эркэ "ирек, кеч, куэт, мемкинлек" борынгы эр "ир, хэрби демократия заманында тулы хокуклы гади солдат" CYзеннэн килэ дип фаразлана. Лэкин монда шиклэнерлек урыннар да юк тYгел. Эйтергэ кирэк, иркэ - эркэ CYзе бар. Эркэлиг "ирекле, азат; иректэге" CYзеннэн кыскарып килеп чыккан. К.Добру^а (Румыниядэ татарлар яшэYче елкэ) татар телендэ erke at "иректэге ат". Иркэк CYзе борынгы эркэк - эрикэк "иреккэ жибэрелгэн хай-ван" CYзеннэн булуы ихтимал (хэер бу CYЗне борынгы, хэзергэчэ теркэлмэгэн эр "ир булу" фигы-леннэн дип тэ уйларга мемкин). Иц кызыклысы шул: ир-эр CYзе гомумэн hинд-евр (бор. hинди) arya "арийлар, тулы хокуклы затлар" CYзенэ бик бап килэ.
Борынгы язма теллэрдэ erk CYзе белэн türk CYзе парлаша, erk-türk диелэ, димэк türk CYзе дэ (ДТС: 179) шул ук "кечле, тулы хокуклы" мэгънэсендэ булган hэр ике CYЗнец азагында -к булуы да игътибарга лаеклы.
"Кутадгу билик"тэ терле профессия атамаларыныц кайберлэре безгэ бYгенге кендэй анлашы-лып тора:
(4945) Бир анча йэмэ тагын бар ишчилэр: Тошэкчи йа кушчи йэмэ ашчылар... Ягъни Беркадэр тагын бар терле эшчелэр: Тушэкче, йэ кошчы, йэнэ ашчылар.
Бу CYЗлэр "Кутадгу билик" теле татарчата аеруча якын дип эйтергэ нигез бирми, ченки мэз^р "профессия -мэшгульлек" атамалары терки теллэрнец барсында да бар, диярлек.
Шулай ук бай, буйрук "боерык", диндар, кара гаммь "кара халык", сатыгчы "сатучы" кебек ижтимагый эчтэлекле CYЗлэр дэ хэзерге терки теллэрнец ижтимагый лексикасы "Кутадгу билик" заманы терки теленнэн килгэнлеген кYрсэтэ: (5043) Эй, элиг, бакк кор, сэницдэ Yзэ Бэг эрди атац элдэ эрк-турк тYЗэ. Ягъни, Эй, илбик, багып ку_р, синнэн элек Yк Тезеде атац-бэк чын ирек-тYрек.
Кыскасы, татар дэYлэтчелегенец иц теп тешенчэлэре 1гэм атамалары КБ телендэ бар. Аермалы моментлар - CYЗлэр, тэгъбирлэр икенче дэрэж;эдэге, специфик тешенчэлэргэ карый.
Эсэрдэге проблематик терминнарныц берсе болум, булун "плен" (шуннан булна - "пленга алу"). Бу CYЗне кYп телчелэр борынгы рус полон CYзеннэн дип карыйлар. Лэкин рус-славян CYзенец XI гасырда ук Урта Азия терки теллэренэ Yтеп керYе бик мехаль, шик уята.
Эсэрдэ тагын хэзер инде терки телдэ дэ кулланылмый торган и^аунчы "хекемдар", бодун, бу-дун, "илат, эhиле, хилаек (население)", бушгут "укытучы, тэрбияче (бэк углыныц тэрбиячесе)" CYЗлэре дэ кулланылган. Гогумэн "Кутадгу билик"_эсэрендэге и^тимагый-сэяси терминнар hэм аларныц татар телендэ чагылышы аерым тикшерену (диссертация кб.) объекты була ала.
ЭДЭБИЯТ
Эхмэтж;анов Р. Йосыф Баласагуниныц "Котайткыч белек" эсэре - татар телендэ // Чын мирас. 2013. №10. Б.60-64.
ДТС - Древнетюркский словарь. СПб., 1969.
ЗДС - Татар теленецзур диалектологик сузлеге. Казан, 2009.
Р.Г. Ахметьянов
О ТЕРМИНАХ, ОБОЗНАЧАЮЩИХ ДРЕВНЕТЮРКСКИХ ГОСУДАРСТВЕННЫХ И ВОЕННЫХ РУКОВОДИТЕЛЕЙ В ПРОИЗВЕДЕНИИ «КУТАДГУ БИЛИК»
В статье по тексту произведения XI века Ю. Баласагуни «Кутадгу билик» анализируются термины, обо-знающие древнетюркское государство и военных руководителей.
Ключевые слова: Баласагуни, Кутадгу билик, древнетюркские общественно -политические термины, древнетюркские военные термины.
R.G. Akhmetyanov
ABOUT THE TERMS DESIGNATING THE DREVNETYURKSKY STATE AND MILITARY HEADS IN THE WORK «KUTADGU BILIK»
In article analyzes terms which designate the drevnetyurksky state and military heads in the text of work of the XI century Yu. Balasaguni «Kutadgu bilik».
Keywords: Balasaguni, Kutadgu bilik, drevnetyurksky political terms, drevnetyurksky military terms.
Автор турында белешмэ
Эхмэтьянов Рифкать Г.ишжаи улы - филология фэннэре докторы, профессор, эйдэп баручы фэнни хгзмэткэр, ДБО "ТР ФАнец Г.Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият, сэнгать институты" (Казан шэhэре).
Ахметьянов Рифкать Газиззянович - доктор филологических наук, ведущий научный сотрудник ГБУ "Институт языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ" (г.Казань)
Akhmetyanov Rifkat Gazizzyanovich - Dr. Sci. (Philology), leading researcher of the State budgetary institution "G. Ibragimov Institute of language, literature and art of AS RT" (Kazan).
Сорау: Рифгать абый, "Элик" CYзе ил белэн бэйле тYгелме? "Ил" термин ничек язылган?
Эхмэтьянов Р.Г. Терки CYЗлекгэ "элик"нец икенче мэгънэсе кол дип бирелэ.
Мвстэкыймов И.А. Элик бэк булгач, "алда торучы" тугелме?
Эхмэтьянов Р.Г. Юк.
Нуриева Ф.Ш. Бу сейлэшY бик кирэкле. Чынан да, татар теле тарихына мерэ^эгать итэбез икэн, без чыганаклардан башка эшли алмыйбыз. Чыганаклар,Yзегез белгэнчэ, гарэп графикасында язылган, аны уку, шэрехлэY бик ^п вакыт, белем hэм хезмэт сорый. Соцгы елларда бу елкэне сай-лаучыларныц саны кими баруы кызганыч. Татар эдэби телен ейрэну елкэсендэ нинди зур га-лимнэребез бар. Галимэ ФирдэYC Гарипова эдэби тел тарихы елкэсендэ хезмэтлэр нэшер тунец кимYенэ игьтибарыбызны юнэлтте. Чыннан да, галимэ хаклы, бай тарихлы татар эдэби телен ейрэну куз уцында булырга тиеш. 2013 елда эдэби тел тарихын ейрэнугэ багышланган И. Бэширо-ваныц хезмэтен ^рсэтэ алабыз. Хезмэттэ эдэби телне ейрэнудэ кYЗЭтелгэн кYп кенэ проблемалар, тегэлрэк эйтсэк, шушы елкэне ейрэнудэ кулланылган терминалогия мэсьэлэлэре яктыртылган. Хэзергэчэ "терки", "иске татар теле", "Идел буе теркисе" терминнарын куллануда бердэм караш юк. Мица терки-татар тарихында шанлы эзле Алтын Урда чорында язылган истэлеклэрне ейрэну насыйп булды. Тюркология фэнендэ алар "катнаш" эдэби телдэ язылган дигэн фикер урнашкан,ягьни бер текстта кыпчак, уйгур, угыз, карлук формалары урын алган. Хэзерге тел беле-мендэ "катнаш" тел термины креол теллэре ечен кулланыла, анда берничэ тел катнашып, яца тел барыкка килгэн. Тюркологиядэ исэ хэл башкача тора, хезмэтлэремдэ "катнашлыкны" норма hэм вариант позициясеннэн ейрэнэ башладым. Г.Ф. Благова методикасына нигезлэнеп, аца яца ^рсэткечлэр естэдем. Чыгышымда файдаланган алты классификацион билге нигезендэ, Алтын Урда чоры язма истэлеклэрен статистик ейрэну нэти^элэремне яцгыраттым. Кулланган метод тра-дицион караханлы-уйгур эдэби тел нормаларыныц бу чорда YЗгэрYен, кыпчак сейлэм форма -ларыныц эдэби телгэ Yтеп кереп, нормага эверелуен курсэтте. Бердэм критерийлар нигезендэ татар эдэби теленец Yсешен hэр чорга бэйле ейрэну, минемчэ, перспектив юнэлеш. Мондый тикше-ренулэр, мэшhYP татар галиме Э.Р.Тенишевнец татар эдэби теленец алты эдэби варианты хакында-гы карашын раслау ечен ышанычлы чыганак булачак.
