CC BY
8УДК-8т1 ББК-83.3(0)4
ОШНОЙ БО «МИФТОХУ-Н-НЛЧОТ»-И ЛДМЛДИ ЧОМ
Мирзохрфизиён М.М.
Донишгощ давлатии Хуцанд ба номи академик Бобоцон Fафуров
Дар адабиёти фоpcy точнк мepоcи адабии аxли таcаввyф чойгоx ва аxамияти намоён дорад. "Мифтоxy-н-начот" аз зумраи xамин iypyxH аcаpxо буда ба калами яте аз шах^ят^и барчастаи адабиёти таcаввyфии фоpcy точик, орифу шоир, Пири Чом, Шайху-л-ишом Aбyнаcp Шаxобyддин Axмад ибни Aбyлxаcани Номкии Чомй, маъруф ба Жандапил (тав.440/1049 - ваф. 536/1141) мeбошад. Доир ба xаёт ва зиндагонии Адмади Чом дар cаpчашмаxо маълумоти андакe зикр гаpдидааcт. Манбаи якум доир ба зиндагонй ва эчодиёти ин орифи бузург навиштачотxои шогирдон ва пайвандонаш маxcyб мeёбад. Дастаи дуюм ин ривоят ва xамон ахбоpотxои каромотии Шайх Аям-ди Чомаст, ки баргирифта аз xамон манбаъи якум мeбошанд. Сарчашмаи мyътабаpe, ки дар он зикри номи Ax^ah Ч,ом pафтааcт, ин "^фа^ту-л-ун^-и Aбдypаxмони Чомй ва днгар бо кит^ Шоx Коими Анвор аз y ва аcаpи "Равзату-л-музнибин"-аш ёд каpдааcтy халоc [4, c.325; 7, c.235-239; 8, c.1-7].
"Мифтоxy-н-начот"-и Axмадн Чом аз мyxимтаpин аcаpи муаллиф буда, дар давраи камолоти илмиву маънавии y, rnc аз cинни 80 cолагй (522/1128) навишта шyдааcт. Зepо аз мукаддимаи "Мифтоxy-н-начот" баpмeояд, ки муаллиф ин китоби худро баъд аз як катор аcаpxои хeш навиштааcт. Он гуна, ки дар мукадднма баён мeнамояд : "...Ва ин китобxои днгар, ки бо илxом ва мададу тавфикн Хак cyбxонаxy ва таъоло таотиф каpдаeм, чун китоби «Андоу-т-тоибин» ва китоби «Сиpочy-c-cоиpин» ва «Фyтyxy-л-кyлyб» ва «Равзату-л-музнибин» ва «Бщору-л-xакика.» ва «Кyнyзy-л-xикма.», шаpx ва баёни мушкилоти маcоил ба тамомат дар он чо гуфта
омадааcт, агар катеро чизe мушкил шуд, аз он чо маълум кунад.....ва ин китобро «Мифтоxy-н-
начот» ном ниxодeм, аз баxpи онро то xаp кате ин китоб бихонад ва бад-ин тамаееук кунад, начот ёбад...." [8, c.62].
Аям-ди Чом cабаби таълифи китобро дар либоcи тавба ба бар кардани фарзанд ва таъмини ниёзи cоликон каламдод намуда, дар мукаддимаи китоб мeнавиcад: "... фарзанди мо Хоча Начмиддин Aбyбакppо либоcи тавба пушонд ва pоxи даpгоxи худ бар y гушода гардонд ва тавфик рафики вай кард... ва аз мо хост ва истадъо кард, то он чй xоли вайро бад он эxтиёч афтад аз мукаддамоти pоxи днну xаккy xакикат ва аcбоби дини вай, xаpчй ба лафзи мучазтар ва мyхтаcаpтаp бинавиштам, то ба xачм камтар бошад ва навиcандагон ва толибонро дар хондан ва набиштани онxо рагбат афзояд..." [8, c.63,64].
Дар cаpчашмаxои илмй-адабй вактe аз Axмадн Чом ёд шавад, зикри "Мифтоxy-н-начот"-и y низ ба миён мeояд, ки зоxиpан аз шyxpат доштани аcаpи мазкур дар байни дигар оcоpи муаллиф дарак мeдиxад [2, c. ; 12, c].
Мyxтавои китоб дар колаби мукадднма, xафт боб, ду фаcлy як xикоя ва як во^а peхта шyдааcт. Дар мукадднма бобxои китобро чун зикр мeнамояд: "... Аммо бидонeд, ки мо ин китобро бар дарачаи ^totop ннxодeм, аммо дар маонй вофир ва комил аcт ва мачмуъи инро бар xафт боб бино ниxодeм аз баxpи xикматe. Ва он он аст, ки xаpчй Худои азза ва чалла дар ин чаxон ва дар он чаxон биёфарида, аглаб он аст, ки бинои он бар xафт нщода мо низ ин китобро бар xафт боб ниxодeм:
Боби аввал: «Дар тавxид ва имон».
Боби дуввум: «Дар cyннат ва чамоат».
Боби cаввyм: «Дар тавба ва истикомат».
Боби чаxоpyм: «Дар истикомат бар тоат».
Боби панчум: «Дар мyбоx бар xyччат».
Боби шашум: «Дар тастиму ризо ба кгома™ ^cro^».
Боби xафтyм: «Дар xоли cиддикон ва абдолон ва арбоби xакикат...».
Муаллиф кушида, то каломаш бо оёту аxодиcи набавй, ахбору отори cаxобавy тобeин, к;нccавy xнкояти днлчаcп аз рузгори хeш ва абёти мyноcиб бо мавзуъ pyxнавозтаp арза бигардад ва битавонад, бо баробари панду mcH^r, зyxдy такво ва каломи омиёнаи мавзун cайдн хавотир кунад ва ба cyолxои xазоpон нафар чуяндагони pоxи ростин поcyх гардонад.
Хангоми мутолиаи аcаp даpмeёбeм, ки дар ибтидо якe аз муридони Шайх Axмади Чом дар мачлиcи y нишаста китобат каpдааcт ва баъд аз рун он ба иcтинcох cypат гирифта ва ба атроф rnxp карда шyдааcт ва ё аз нycхаи даcтнавиcи муаллиф якe аз шогирдони y бо афзудани алкобe ба монандн «Шайху-л-истом», «Кугбу-л-олам», «Хокиму-л-адл» ва гайра дар мукаддимаи бобxо
дадодат менамояд, ки кори нyсxaбapдоpии «Мифтоху-н-начот»-ро шояд баъд аз вафоти у анчом дода бошанд [3, с.115-136; 5, с.44-49; 8, с.2].
Мавзуъ ва мухтавои асосии китоби «Мифтоху-н-начот»-и Пири Чомро тавба, зухд, такво, рохи содикон, эътикоди ахди суннат ва чамоат ва равандагони рохи хак ташкид мекyнaд. Бахси дигари асар он аст, ки дар он чй гуна тавба кардани тоибон, каноат, самоъи дарвешон, сифоти арбоби хакикат, ахамияти идмомузй ва маърифатро бо зикри мисодхои содда ва равон ба кудди xонaндaгон дар ин китоб равшан баён намудааст.
Шоистаи ёдоварист, ки насрии "Мифтоху-н-начот"-и Шaйx Aхмaд, ки хамагй бо забони равони ноби форсии точикй навишта гардидааст, годибан аз дахчаи муховара ва мyxотaби замони xyд сарчашма мегиранд. Сабки насри ин асари Шaйx Aхмaди Чом кобиди ахамият буда, яке аз кухантарин ва нaxyстин ёдгорихои арзандаи адбиёти форсии точикй ба шумор меравад. Aхмaди Чом дар осори насрии xyA аз забони гуфтугуи мардумони асрхои X ва XI-и форсзабонон истифода бурдааст, ки бо нигоштахои ирфонй ва тасаввуфии у, ин мероси гаронбахо кариб бо гузашти хазор сод ба мисоди санади гаронбахое то замони мо омада расидааст, ки сазовори камоди иноят ва таваччухи чомеаи баъдина мебошад. Он чо, ки мефармояд: "...Рузе дар шахри Нишопур будам. Дарвеше дарвешонро даъвате соxтa буд, моро низ xондa буд, чун дарвешон хама чамъ омаданд ва чизе ба кор бурданд ва даст фарои самоъ карданд, ман бapxостaм, ки вузу тоза кунам, ин мизбонро дидам, ки дар миёни сарой мегирист. Гуфтам: Эй дарвеш, чаро мегирйй? Гуфт: Мапурс..." [8, с.159]. Мусаддам аст, ки таъдифоти Лхмади Чом, ки саршор аз панду насихат ва xyсyсиятхои забонй махсуб мегардад, тавонистааст ба xaзинaи гаронбахои адабиёти ирфонии форсу точик дурдонахое такдим намояд. Дар осори насрии Aхмaди Чом дугот, истидохоти рангоранг ва вожахои асиди забонии мардуми форсу точик фаровон истифода шудааст.
Имруз дар китобxонaхои давдатхои Туркия (ду нyсxa), Одмон, Утриш, ва AфFOнистон панч нyсxaи xaттии нодир аз китоби пурарзиши Лхмaди Чом "Мифтоху-н-начот" махфуз мебошад [8, с.29-37].
Дар байни ин нyсxaхои нодир нyсxaи аз хама кадимтарин ин нyсxaи дар китобxонa - музейи давдатии Вин (Утриш) мавчудбуда махсуб мегардад. Ин нyсxa тахти шумораи 1676 нигахдорй мешавад. Сабаби аз хама нодиртарин донистани ин нyсxapо Ллй Фозид мусаххехи китоби "Мифтоху-н-начот", дар он донист, ки "... харчанд таършж китобати он равшан нест, аммо бо мудохизаи дакики paсмyдxaт ва шеваи имдои кадимот ва мукоисаи он бо соири мaxтyтоти мушобех чунин исбот мешавад, ки таърши тахрири он набояд аз карни VI ва Vil мyaxxapтap бошад..." [8, с.32]. Нyсxaи дигар дар китобxонaи Aсъaд Aфaндй (Судаймония), тахти раками 1728 нигахдорй мешавад ва дигар нyсxa аз ин китоб дар музейи Кунияи Туркия бо шумораи 1249 нигахдорй мешавад. Дар нyсxaи Куния номи китоб "Мифтоху-н-начвах" сабт шудааст. Инчунин як нyсxaи xaттии комиди он дар китобxонaи "Тубинган"-и давдати Одмон тахти раками 1716 мавчуд мебошад. Нyсxaи панчуми ин асар, ки дорои тахрири нав мебошад, дар китобxонaи Вазорати иттидоот ва фарханги Кобуди Чумхурии Исдомии AфFOнистон махфуз аст.
"Мифтоху-н-начот"-и Aхмaди Чом аз чониби Ллй Фозид бо радду бадади нyсxaхои панчгонаи мавчуди он, ки дар китобxонaхои дунё нигахдорй мегарданд, тасхех ёфта, соди 1347 дар Техрон ба чоп расидааст [2; 8].
Дар мачмуъ, "Мифтоху-н-начот"-и Aхмaди Чом аз чумдаи сарчашмахои пурбори адабиёти ирфонии форсу точик буда, дар xyд фавоиди фаровони адабиро чой додааст. Ошной бо ин асар ва берун кашидани нуктахои адабии он тахкикоти фидодогиро моявартар xохaд соxт. Чунин кимати баданди маънавии "Мифтоху-н-начот" такозо дорад, ки ин китоб харчи зудтар ба таваччухи ахди тахкики осори насрии Лхмaди Чом кашида шуда, мавриди омузиш карор гирад ва ба забони точикй дароварда шавад.
ПАЙНАВИШТ
1.Faзнaвй, Ca^H^^na Ma^Mora Жaндaпил I Тэсхехи Xaшмaтyллoх,и Myaйяд, -Техpoн: Шиpкaти ингишopoти илмй га эдабй, 1384, - 424 с.
2.Шaмс, Myхaммaдчaввoд. Дoиpaтy-л-мaopифи бyзypги исдомй (элиф), - TeKpo^ 1375.
ЗМулик, -^ny^o^n Бвхмэнй, Хyдoдoдй, Myхaммaд. Т^лили aфкop га мyappифии oсopи Шэйх Ахмэди Чoм. Фaслнoмaи тэхэссусии сaбкшинoсии ншм га няфи фopсй, илмй-шжухишй, сoли шэшум, - шyмopaи 3, 1390, - 115136 с.
4.Сaмapкaндй, Дaвлaгшoх. Тaзкиpaтy-ш-шyapo I Тaхияи Myхлисa Нypyллoевa I Д. Сaмapкaндй. - Хyчaнд: Нoшжp, 2015, - 544 с.
5.Фзил, Алй. Caüpe дap oсopи Aхмaди Чoм (Жaндaпил) II Maчaллaи Кaйхoни фapхaнгй, - шyмopaи 52, 1367, - 44 - 49 с.
6.Фapхaнги тифси»™ зaбoни тoчикй. Aкaдемияи илмхoи Чyмхypии Тoчикисгoн. - Дyшaнбе: Пaжyхишгoхи зaбoн вэ aдaбиёти 6a нoми Рудакй, 2008. ибopaт эз 2 чилд.
7.Ч,оми, Абдурахмон. Нафахот-ул-унс мин хазароти-л-кудс / Тасхехи Махмуд Обиди / А.4,оми. -Техрон: Иттилоот, 1315, - 740 с.
8.4,омИ, Ахмад. Мифтоху-н-начот / Тасхехи Алии Фозил-Техрон: Интишороти бунёди фархангистони Эрон, 1347, -382 с.
9.4,омИ, Ахмад. Анису-т-тоибин / Тасхехи Алии Фозил / А.4,омИ -Техрон: Интишороти бунёди фархангистони Эрон, 1350, - 478 с.
10. Ч,омИ, Ахмад. Равзату-л-музнибин ва чаннату-л-муштокин / Тасхехи Алии Фозил / А.4,омИ -Техрон: Интишороти бунёди фархангистони Эрон, 1355, - 590 с.
11. ЧрмИ, Ахмад. Кунузу-л-хикмат/Тасхехи АлИ Фозил/А.4,омИ -Техрон: Пажухишгохи улуми инсонИ ва мутолиоти фархангИ, 1387- 310 с.
12. Энсиклопедияи советии точик. -4,1. -Душанбе: Академияи фанхои РСС Точикистон. Комитета давлатии совети вазирони РСС Точикистон оид ба корхои нашриёт, полиграфия ва савдои китоб, 1978.
ЗНАКОМСТВО С «МИФТАХУ-Н-НАДЖАТ» («КЛЮЧ СПАСЕНИЯ») АХМАДА ДЖАМА
В статье представлен один известных источников персидско-таджикской мистической литературы произведение «Мифтаху-н-наджат» Ахмада Джама, выдающегося персидского мистика и литератора. Автором статьи представлены краткие сведения о месте Ахмада Джама и его произведения в становлении мистического мировоззрения в персидско-таджикской классической литературе. В статье исследовано тематическое разнообразие, филологические особенности и в целом, кодикология «Мифтаху-н-наджат». Автор статьи указал на важность нравственного аспекта произведения в воспитании личности.
Ключевые слова: Ахмад Джам, мистическая литература, проза, рукописные копии, нравственность.
ACQUAINTANCE WITH "MFTOHU-N-NAJAT" (THE KEY FOR SAVING)
BY AHMAD JOM
The article deals with one of the known sources of Persian-Tajik mystical literary production - "Miftohu-n-Najat" (The Key for Saving) written by Ahmad Jom who was considered to be as an outstanding Persian mystic and man-of-letter. The author of the article presents brief information about the place of Ahmadjam and his works in the formation of the mystical worldview in the Persian-Tajik classical literature. In his article the author explores the thematic variety, philological peculiarities and codicology of the former in question, upon the whole. The author indicates the necessity of moral aspect of the latter into upbringing of individuality.
Keywords: Ahmad Jom, mystical literature, prose, handwriting duplicates, morality.
Сведения об авторе:
Мирзохофизиён Мехрафкан Мирзохофиз, докторант (Phd) ХГУ им. академика Б.
Гафурова. Тел: (+992 92) 714-00-92, E-mail: mirzohofiz@mail.ru
About the author:
Mirzohofiziyon Mehrafkan Mirzohofiz, Phd student, Khujand State University named after
academicianB.Ghafurov. Tel.: (+992 92) 714-00-92, E-mail: mirzohofiz@mail.ru
УДК-8т1 ББК-83.3(0)4
РУЗГОР ВА ОСОРИ АХ,МАДИ ГАЗЗОЛИ Саидганизода С.
Худжандский государственный университет им. академик Б.Гафурова
Адабиёти пурчилои форсу точик дар фарозии таърихи хеш бо чой доштани тафаккури кдвии маърифатию ахлокд шохаи бузурги адабиёти чахониро парвардааст, ки пайванду пайдоиши он ба зухури шахсиятхои алохида такя мекунад.
Хоча Ахмади Еаззолй аз зумраи хамин гуна удабо ва урафои шинохтаи асри XI буда, гуфтори хакимонаву ошик;онааш дилхоро мунаввару аклхоро мусаххар кардааст.
Мачдуддин Абулфутух Ахмад ибни Мухаммад ибни Мухаммади Еаззолй, нависандаи Хуросонй ва бародари хурдии донишманди маъруф Абухомид Мухаммади Еаззолй мебошад. Доир ба хаёту фаъолияти ин адиби машхур дар сарчашмахо ва китобхои таърихй маълумоти пароканда зикр гардидааст, ки аксари он бо ахбори зиндагиномаи бародари у Мухаммади Еаззолй омехта мебошад. Дар ин хусус Х,ашматуллохи Риёзй муаллифи китоби "Оёти хусн ва ишк" чунин мегуяд: "...Аз он чо, ки дар бораи шархи холи Мухаммади Еаззолй садхо китоб
