CC BY
19
УДК 82 ББК 83.3(0)9
Мирзо^офизиён Ме^рафкан Мирзо^офиз,
докторанти (Phd) МТД "ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Мирзохофизиён Мехрафкан Мирзохофиз,
докторант (Phd) ГОУ "ХГУим. акад. Б. Гафурова " (Таджикистан, Худжанд)
Mirzohofiziyon Mehrafkan Mirzohofiz,
Doctoral student of the State Educational Institute "Khujand State University named after acad. B.G. Gafurov" (Tajikistan, Khujand)E-MAIL: mirzohofiz@mail.ru
Калидвожа^о: Осори насри, адабиёти ирфони, А^мади Цом, Жандапил, "Анису-т-тоибин", "Равзату-л-музнибин", "Мифто^у-н-нацот", "Сироцу-с-соирин", "Би^ору-л-^ацицат ", "Кунузу-л-^икмат " Дар мацола осори насрии А^мади Цом муаррифи шудааст. Муаллиф дар мацола асаруои "Анису-т-тоибин", "Равзату-л-музнибин", "Мифто^у-н-нацот", "Сироцу-с-соирин ", "Би^ору-л-^ацицат ", "Кунузу-л-^икмат " ва "Рисолаи Самарцандия "-и А^мади Ч,омро дар алоуидагй мавриди барраси царор додааст. Зимни барраси ба мундарица, сабки таълиф, нусхашиноси ва хусусиятуои адабии осори насрии А^мади Цом таваццууи хоса зоуир гардидааст. Зикр гардидааст, ки А^мади Цомй муаллифи бештар аз да% асари мансур буда, то имруз ягон асари насрии у дар Тоцикистон чоп нашудааст ва ба муомилоти илми кашидани ощо ба рушди бештари адабиётшиносии тоцик мусоидат хоуад кард.
Ключевые слова: Прозаические произведения, мистическая литература, Ахмад Джоми, "Жандапил", "Анису-т-таибин", "Равзату-л-музнибин", "Мифтаху-н-наджат", "Сираджу-с-саирин ", "Бихару-л-хакикат ", "Кунузу-л-хикмат " Представлено прозаическое наследие Ахмада Джоми. Исследованы особенности мистических произведений "Анису-т-таибин", "Равзату-л-музнибин", "Мифтаху-н-наджат", "Сираджу-с-саирин", "Бихару-л-хакикат", "Кунузу-л-хикмат" и "Рисолаи Самаркандия". Уделено пристальное внимание содержанию, кодикологии и литературным особенностям прозаического наследия Ахмада Джоми. Отмечено, что перу Ахмада Джоми принадлежит более десяти прозаических произведений, и до сегодняшнего дня ни одно из них не опубликовано и не стало объектом исследования. Введение в научный оборот прозаических произведний Ахмада Джоми, несомненно, будет содейстовать дальнейшему развитию таджикского литературоведения.
Key-words: prosaic literary productions, mystical literature, Ahmad Jomi, "Zhandapil", "Anisu-t-taibin", "Ravzatu-l-muznibin", "Miftahu-n-najat", "Siraju-s-sairin", "Biharu-l-hakikat", "Kunuzu-l-hikmat"
МЕРОСИ НАСРИИ АХ^МАДИ ЧОМ
ПРОЗАИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ АХМАДА ДЖОМИ
AHMAD JOMI S PROSAIC HERITAGE
The article under consideration introduces the reader into Ahmad Jom%s prosaic heritage. The author of the article canvasses the peculiarities of the following literary productions "Anisu-t-taibin", "Ravzatu-l-muznibin", "Miftahu-n-nadzhat", "Siraju-s-sairin", "Biharu-l-hakikat", "Kunuzu-l- Hikmat"and "Risolai Samarkandia"by Ahmad Jomi separately.
In the course of the study, the author paid close attention to the content, codicology and literary peculiarities of Ahmad Jomi's prosaic heritage.
Тахкиди мероси мансур ва омузиши адабии онхо аз самтхои мухими пажухишхои филологй ба хисоб меравад. Дар ин замина осори насрии Ахмади Ч,ом аз ахамияти хоса бархурдор мебошад. Бо он ки ин гурухи осори у арзишхои зиёди адабиро дар худ доранд, то хол дар адабиётшиносии точик мавриди тахкиди хоса карор нагирифтаанд.
Дар тахкидоти Бадеъуззамони Фурузонфар, Забехуллохи Сафо, ^осим Еанй, Аб-дулхусайни Зарринкуб маълумоти мухтасаре рочеъ ба чахони хоси ирфонии Ахмади Ч,ом мавриди сухан рафтааст. Дар адабиётшиносии точик Холид Мирзозода доир ба рузгор ва мероси Ахмади Ч,ом маълумоти мухтасар дода, дар бораи маслаки у анде-шаронй намудааст [9, к.1, с.106-110]. Мухаккиди мазкур чанд рубоиву газалро аз Ахмади Ч,ом идтибос оварда, ба зикри асомии осори насрии у иктифо варзидааст [9, к.1, с.107].
Дар адабиётшиносии точик низ метавон аз "Энциклопедияи советии точик" ва "Энциклопедияи адабиёт ва санъати точик" дар бораи орифи мазкур маълумот пайдо кард, ки харду ба калами адабиётшинос Аълохон Афсахзод тааллук дорад. Ин мухаккик низ танхо номи осори насрии Ахмади Ч,омро кайд намудааст [25, ч.1, с.335].
Дар Чумхурии Точикистон танхо гулчини газалхои Ахмади Ч,ом бо номи "Жандапил (Гулчин аз девон)" чоп гардидааст [6]. Аммо, хамон гуна ки ишора шуд, дар мавриди осори мансури Ахмади Ч,ом тахкиди хоса анчом напазируфтааст.
Мероси насрии Ахмади Ч,ом дар байни осори ирфонии ахди хеш мадоми баланд дорад. Зикри шахсият ва осору афкори у дар ашъору осори донишмандони хамзамон ва баъдина ба мисли Х,аким Саноии Еазнавй, Яъдуби Х,иравй, Хдмдуллохи Муставфй, Ибни Батута, Давлатшохи Самаркандй, Абдурахмони Ч,омй, Алишери Навой, Х,очй Халифа, Дорошукух ва дигарон далели ин назар аст.
Тасхех ва нашри осори насрии Ахмади Ч,ом дар каламрави забони форсй низ ин назарро таъйид менамояд. Дар ин замина хидматхои Алии Фозил, Ядуллох Бахмани Мутлак, Сайидмухаммади Ростгу ва Х,асан Насири Ч,омй шоистаи зикр аст. Бо максади кушиш дар ин самт, ин чо ба муаррифии осори насрии бозмондаи Ахмади Ч,ом мепардозем.
"Анису-т-тоибин". Номи пурраи асар "Анису-т-тоибин ва сиротиллохи-л-мубин" буда, бештар бо номи ихтисории "Анису-т-тоибин" зикр мегардад. Дар тазкираи "Х,афт иклим"-и Амин Ахмади Розй зери фасли "Шуаро ва нависандагони идлими робеъ" [13, ч.2, с.177], дар "Кашфу-з-зунун ъан асмоия-л-кутуби ва-л-фунун"-и Х,очй Халифа [21, ч.1, с.197] ва дар "ал-Ансоб"-и Самъонй зери фасли "Х,арфи чим" [16, ч.2, с.13] ба сурати "Анису-т-тоибин" ном бурда шудааст. Мусташриди рус В.Иванов асари мазкурро бо номи "Анису-т-тоибин ва сиротиллохи-л-мубин" ба калам додааст [2, с.27]. Худи муаллиф низ кисмати аввали номи асарро муносибтар медониста, зеро дар "Равзату-л-музнибин", "Мифтоху-н-начот" ва "Бихору-л-хакикат"-и худ бо номи "Анису-т-тоибин" аз он ёд мекунад [3, с.171; 4, с.77].
Таърихи дакики таълифи асари мазкур маълум нест. Ба он сабаб, ки дар дигар асардои Адмади Ч,ом "Равзатy-л-мyзнибин" (соли таълиф байни солх,ои 112б-1131), "Мифтоду-н-начот" (соли таълиф 1128) ва "Бидорy-л-дакикат" (соли таълиф 1133) номи "Анису-т-тои6ин" омадааст, метавон таъкид намyд, ки китоби мазкур дар аввали асри XI таълиф гардидааст ва зодиран аз нахyстин асардои Адмади Ч,ом ба дисоб меравад.
Асар аз мyкаддима, огознома ва 45 боб иборат мебошад. Масоилеро, ки дар 45 боби аср баррасй ёфтаанд, метавон дар ду медвари асосй бозшиносй намуд:
1) Ирфони назарй: Дар иддае аз абвоби китоб масъаладои назарии тасаввуф, аз кабили акл чист ва окил кист, маърифат чист ва ориф кист, мурид кист ва иродат чист, талаб чист ва толиб кист, фарк миёни муъчиза ва каромот чист, вачд чист ва вочид кист ва гайрадо бадс гардидаанд. Мусаллам аст, ки ин навъ масъаладо ба ирфони назарй пайванд мегиранд.
2) Ирфони амалй: ^исме аз бобдо шомили мабодисе мебошанд, ба мисли тавба чист ва тоиб кист, ихлос чист ва мухлис кист, фарк миёни дирс ва диммат чист, каноат чист ва конеъ кист, такво чист ва муттакй кист, шукр чист ва шокир кист, сабр чист ва собир кист ва гайрадо мавриди тадлилу баён карор гирифтаанд [2, с.15-17].
Кутодтарин боби асар ин боби севвум ва тулонитари ондо боби чилу севвум мебошад. Дар асари мазкур масъаладо асосан аз ду чузъ иборат мебошанд. Микдори ками бобдо аз як масъала иборатанд. Микдори масъаладоро дар номи бобдо дида метавонем.
Дар асари "Анису-т-тоибин" Адмади Ч,ом кушида, то матни он сода, равон ва оммафадм берун ояд. Адмади Ч,ом барои таквияти андешаи хеш аз ашъори суханва-рони арабу ачам, зарбулмасалу макол ва акволу адволи орифон тамассул мечуяд. Адмади Ч,ом кушидааст, то ин асари y барои тоибон, бахусус насли чавон, дамчун дастурамал хизмат намояд. Бо ин мучиб, бо овардани мисолдои дилангез аз даёти тавбакорон, ба монанди Насудо, Фузайл ибни Иёз ва гайра матолибро рангину муассир баён доштааст [2, с.бб-81].
Чандин нусхаи хаттии ин асар дар китобхонадои чадон нигахдорй мешавад, ки мудимтарини ондо аз ин кабил аст: Нусхаи китобхонаи Анчумани Осиёии Бангол, вокеъ дар Калкатта, тадти раками 11б9; нусхаи китобхонаи "Остони кудси разавй" (Машдад), тадти раками 4G54; нусха дар китобхонаи Пажудишгоди шаркшиносии Академияи илмдои Чумдурии Узбекистон, тадти раками 2781, шадри Тошканд; нусхаи мутааллик ба Мудаммад Аъзами Ч,омии Адмадй, ки дар Х,ирот ва нусхаи китобхонаи марказии Донишгоди Тедрон, тадти раками б443 ва микрофилми он тадти раками 3324 карор дорад [2, с.35-4б, 17, с.1бЗ; 2G, alG7-llG].
"Анису-т-тоибин"-и Адмади Ч,ом аввалан дар Лодур чопи сангй меёбад. Сипас 2G боби онро Алии Фозил дар чопхонаи Доварпанод, интишороти Бунёди фарданги Эрон (Тедрон, 135G) ва баъдан матни комили онро тавассути интишороти Тус (Тедрон, 1368) нашр намудааст [2G, с.1Ю; 23, с.З2; 24, с.21б].
Дар мачмуъ, "Анису-т-тоибин"-и Адмади Ч,ом аз сарчашмадои пурбори адабиёти ирфонй мебошад. Шинохти он дар адабиётшиносии точик адамияти фаровон дорад.
"Равзату-л-музнибин". Ин асар аз чумлаи осори арзишманди Адмади Ч,ом мебошад. Номи пурраи китоб "Равзату-л-музнибин ва чаннату-л-муштокин" аст. Бештар ба сурати кутодтари "Равзату-л-музнибин" ёд мешавад. Адмади Ч,ом дар мукаддимаи асар номи онро чунин меорад: "Ин китобро "Равзату-л-музнибин ва чаннату-л-муштокин" ном нидодем"; "Ин китобро "Равзату-л-музнибин" аз ин ном
нидодем" [4, с.6-14]. Дар байни солдои 520-526/1126-1131 таълиф гардидааст. "Равзатy-л-мyзнибин" аз осори адабиёти ирфонии Форсу точик бyда, метавонад барои шинохти андешадои орифона хидмат намояд. Китоби мазкур ба султон Санчар (1084-1157) эддо гардидааст.
Мyаллиф дар мyкаддимаи китоб чунин меоварад: "... Акнун Адмад ибни Абулдасани Номикии Ч,омй ин китобро ба илдоми Дак, субдонаду ва таъоло, бар номи султони олам, халладаллоду мулкаду, дар моди мударрами санаи ъишрин ва хамсумиа (520/1126) огози набиштан кард..." [4, с.5; 23, с.32]. Шод К^осими Анвор ин китобро бисёр сутуда ва дар васфаш абёте низ иншо намудааст: "Равзат-yл-мyзнибин "-и Aумади Цом, Он науанги мyуити баурошом. Осмонест пyрмауy Парвин,
Бустонест nyргyлy насрин [15, с.325].
Мудтавои китобро муаллиф дар колаби 23 боб рехтааст. Дар боб дар навбати худ дорои фасле мебошад. Дар мукаддима чунин зикр менамояд: "Ва ин китобро бар бисту се (23) боб нидодем, то агар касе ходад, ки аз ин абвоб ва фусул бингарад, бар вай осон бошад, биллоди-л- авну ва-т-тавфик" [4, с. 11-12].
Шеваи нигориш ва насри китоби "Равзату-л-музнибин"-и Адмади Ч,ом сода, равон ва хитобии минбарй мебошад. Муаллиф кушида, то каломаш мавзун ва рудовоз берун ояд. Шайх Адмади Ч,ом дар ин тасниф бо вучуди баёни он бо забони расо ва дур аз овардани гуфтори пешиниён, ба чанбаи адабии он адамияти хоса додааст.
Дар федристдо чадор нусхаи дастнависи "Равзату-л-музнибин"-и Адмади Ч,ом муаррифй шудаанд: Нусхаи китобхонаи "Мачлиси Шурои миллй"-и Ч,ИЭ; нусхаи мадфуз дар китобхонаи марказии Донишгоди Тедрон; нусхаи китобхонаи Боязиди Истанбул ва нусхаи китобхонаи Ганчбахши Исломобод [4, с.98-102; 11, ч.7, с.452; 22, с.111-115].
Матни пурраи ин асар бо мукаддима ва тавзеди Алии Фозил дар як чилд дар чопхонаи Дайдарй, интишороти Бунёди фарданги Эрон (Тедрон, 1355) чоп гардидааст. Бори дигар китоби мазкур бо шарду иловадо дар Пажудишгоди улуми инсонй ва мутолиоти фардангй (Тедрон, 1382) нашр ёфтааст [20, с.114-115; 24, с.216].
Сартосари китоби "Равзату-л-музнибин"-и Адмади Ч,ом саршор аз нигоштадои забони фареди мардуми Хуросон ва дурри марвориди замони муаллиф буда, бадри адабиёти точик ганчинаи пурбори адабй мебошад.
"Сирочу-с-соирин". Ин китоб аз чумлаи нигоштадои насрии Адмади Ч,ом мебошад. "Сирочу-с-соирин" дар асл аз чор чилд иборат буда, мутаассифона як чилди он дар дучуми Чингизиён аз байн рафтааст. Муаллиф онро дар 72-солагй огоз намуда, дар 73-солагй ба анчом расонидааст. Мавзуи асосии китоб ба илодиёт, тиб ва нучум равона гардидааст. 75 боби асар, ки шомили се чилд будааст, то замони яке аз фарзандони авлоди Адмади Ч,ом-Абулмакорим ибни Алоулмулки Ч,омй мавчуд будааст. У дар асари "Хулосату-л-макомот"-и худ (асри XV), ки ба адвол ва рузгори Адмади Ч,ом бахшида шудааст, аз мавчуд будани ин асар дар байни орифон ва дарвешони Диндустон маълумот медидад.
Шоистаи ёдоварист, ки Шайх Адмади Ч,ом дар ин асар, ки шомили чор чилд аст, ба пайванди адабиёт ва илми кимиё таваччуд зодир намудааст. Мутаассифона чилддои ин асари пуразиш дар даводиси таърих аз байн рафтаанд. Тандо 24 боби асар то замони мо омада расидааст [13, с.44-49; 14, с.102-105; 23, с.32].
Дар китобхонаи "Остони кудси разавй"-и Машдад (Эрон), ягона нусхаи хаттии ин асари пурарзиши адабй мавчуд мебошад, ки тадти шумораи 2465 нигаддорй мешавад То дол намунаи дигаре аз он ба даст наомадааст [11, ч.7, с.474; 2G, с.115-117].
Нахуст Алй Фозил мунтахаби матни "Сирочу-с-соирин"-ро дар "Муассисаи чоп ва интишороти Остони Кудси Разавй" (Машдад, 1368) чоп менамояд. Сипас, Х,асан Насири Ч,омй китоби мазкурро дар Пажудишгоди улуми инсонй ва мутолиоти фардангй (Тедрон, 1389) бо тасдеду тавзед руи нашр меоварад [14, alG2-lG5; 23, с.З2; 24, с.21б].
Kитоби "Сирочу-с-соирин"-ро метавон асари ахлокй-ичтимой донист.
"Мифтоху-н-начот". Kитоби "Мифтоду-н-начот"-и Адмади Ч,ом аз мудимтарин асари муаллиф буда, дар давраи камолоти илмиву маънавии y, пас аз синни 8G солагй (522/1128) навишта шудааст. Зеро аз мукаддимаи "Мифтоду-н-начот" бармеояд, ки муаллиф ин китоби худро баъд аз як катор асардои хеш навиштааст [3, с.62; 25, с.ЗЗ5].
Адмади Ч,ом сабаби таълифи китобро "дар либоси тавба ба бар кардан"-и фарзандаш Начмиддин Абубакр ва "таъмини ниёзи соликон" каламдод намудааст [3, с.б3-б4].
Дар сарчашмадои илмй-адабй вакте аз Адмади Ч,ом ёд шавад, зикри "Мифтоду-н-начот"-и y низ ба миён меояд, ки зодиран аз шудрат доштани асари мазкур дар байни дигар осори муаллиф дарак медидад.
^тоб дар колаби мукаддима, дафт боб, ду фаслу як дикоя ва як вокеа рехта шудааст. Мавзуъ ва мудтавои асосии китоби "Мифтоду-н-начот"-и Пири Ч,омро дастуроти амаливу назарии равандагони роди тарикат ташкил мекунад. Муаллиф зимни бадс оид ба чй гуна тавба кардани тоибон, каноат, самоъи дарвешон, сифоти арбоби дакикат, адамияти илмомузй ва маърифат таваччуди хоса мабзул дошта, матолибро бо зикри мисолдои сода ба хонандагон баён намудааст.
Имруз дар Туркия (ду нусха), тадти шумораи 1728 дар китобхонаи Асъад Афандй ва тадти раками 1249 дар Музейи ^уния; дар китобхонаи Донишгоди Тубингани Олмон, тадти шумораи 1716; дар Музейи салтанатии Вен (Утриш), шумораи нусха 1676 ва дар китобхонаи Вазорати иттилоот ва култури Афгонистон (шадри ^бул), умуман панч нусхаи хаттии нодир аз китоби пурарзиши "Мифтоду-н-начот" мадфуз мебошад. Аз байни ин нусхадои нодир нусхаи аз дама кадимтарин ин нусхаи дар Музейи салтанатии Вен (Утриш) мавчудбуда мадсуб мегардад [3, с.29-37; 11, ч.7, с.929; 2G, с.121-123].
"Мифтоду-н-начот"-и Адмади Ч,ом аз чониби Алй Фозил бо мукоисаву мукоба-лаи нусхадои панчгонаи мавчуди он, ки дар китобхонадои дунё нигаддорй мегарданд, тасдед ёфта, соли 1347 дар Тедрон ба чоп расидааст. Дар мачмуъ, "Мифтоду-н-начот"-и Адмади Ч,ом аз чумлаи сарчашмадои пурбори адабиёти ирфонии форсу точик буда, дар худ фавоиди фаровони адабиро чой додааст.
"Бихору-л-ха^и^ат". Аз осори Адмади Ч,ом, ки то ба имруз чоп нагардидааст. Ин асарро Адмади Ч,ом соли 527/1133 дар як чилд ва 18 боб тасниф намудааст. Шайхи Ч,ом дар ин китоб ба мавзуоте чун басту тадлили мабодис ва андешадои суфиёна сару кор гирифтааст. У бинобар ходиши муридон ва дозирони мачлис ин асарро ба мисоли асари дигари хеш '^у^з-ул-д^мат" бо як сабки дилнишин ва омузанда бадри кулли даводоронаш дар заминаи тарчума ва тафсири оятдои ^уръон, бо таваччуд ба илми кироат ба калам овардааст [11, ч.7, с.141; 12, с.115-13б; 2G, с.126-131; 23, с.З2].
Имруз дар китобхонадои давлатдои Туркия ва Афгонистон ду нусхаи хаттии нодир аз "Бидору-л-дакикат"-и Адмади Ч,ом мадфуз мебошад: Нусхаи Х,ирот,
68
моликияти Мудаммад Аъзам ибни Шайх Султон Адмади Ч,омии Адмадй - яке аз бокимондагони авлоди Пири Ч,ом ва нусхаи Kитобхонаи умумии Истанбул, нусха дар китобхонаи мазкур тадти шумораи 3678 карор дорад [11, ч.7, с.141; 20, с.126-131].
Асари "Бидору-л-дакикат"-и Адмади Ч,ом дорои мавзуоти ирфонй ба тарзи гиро ва дилпазир мебошад.
"Кунузу-л-хикмат". "Kyнyзy-л-дикмат" охирин асари Адмади Ч,ом мебошад. Зеро "Анису-т-тоибин" дар аввали асри XI, "Равзату-л-музнибин" (соли таълиф байни солдои 1126-1131), "Мифтоду-н-начот" (соли таълиф 1128), "Бидору-л-дакикат" (соли таълиф 1133) ва "Рисолаи Самаркандия" (рисолаи фишурда дар посух ба пурсишдо, дар сарчашмадои илмй-адабй соли таълифи он дакик наомадааст) таълиф гардидаанд. Муаллиф ин асарро соли 533/1146 дар охирдои умри хеш навиштааст. Ба эдтимоли зиёд китоб дар Дирот огоз ва анчом пазируфтааст, зеро муаллиф дар охири китоб (боби бистум) чунин ёдоварй менамояд: "Як сол зиёдат аст, то ман дар ин вилояти Дирот омадам ва чустучу мекунам, то деч кас ёбам, ки аз вай чизе ёд гирам. Ва агар аз он чй мо донему дорем чизе ба вай дидам, деч кас наёфтам" [5, с.167].
Доир ба номи китоб ва сабаби таълифи он муаллиф дар мукаддимаи асар чунин меоварад: "Ин китобро '^у^зу-л-д^мат" ном нидодем ва дар ин китоб бисёр дурру чаводир аст, дар ки бартавонад гирифт".
Мудтавои асосии китоб ба масъаладои заминавии ирфон алокаманд мебошанд. Адмади Ч,ом мудтавои асарро дар 20 боб ва 14 фасл рехтааст. Аз ин теъдод ниме ба тафсири ирфонии оёт (аз боби дуввум то боби ёздадум) ва ними дигар (боби аввал ва аз боби дувоздад то боби бистум) ба андешадои ирфонии y бахшида шудааст. Нуктаи дигари кобили зикр дар бораи сохтори таркибии китоб хатми бобдои он мебошад. Баъзе бобдо бо чумладои дуой, ки бештар аз инкисору фурутанй сухан мегуянд, хатм мешавад. Ин навъ хусусият дар дигар осори Пири Ч,ом камтар ба назар мерасад. Хусусияти дигари насри ин китобро метавон дар корбурди шеъру зарбулмаслу макол ва андарздои адибони пешина донист.
Мачмуан, "Kyнyзy-л-дикмат" аз сарчашмадои адабиёти ирфонй мебошад. Услуби нигориш дар саросари китоб дифз гардидааст [5, с.93-123].
Чандин нусхаи хаттии ин асар дар китобхонадои чадон нигахдорй мешавад, ки мудимтарини ондо аз ин кабиланд: Нусхаи хаттии Турбати Ч,ом; нусхаи хаттие, ки ба Мудаммад Аъзами Ч,омии Адмадй, сокини шадри Дироти Чумдурии Исломии Афгонистон мутааллик мебошад; нусхаи китобхонаи Донишгоди Тубинган, вокеъ дар Олмон, ки тадти шумораи 1716 нигаддорй мешавад [5, с.53-57; 11, ч.7, с.779; 20, с.123-126].
^тоби ирфонии "^у^зу-л-д^мат^и Адмади Ч,омро Алии Фозил бо мукобалаи нусхадо тавассути нашриёти Пажудишгоди улуми инсонй ва мутолиоти фардангй (Тедрон, 1387) нашр намудааст.
"Рисолаи Самаркандия". Рисолаи мухтасаре аст. Рисола дорои номадои Шайх Адмади Ч,ом дар посух ба суолдои муридон, ёрон, эътикодмандон ва мардумон мебошад. Аз он ру, ки кисми зиёди пурсишдо аз мардуми Самарканд ва атрофи он мебошад, рисола бо унвони "Самаркандия" машдур гардидааст. Инчунин, дар байни номадои чавобй, номае даст, ки он дар посух ба пурсиши султон Санчар навишта шудааст. Рисолаи мазкур дар тадкики сайри таърихии номанависй дар адабиёти точик арзиши хоса дорад [23, с.32; 24, с.216].
Дар китобхонадои чадон ду нусхаи хаттй аз ин рисола нигаддорй мешавад: Нусхаи китобхонаи "Нофизпошшо"-и Туркия, тадти раками 399 ва нусхаи
Китобхонаи марказии Донишгохи Техрон, зери шумораи Or.oct.3752, 3753 карор дорад [20, с.107].
Бахше аз кисматхои ин рисоларо Хдшматуллохи Муайяд дар замимаи "Макомоти Жандапил" (Интишороти илмй-фархангй, Техрон, 1384) тасхех ва чоп намудааст. Мухакик дар ин китоб зимни замимаи чор тахти унвони "Рисолаи Самаркандия"-и Шайх Ахмади Ч,ом, шаш номаи посухии муаллифи рисоларо овардааст [7, с.331-347].
Хулосаи омузиш ва ошной бо мероси насрии Ахмади Ч,ом моро ба ин назар мерасонад:
а) Ахмади Ч,ом аз чумлаи он суханварони форсигуст, ки бо таълифи осори мансур низ ба ташаккули адабиёт хизмат намудааст;
б) Аз Ахмади Ч,ом бештар аз дах адад осори насрй ба мерос монда, ки омузиши он аз ахамият бархурдор аст;
в) Нусхахои хаттии осори насрии Ахмади Ч,ом, ки дар китобхонахои кишвархои мухталиф нигохдорй мешаванд, баёнгари истикболи онхо аз чониби чомеаи илмиву адабй дар тули таърих мебошад;
г) Х,ануз осори насрии Ахмади Ч,ом ба таври комил ва шоиста тасхех ва нашр наёфтаанд;
г) Дар Точикистон то хол ягон осори насрии Ахмади Ч,ом тахия ва чоп нагар-дидааст. Интишор ва ба муомилоти илмй кашидани онхо ба рушди бештари адабиётшиносии точик мусоидат хохад кард.
Пайнавишт:
1. Али, Мууаммад Хасан. Миръот-ул-булдон / Мусаууеуон: Абдулуусайн Навой ва Хошим Мууаддис. -Ц.4. -Техрон: Донишгохи Техрон, 1367. - С. 1992-1995.
2. Ахмади Цом. Анису-т-тоибин / Тасуеуи Алии Фозил. -Техрон: Интишороти бунёди фар^анги Эрон, 1350. - 478 с.
3. Ахмади Цом. Мифто^у-н-нацот / Тасуеуи Алии Фозил. -Техрон: Интишороти бунёди фар^анги Эрон, 1347. - 382 с.
4. Ахмади Цом. Равзату-л-музнибин ва цаннату-л-муштоцин. /Тасуеуи Алии Фозил. -Техрон: Интишороти бунёди фар^анги Эрон, 1355. - 590 с.
5. Ахмади Цом. Кунузу-л-^икмат / Тасуеуи Алй Фозил. -Техрон: Пажууишгоуи улуми инсонй ва мутолиоти фар^ангй, 1387. - 310 с.
6. Ахмади Цом. Жандапил (Гулчин аз девон) / Хозиркунандаи чоп: Ромиз Собир. -Душанбе: Адиб, 2007. -120 с.
7. Газнавй, Садидуддин Мууаммад. Мацомоти Жандапил / Тасуеуи Хашматулло^и Муайяд. -Техрон: Ширкати интишороти илмй ва адабй, 1384. - 424 с.
8. Каюмов А.П. Каталог фонда института рукописей / Институт рукописей им.Х.С.Сулейманова АН УзССР. -Т.2. -Ташкент, 1988, - 393 с.
9. Мирзозода, Холиц. Таърихи адабиёти тоцик (асруои Х1-Х11). -К..1. -Душанбе: Маориф, 1989. - 418 с.
10. Мирзоев А.М., Бертелс Е.Э. Феуристи дастхатуои шарции Академияи фан^ои РСС Тоцикистон. -Ц.5. -Душанбе, 1974. - С. 380.
11. Мунзавй, Аумад. Феуриствораи китобуои форсй (Иборат аз 10 цилд). -Ц.7. -Техрон: Маркази доиратулмаорифи бузурги исломй, 1382. -793 с.
12. Мутлац, Ядуллоуи Бауманы. Таулили афкор ва муаррифии осори Шайх Адмади 4ом / Фаслномаи тахассусии сабкшиносии назм ва насри форси, илмй-пажууишй. Шумораи 3, 1390. - С. 115-136
13. Рози, Амин Аумад. %афт ицлим. -Ц.2. -Теурон (бидуни соли нашр). - С. 177.
14. Сацои, Нидо. Дар бораи китоби Сироцу-с-соирин / Гузориши мерос. Шумораи 46, 1390. - С. 102-105
15. Самарцанди, Давлатшоу. Тазкирату-ш-шуаро / Тауияи Мухлиса Нуруллоева. -Хуцанд: Ношир, 2015. - 544 с.
16. Самъони, Абдулкарим. ал-Ансоб -Ц.2. -Бейрут, 1988. - 533 с
17. Семенов, А.А. Собрание восточных рукописей АН УзССР (В 11 томах). -Т.3. -Ташкент, 1951-1987. - 553 с.
18. Фаруанги тафсирии забони тоцики (Иборат аз 2 цилд). -Ц.2. -Душанбе: Пажууишгоуи забон ва адабиёт ба номи Рудаки, 2008. - С. 496.
19. Фозил, Али. Сайре дар осори Аумади Цом (Жандапил) / Кайуони фаруанги. Шумораи 52, 1367. - С. 44-49
20. Фозил, Али. Корномаи Аумади Цоми Номици (Пажууиш ва тауциц). -Теурон, 1383. - 511 с.
21. Халифа, %оцй. Кашфу-з-зунун ъан асоми-л-кутуби ва-л-фунун -Ц.1. -Истанбул, 1951. - С.197.
22. Хонбобо, Моушор. Феурасти китобуои чопии форси. -Ц.1. - С. 540, 1481, 1732, 1833; 42. - С. 2280, 2538; Ц.3. - С. 3913; Ц.4. - С. 4854, 4875, 4876; Ц.5. - С. 5404. -Теурон, 1350
23. Шамс, Мууаммадцаввод. Аумади 4ом /Доиратулмаорифи бузурги исломи. -41. -Теурон, 1375. - С. 30 - 33.
24. Шамс, Мууаммадцаввод. Аумади 4ом /Донишномаи адаби форси. -41, верости 2. -Теурон: Созмони чоп ва интишороти Вазорати фаруанг ва иршоди исломи, 1380. -С. 214-217.
25. Энсиклопедияи советии тоцик. -4.1. -Душанбе: Нашриёти Комитети давлатии совети вазирони РСС Тоцикистон оид ба коруои нашриёт, полиграфия ва савдои китоб, 1978. - С.335.
Reference Literature:
1. Ali, Muhammad Hasan. Mir^ot-ul-buldon (The Mirror of Countries) / under the editorship of Abdulhusayn Navoi, Hoshim Muhaddis. - V.4. - Tehran: Tehran University, 1367hijra. - P. 1992 - 1995.
2. Ahmadi Jom. Anisu-t-toibin / under the editorship of Alii Fozil. - Tehran: Publishing-house of foundation of Iranian culture, 1350hijra. - 478 pp.
3. Ahmadi Jom. Miftohu-n-najot / under the editorship of Alii Fozil. - Tehran: Publishing-house offoundation of Iranian culture, 137hijra. - 382 pp.
4. Ahmadi Jom. Ravzatu-l-muznibin va jannatu-l-mushtoqin / under the editorship of Ali Fozil. - Tehran: Publishing-house of foundation of Iranian culture, 1355hijra. - 590 pp.
5. Ahmadi Jom. Kunuzu-l-hikmat / under the editorship of Ali Fozil. - Tehran: The Scientific Centre of Humanity and Cultural Reading, 1387hijra. - 310 pp.
6. Ahmadi Jom. Zhandapil (Out of Divan) /prepared by Romiz Sobir. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2007. - 120pp.
7. Ghaznavi, Sadiduddin Muhammad. The Place of Zhandapil / under the editorship of Hashatulloh Muayad. - Tehran: A Company of scientific-literary Edition, 1384hijra. - 424 pp.
8. Kayumov A.P. A Catalogue of Fund of the Institute of Handwriting / The Institute of Handwriting named after Kh.S. Suleymanov under the Uz SSR AS. - V.2. - Tashkent, 1988. - 393 pp.
9. Mirzozoda, Kholiq. The History of Tajik Literature (referring to the Xl-th - the Xll-th centuries). - P.1. - Dushanbe: Enlightenment, 1989. - 418pp.
10.Mirzoev A.M., Bertels E.Yu. A Catalogue of Oriental Manuscripts under the Tajik SSR AS. - V.5. - Dushanbe, 1974. - pp. 380.
11.Munzavi, Ahmad. A Catalogue of Persian Books (in ten vlumes). - V.7. - Tehran: The Centre of Great Islamic Encyclopedia, 1382hijra. - 793 pp.
12.Mutlaq, Yadullohi Bahmani. Some Considerations Beset with Sheykh Ahmadi Jom^s Thoughts and Introduction / Quarterly edition of specific stylistics of Persian Prose and Verse, scientific-research. Issue 3. 1390. - pp. 115 - 136.
13.Rozi, amin Ahmad. Seven Climates. - V.2. - Tehran (without the year of edition). - pp. 177.
14.Sakoi, Nido. About Siroju-s-soirins Book / Report of Heritage. Issue 46, 1390hijra. - pp. 102 -105.
15.Samarqandi, Davlatshoh. Anthology of Poets / preparation of Mukhlisa Nurulloeva. -
Khujand: Publisher, 2015. - 544 pp. 16.Sam^oni, Abdulkarim. Al-Ansob. - V.2. - Beirut, 1988. - 533pp.
17.Semyonov, A.A. Collection of Oriental Manuscripts under the UzSSR AS (in eleven
volumes). - V.3. - Tashkent, 1951-1987. - 553pp. 18.Interpretation Dictionary of the Tajik Language. (in two volumes). - V.2. - Dushanbe: Research Centre of Language and Literature named after Rudaki, 2008. - pp. 496.
19.Fozil, Ali. An Essay to Ahmadi Jom^s Creations (Zhandapil) / Cultural Space. - Issue 52, 1367. - pp. 44 - 49.
20.Fozil, Ali. Ahmadi Jomi NomikVs Researches (exploration and research). - Tehran, 1383.
- 511 pp.
21. khalifa, Hoji. Kashfu-z-zunun an asomi-l-kutubi va-l-funun. - V.1. - Istanbul, 1951. - 511 pp.
22.Khonbobo, Moushor. The Catalogue of Persian Books. - V.1. - pp. 540, 1481, 1732, 1833;
- V.2. - pp. 2280, 2538; - V.3. - pp. 3913; - V.4. - pp. 485, 4875, 4876; - V.5. - pp. 5404. -Tehran, 1350hijra.
23. Shams, Muhammadjavvod. Ahmadi Jom / Great Islamic Encyclopedia. - V.1. - Tehran, 1375hijra. - pp. 30 - 33.
24.Shams, Muhammadjavvod. Ahmadi Jom /Persian Literary Encyclopedia. - V.1., - Tehran: Publishing-House of the Ministry of Culture and Islamic Development, 1380hijra. - pp. 214
- 217.
26. 25. Tajik Soviet Encyclopaedia. - V.1. - Dushanbe: The Central Scientific editorial board of the Tajik USS in regard to publication, polygraph affairs and purchasing book, 1978. - pp. 335.
