Научная статья на тему 'ИЗУЧЕНИЕ ИСТОРИИ ТАДЖИКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ ХУ1-Х1Х И НАЧАЛА ХХ ВВ. И ВКЛАД Х. МИРЗО-ЗАДЕ В ЕГО ИССЛЕДОВАНИЕ'

ИЗУЧЕНИЕ ИСТОРИИ ТАДЖИКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ ХУ1-Х1Х И НАЧАЛА ХХ ВВ. И ВКЛАД Х. МИРЗО-ЗАДЕ В ЕГО ИССЛЕДОВАНИЕ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
105
98
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИССЛЕДОВАНИЕ / ЛИТЕРАТУРА / МОНОГРАФИИ / ОЧЕРКИ / ЖАНР / ГАЗЕЛ / ЛИТЕРАТУРНЫЙ КРУГ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Худойдодов Аъзам Овлододович

Изучение истории таджикской литературы ХУ1-Х1Х и начала ХХ вв. началась с 50-их годов ХХ века. В этот период С. Айнӣ, А. Мирзоев, Х. Мирзозода, Р. Ходизода, С. Табаров и др. выпустили ряд фундаментальных исследований и научных статьи которые были посвящены истории таджикской литературы ХУ1-Х1Х и начала ХХ вв. Среди этих исследованиях особое место занимает труды Х. Мирзо-заде, который в 30-х годов ХХ в. начал исследовательскую работу со статьями о творчестве Сиддики Аджзи и Ахмада Дониша. В его статье и книгах, которые в основном посвящены исследованию истории литературы ХУ1-Х1Х и начала ХХ вв., наряду с освещение истории даётся обобщающий анализ об особенности литературного жанра и литературного круга.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

STUDY OF THE HISTORY OF TAJIK LITERATURE OF XVI-XIX AND THE BEGINNING OF THE XX CENTURY AND CONTRIBUTION OF KH. MIRZOZODA IN ITS RESEARCH

The study of the history of Tajik literature if XVI-XIX and the beginning of the XX century began from the 50 years of the XX century. S. Aini, A. Mirzoev, Kh. Mirzozoda, R. Hodizoda, S. Tabarov and others have done fundamental researches and scientific articles dedicated to the history of Tajik literature of XVI-XIX and the beginning of the XX century. The works of Kh. Mirzozoda takes an importance place among these researches and he started researches works on the articles about the creation of Siddiqi Ajzi and Ahmad Donish. His books and articles basically dedicated to the research of the history of Tajik literature of XVI-XIX and the beginning of the XX century and general analysis on peculiarities of literary genre and literary circle as well.

Текст научной работы на тему «ИЗУЧЕНИЕ ИСТОРИИ ТАДЖИКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ ХУ1-Х1Х И НАЧАЛА ХХ ВВ. И ВКЛАД Х. МИРЗО-ЗАДЕ В ЕГО ИССЛЕДОВАНИЕ»

АДАБИЁТШИНОСИ / ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ

ТАЗДИЕИ АДАБИЁТИ АСРХОИ ХУ1-Х1Х ВА ИБТИДОИ АСРИ ХХ: СА^МИ ХОЛЩ МИРЗОЗОДА ДАР ШИНОХТ ВА БАРРАСИИ ОН

Худойдодов А.

Донишгохи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни

Дар омузишу баррасии адабиёти асрхои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри ХХ, тавсифу тахлили чехрахои барчастаи ин асрхо чустучу ва пажухиши олимони собик шуравй ва адабиётшиносони точик назаррас ва пурарзиш мебошад. Тадкики адабиёти асрхои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри ХХ-и точик асосан аз солхои 50-уми асри гузашта шуруъ гардид. Мухаккикони таърихи адабиёти точик ба ин давраи камомухташудаи адабиёт таваччухи махсус зохир намуда, ба пажухиши он ба таври чиддй машгул шуданд. Дар ин бобат хизмати олимони барчастаи точик академик А.Мирзоев [3] ва профессор Х. Мирзозода[4] боиси таваччухи махсус аст.

Пажухишхое, ки доир ба адабиёти асрхои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри XIX дастраси умум шуданд, аз рисолахои алохида, очеркхо, маколахои сирф илмй, маколахои илмию методй, маколахои илмию оммавй, брошюрахо ва мукаддимаи мачмуаи адибон иборат мебошанд. Х,ар кадоми онхо дорои ахамияти вижа буда, барои муайян намудани мохияти гоявию бадеии адабиёти асрхои мазкур, равияю чараёнхои адабй, намояндагони доирахои адабй, мазмуни гоявии эчодиёти адибон, жанрхои адабй ва чараёни инкишофи онхо ахамият доранд. Дар рисолахо ва маколахои илмй, гуфтан мумкин аст, ки хусусияти хоси адабиёти асрхои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри ХХ ва мавкеи адибони намоёни он равшан ва муайян гардидааст.

Соли 1950 «Материалхо доир ба таърихи адабиёти точик»-и Х.Мирзозода [4] барои омузиши адабиёти асрхои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри XX манзури хонанда гардид, ки барои донишчуёни мактабхои олй ва омузишгоххои омузгорй хамчун васоити таълим хизмат намуд. X. Мирзозода масъалаи хеле кам мавриди омузиш карор гирифтани адабиёти асрхои ХУ1-ХГХ ва ибтидои асри ХХ-ро таъкид намуда навиштааст, ки «гайр аз эчодиёти Сайидо ва Шохин, чи холати адабй ва чи шоирон ва нависандагони асрхои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри ХХ омухта нашудаанд» [4, с.303]. Дар баробари ин муаллиф икрор мешавад, ки маводхои тавсифии оид ба хаёти иктисодию сиёсй, муносибатх,ои ичтимой-синфй ва истехсолй, инчунин характеристикаи хаёти илмиву адабй, маданияту фарханг, чараёнхои адабй, тахлили чиддии эчодиёти чехрахои адабй ва тавсифи асархои онхо, хамчунин тамоюлхои мусбат ва манфии адабиёти даврахои мазкур ва махдудиятхои таърихии чехрахои адабй ба таври пурра омухта нашудааст.

Муаллиф вазъияту холати маданият ва адабиёти асри ХУ1-ро аз вокеахои сиёсиву иктисодии ин асрхо, бахусус аз як тараф паст рафтани холати иктисодй, аз тарафи дигар чанчолхои мазхабй, парешонй ва таъкиби халки мукимй, дарачаи пасти маданият ва адабиёти бодиянишинхо ва саркардагони онхо чустучу намуда, хатто аз охири асри ХУ хеле акиб мондани холати маданй ва адабии асри ХУ1-ро таъкид мекунад. Х. Мирзозода инчунин яке аз сабабхои асосии ба хар су хичрат намудани арбобони илму адабиёт, парешонии доирахои адабиро аз боло рафтани чахолату чахолатпарасй ва авч гирифтани муносибату чанчолхои мазхабй дониста, як муддат аз даст додани шухрату шахомати шахрхои Самарканду Хирот, ки аз марказхои илмиву адабии Мовароуннахру Хуросон махсуб меёфт, зикр менамояд. Мулохизахои муаллиф дар масъалаи мавкеи мардуми махаллй-точикон макоми вижа дорад.

Х. Мирзозода чун яке аз аввалин пажухандагони осори Хилолй, бо вучуди баъзе андешаву мулохизахо бахснок[1, с.206] дар адабиётшиносии точик шинохта шудааст. Вокеан андешаи мухаккик оид ба назари Хилолй ба дини ислом ва дар ин замина дар шеърхои у чой доштани «атеистй-дахригй-бединй» ва барои исботи гуфтаи худ газали «Туро, ки чони манй, сахт нотавон руза» оварданаш ба назари мо низ бахсталаб менамояд. Дар баробари ин хамчунин нисбати исми Хилолй, ки уро Нуриддин номидааст, розй шудан мумкин нест, зеро дар ягон сарчашмаи илмиву таърихй Хилолй бо чунин ном зикр нашудааст.

Х. Мирзозода дар боби «Восифй» низ тибки сарчашмахои мавчуда, ^<Бадоеъ-ул-вакоеъ»-и адиб ва инчунин маколахои мавчуда дар бораи тарчумаи холи Восифй ва сафархояш ба хонанда маълумотхои зарурй пешниход мекунад. Дар баъзе масъалахо ба Х. Мирзозода розй нашудани мухаккикон, монанди масъалаи соли таваллуди Восифй (соли 1476), сафари вай хангоми хучуми Исмоили Сафавй ба Хуросон ва хеле зиёд нишон додани хачми «Бадоеъ-ул-вакоеъ» (60 ч. ч.)

aдбaттa aндешaхoи мyхaк;кик;и эчодиети Вocифй A.H. Бoддиpев дypycт acт. Äбдyppaхмoни Myшфик;й бо меpocи aдaбии худ дap тaъpиxи aдaбиëти точик, бa вижн дap aдaбиëти acpхoи ХУ1-Х1Х, ки то шлхои 50-уми caдaи ХХ дap Точикистон хеде там мaвpиди омузиш rçapop ëфтa 6уд, мяккоми мухим дopaд. Омузиши эчoдиëти Myшфик;й дap aдaбиëтшинocии мyocиpи точик тибки тaдкики З. Aхpopй [2, c.274] acocaн as «Нaмyнaи aдaбиëти точик» шypyъ шyдa, минбaъд дap «Нaмyнaхoи aдaбиëти точик>> Ba китобхои дapcии мaктaби миëнaвy одй гycтapиш Ba инкишоф ëфтaacт. Х. Mиpзoзoдa низ яке aB нaxycтин мухдккщони ocopи шoиp мaхcyб ëфтa, дap «Нaмyнaхoи aдaбиëти точик» оид бa тapчyмaи ход, эчoдиëти aдaбй Ba нaмyнaхo aв достони «Гyдзopи Hpa^» Ba ду Faзaли шoиppo бa xoнaндa пешниход кapдaacт. Maъдyмoтхoе, ки Х. Mиpзoзoдa дap бopaи Myшфикй

дap «Maтеpиaлхo дoиp бa тaъpиxи aдaбиëти тoчик»-oвapдaacт, aв нaвиштaхoи мухдккщони oнpyз бо

фapoгиpии мяклумотхои зapypй оид бa тapчyмaи ход, тaхдилy бappacии эчодиети шoиp, ки дap онхо мaвчyд нaбyдaнд як aндoзa фapк Дopaд. Вaле бо вучуди мaъдyмoтхoи хубу aндешaхoи чодиб бaъзе acнoдy мyдoхизaхoи мyaлдиф дap бoбaти зиндaгинoмa Ba эчoдиëти Myшфик;й бaхcтaлaбaнд, ки оид бa онхо З. Aхpopй мyфaccaл тaвaккyф нaмyдaacт. My^a^m^^ тaъpиxи aдaбиëт aв шaш Myшфикие, ки дap acpхoи Х, ХУ1, ХУП зиндaгй Ba эчод кapдaaнд xaбap медшднд. Бинoбap ин Х. Mиpзoзoдa дap тapчyмaи ходи Myшфик;й бaъзе xoдиcaвy вoк;еaхoи зиндaгинoмaи Myшфикихoи дигap, бaxycyc Myшфик;ии БaFдoдиpo мaxлyт нaмyдaacт. Дyввyм, Х. Mиpзoзoдa дap бopaи к;aбpи эхтимодй-тaкдидии Myшфик;й дap катали Дехбоши шaхpи Болх бе нишон дoдaни capчaшмaи мaълyмoт aндешaи ичмодй бaëн кapдa, бapoи иcбoти фикpи худ як миcpaъ aв Faвaл («Maн Ry4oBy cyparn к;aбpи мaни миcкин кучо. ..>>)-po тамуш oвapдaacт, ки ин низ бaхcтaлaб acт. Сеюм, тибки мaъдyмoти «Ништapи ишк> мyхaк;к;ик бa чунин xyлoca oмaдaacт, ки «мycoфиpaти Myшфик;й дap ин Ba^ бa caбaби aлoк;aмaнд бyдaн бa кopхoи дaвдaтй Ba хдмчун мaликyшшyapo, capдopи хaйъaти вaкилoни бa ^индуотон paфтaгй тaъин шyдaнaш вoк;еъ шyдaacт[4, c.50]. Сaфapхoи бa ^индуотон нaмyдaи Myшфик;иpo З. Aхpopй бa тaнгии мaишaт Ba нoopoмихoи Moвapoyннaхp мapбyт медoнaд, ки ин мaълyмoт caхехтap acт. Чaхopyм, мyхaк;к;ик бapoи тacдик;и фи^хои худ яз aшъopи шoиp бяйтхо Ba Faзaле oвapдaacт, ки онхо дap девoни Myшфикй мaвчyд нябудя, мутляко бя y мaнcyбияте нaдopaнд.

Х. Mиpзoзoдa бя aдaбиëти acpхoи ХУП-ХУШ низ тaвaччyх тамуд^ оид бя ходяти cиëcй Ba aвзoи ичтимой, xaëra ядя6й Ba мядянй, дap бopaи зямони зиндягии Бедил Ba Зебунигсо, оид бя Сяйидои Нacaфй, Фи^яти Зapдyзи Сaмapк;aндй, Myдхaм, Mиpзo Aбдyлк;oдиp Бедид, Зебyниcco Ba тамушхои эчодиети онхо дap боби дуюми китоби мaвкyp мяъдумотхои мyxтacapи тapчyмaихoдй медихдд. Х. Mиpзoзoдa дap зеpфacди «X,oлaти cиëcй Ba якзои ичтимой>> бя тaвpи кутох бошяд хям яз XOдиcaвy вoк;еaхoе, ки дap Moвapyннaхpy Хypocoн бapoи точу тяхт бяйни худи хонядононхои шяйбонй бя ямял омядяянд, яндешя бaëн нямудя, то шли 1756 хyкмpoнй кapдaни пиcapoни Äбyдфaйзxoн - Äбдyдмyъмин Ba Убaйдyллo Ba яз дacти Ряхимбй ятодик куштя шудяни онхо Ba бо хямин хотимя ëфтaни cyдoдaи Aштapxoнихo Ba бя capи кyдpaт омядяни cyдoдaи MaнFитияpo бя хоняндя тибки acнoдy мяъдумоти capчaшмaхo тaшpех дoдacт. Myaлдиф дap бopaи вaвъияти OTëcray ичтимоии acpи ХУП ниcбaт бя дигap acapy мяко^ое, ки то он pyз бя дacти хоняндя pacидa буд, мяъдумоти мyфaccaли бештap медшдд. Бя яндешяи мо бapoи мyaлдифoни pиcoдaвy китобхои дapcие, ки шлхои бяъди чопи китоби мaзкyp иншо шyдaaнд [6], он чун poхнaмo хизмят кapдaacт. Х. Mиpзoзoдa дap ин чо оид бя зямони зиндягии Бедил Ba Зебунигсо зеpфacди мaxcycе бaxшидaacт, ки дap ягон китоби тaдpиcии мякгаби одй то имpyз дap бopaи вaвъияти cиëcивy ичтимоии Хивдустони acpхoи ХУ1-ХУШ, ки бо бapхaм xypдaни cyлoлaи темypиëн дap Moвapoyннaхpy Хypocoн, дap нятичяи мyбopизaхoи шaдиди Зaхиpиддин Бoбyp X,индycтoнpo тобеъ нямудя буд, мудохизяе бaëн нaшyдaacт.

Myхaккик бopи aBBan дap бopaи Сяйидо Нacaфй дap ^<Нямуняхои aдaбиëти точик>>[5, c.175-182] дap бopaи тapчyмaи ходи шoиp Ba пopчaе aв «Бaхopиет» (бо номи <<Х,икояти X,aйвoнoт») Ba ду Faзaли шoиp мяъдумоти мyxтacap дoдaacт. Дap бopaи кяму кocтихo Ba Faлaтхoи мякодяи мaвкyp оид бя зиндягиномяи Сяйидо Ä. Mиpзoев дap мукдддимяи pиcoдaи худ <Сяйидо Ba мяккоми y дap тaъpиxи aдaбиëти точик^З^.^] capoхaтaн яндешя бaëн нaмyдaacт. Бappacихoи мyaлдиф дap aтpoфии «Бaхopиëт»-и Сяйидо Ba мyкoиcaи он бо «Myшy Гypбa»- и Убяйди Зоконй хеле шиняму мyaccиp мaвpиди apзëбй rçapop гиpифтaacт.Бo вyчyди бяъзе aнocиpи кямбудгау нyкcoнхoи мaвчyдa мякодяи фaвкyдзикpи Х. Mиpзoзoдa дap бopaи Сяйидои Нacaфй aв тядкикотхои пypapзиш дap aдaбиëтшинocии точик хиcoб меëбaд.

Х. Mиpзoзoдa дap пяжухиш Ba бappacии эчодиети Фи^яти Зapдyзи Сaмapкaндй низ aз aввaлинхo мебошяд. Бяъд aв устод С. Лйнй дap тaвкиpaи «Нaмyнaхoи aдaбиëти точик> Х. Mиpзoзoдa

оид бa тapчyмaи холи Фитpaти Зapдyзй Сaмapкaндй бa тaвpи xeл мyxтacap мaълyмот додг, як поpчaи к^ода гз доcтони «Толибу Maтлyб»- ро бо иловaи лyFaт мaнзypи xонaндa кapдaacт. Maкзyи мaзкyp дap китоби «Maтepиaлхо...» низ бо иловaи бaъзe acнод дap тapчyмaи хол Ba тaхлили мyфaccaли доcтони «Толибу Maтлyб» пeшниход шyдaacт. Вокeaн, доетони «Толибу Maтлyб» aß шypaнгeзтapин достонхои ишкии aдaбиëти клaccикии точик Ba бa кaвли Maлeхои Сaмapкaндй «Вокeaи abro, ки aъломapтaбaи вокeaхоcт дap холaти козypпиcap мaшхyp acт, хaмонpо мacнaвй бacтa, кору боpe гард^ ки шyнидaн доpaд» [7, c.371-372]. Донишчуи мaктaби олй бори aввaл aз китоби мaзкyp оид бa зиндaгиномaи Myлхaми Букорой, Mиpзо Aбдyлкодиpи Бeдил Ba Зeбyниccо мaълyмоти тapчyмaихолй Ba шмушхо aз aшъоpи эшонро шйдо кapдa мeтaвонaнд.

Aдaбиëти acpи Х1Х Ba ибтидои acpи ХХ бо фapогиpии тaхкики доиpaи aдaбии ФapFOнa дap оxиpи acpи ХУШ Ba ибтидои acpи Х1Х Ba бappacии эчодиëти Хозику Гyлxaнй, доиpaи aдaбии Бyxоpо, чapaëнхои aдaбй,тaхлили мyxтacapи тapчyмaи хол Ba мepоcи aдaбии Aбдyлкодиpxочaи Сaвдо, Aхмaди Дониш, Иcо MaxAyw, Шaмcиддини Шохин Ba нaмyнaхо aз эчодиëти онхо, инчунин мaълyмоти ичмолй дap боpaи холaти cиëcй, aдaбй Ba мaдaнии ибтидои acpи ХХ as тaдкикотх,ои чиддии Х. Mиpзозодa дap китоби «Maтepиaлхо...» мaхcyб мeëбaд.

Х. Mиpзозодa nac омузиши capчaшмaвy мaнбaъхои aдaбиëти мaзкyp бa xyлоcae омaдaacт, ки дap ин доиpaи aдaбй шоирон acоcaн дap ду жaнp- Faзaл Ba кacидa кyввaозмой доштaaнд, вaлe aз чихдти мaзмyнy мyхтaво Ba шaкл онхо бa дapaчaи кacидaвy Faзaлхои aдaбиëти клaccикй нapacидaaнд. Myaллиф тибки нишондоди «Maчмyaт-yшшyapо» -и Фaзлии Нaмaнгонй дap ^у^нд зиндaгй Ba эчод кapдaни бeш aз 47 нaфap нaмояндaгони шaхpхои Хyчaнд, ФapFOнa, Сaмapкaнд, Бyxоpо, Тошкaнд, Иcтapaвшaн, Бaлx, Mapв, Хирот, Нaмaнгон, Иcфapa, Рошидон, Шaхpиcaбз, ^ундуз, К^ш^р, Коcон, Хиcоp , ^у^ндро зикр мeнaмояд Ba caбaбy омили бa ин доиpaи aдaбй ру овapдaни онхоро пeш aз хaмa aз кaм бyдaни чaнгхои доxилй Ba дap рохи caвдои Mовapоyннaхp, Хиндуотон, Хитой Ba Роccия чой гиpифтaни xонигapии ФapFOнa мaънидод нaмyдa, caбaби дигapи онро дap зaиф шyдaни мaвкeи xонигapии Бyxоpо дap нaтичaи чaнгх,ои доxилй, хучуми хaмcояхо-xонхои Хоpaзм Ba ФapFOнa Ba хaмчyн мapкaзи илмй-aдaбй-cиëcй cyкyт ëфтaни шaхpи Бyxоpо мaънидод кapдaacт, ки ин мyлохизa, aлбaтгa caхeх нecт. Myaллиф омили дигapи ру овapдaни aдибон бa ^у^ндро тибки чунин aмaлиëт aз шyхpaтëp шyдaни xyди Умapxон Ba нуфузи y дap минтaкaи Оcиëи Mиëнa мeдонaд. Х. Mиpзозодa шоирони ин доиpaи aдaбиpо низ бa ду гурух: шоирони мaддох Ba шоирони озодфикр чудо нaмyдaacт. Aндeшaи устод дap боpaи он, ки хap дуи ин гурух дap доиpaи шapоити тaнги дapбоp мaхдyд буд^ дap бaъзe мaвpидхо бaйни онхо фapки чиддй дидa нaмeшaвaд, то aндозae дуруст acт.

Дap мacъaлaи тapчyмaи хол, мepоcи aдaбй Ba мyappифии Гyлxaнй дap aдaбиëтшиноcии точик низ Х. Mиpзозодa capшиноcхои aввaлин мaхcyб мeëбaд. У тapчyмaи холи шоирро тибки capчaшмaвy мaълyмотхои мaвчyдaи илмй, ки дap Точикиcтонy Узбaкиcтон бa тaбъ pacидaacт, зикр тамуд^ мaводх,ои мaвчyдapо бapои мyaйян нaмyдaни зиндaгиномaи шоир Ba эчодиëти y кофй нaмeдонaд. Бa хap хол тибки мaълyмоти Фaзлии Нaмaнгонй Ba ^орй Рaхмaтyллохи Возeх бapои xонaндa мaълyмоти тapчyмaихолй тaхия Ba пeшниход кapдaacт Ba ду Faзaли шоирро бapои нaмyнa миcол мeовapaд. Maълyмоти ниcбaтaн пyppapо дap боpaи Гyлxaнй aз мaколaи эшон бо номи «Maкзyи хaëт Ba эчодиëти Myхaммaдшapифи Гyлxaнй дap cинфи 1Х», ки ибтидо дap мaчaллaи «Maктaби Совeтй» (1970, №5, 6) мaнзypи омузгорон гapдидa буд, пaйдо кapдaн мумкин acr Дap мaколaи мaзкyp бapобapи мyaйян нaмyдaни cоли тaвaллyди шоиp(тaxминaн шли 1770), aндeшaи aдaбиëтшиноcони yзбeк Вохид Aбдyллоeв Ba Лaзиз ^aйюмовpо бо мишлхои мyшaxxac дap боpaи дap ^у^нд тaвaллyд шyдaни y cas^ Ba дypycт нaмeдонaд. Myaллиф дap ин мaколa эчодиëти Гyлxaниpо мyфaccaлтap шapхy мaънидод тамуд^ дap боpaи мaхоpaти шeъpгyии шоир, ки aB он нyктacaнчии y нaмyдоp мeшaвaд, изхори aкидa нaмyдaacт. Дap бappacивy пaжyхиши доиpaи aдaбии Бyxоpо низ мухдккик aндeшaи xyдpо доpaд. Бaъд тaвcифи мyxтacapи cyлолaи aмиpони мaнFит, ки бо мyтaaccибию чaхолaт, золимию бepaхмй бaйни мapдyм ном бapовapдa бyдaнд, мyхaккик дap боpaи paкобaти доимй Ba мyноcибaтхои чaнгии xонигapии Бyxоpовy ФapFOнa, ки мapдyми оддиро xонaбapдyш нaмyдa, одaмони бомaъpифaти дaвp, aмcоли Myфтй Иноят Maxдyм, Шapиф Maxдyми Myътacим, Иcо Maxдyм, Хомидxочaи Зуфунун, Myллошapифи Соaт, Mиpзо Aзими Сомй Ba дигapон, ки дap тaъкиби зимомдорони дaвp бyдaнд, мaълyмот мeдихaд. Ин буд, ки дap нимaи дуюми acpи Х1Х як гурух тapaккипapвapон бa миали Aхмaди Дониш, Сaвдо, Шохин, Сaдpи Зиë, Myзтapиб, Зухурй, Иcо MaxAyn Ba дигapон чун cитоpaхои дypaxшон дap оcмони тиpaвy тори Бyxоpои acpи

XIX чилвагарй мекарданд ва навиштаву гуфтахои эшон барои хукумати давр ба мисли кибрит хавфу хатар дошт.

Х. Мирзозода дар бораи жанрхои адабиёти дарборй (сарой) харф зада истода, газалро «услуби хоидашудаи феодалй» маънидод намудааст, ки албатта ин андешаи устод бахсталаб аст. Газал дар хамаи давру замон (ва хатто имруз хам-А.Х.) аз жанрхои маъмул ва бехтарини адабиёт махсуб меёбад.

Тибки мушохидахои муаллиф дар нимаи дуюми асри Х1Х дар эчодиёти АхмадиДониш, Савдо, Шохин, Музтариб, Зухурй, Сомй, Хайрат, Садри Сарир, Сират, Исо Махдум, Ширин, Ачзй, Асирй, Мирзо Сироч, Садри Зиё ва дигарон нобасомонихои чомеаи онруза, вайронии ахлок, тартиби давлату давлатдорй ва гайра ба интикоди шадид гирифтор шуда буд. Андешаву мулохиза ва тадкикотхои Холик Мирзозода оид ба адабиёти асрхои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри ХХ моро ба хулосае овард, ки Х. Мирзозода дар баррасиву тадкики адабиёти асрхои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри

XX низ накши мухим ва муассири хешро гузоштааст.

Бештари маълумотх,ое, ки дар бораи вазъияти сиёсй ва ичтимоии асрхои ХУ1-Х1Х дар китобу маколахои худ пешниход намудааст, бо вучуди мухтасар будан, маълумотх,ои чадид буда, барои мухаккикони адабиёти асрхои мазкур чун рохнамо хизмат намудааст. Мухаккиконе, ки солхои баъдй ба тадкики адабиёти садаи мазкур машгул шудаанд, ба ин ё он воситае ба маълумотномаву аснод ва аркоми китоби мазкур мурочиат кардаанд.

АДАБИЁТ

1. Айнй К. Бадриддин Хилоли. Сталинабад:Таджикгосиздат, 1957.- С.206.

2. Ахрорй З. Мушфикй-Душанбе: Дониш, 1978.- 274 с.

3. Мирзоев А. Адабиёт (ёрй барои омузиши адабиёти асрхои XVI, XVII, XVIII ва XIX -и точик).- Сталинобод: Нашрдавточик, 1948.; А. Мирзоев Сайидо ва макоми у дар таърихи адабиёти точик.-Сталинобод, 1947; Сайидо Насафи м его место в истории таджикской литературы. Перевод с таджикского под редакцией А.Н. Болдырева.- Сталинабад: Таджикгосиздат, 1954- 208 с.; Мирзоев А, Мирзозода Х, Болдирев А.Н., Табаров С. ва Точиддинов С. Адабиёт. Китоби дарсй барои синфи 1Х мактабхои миёна- Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1951.-295 с.; Мулхами Бухорой.-Сталинобод, 1948; Биной.- Сталинобод: Нашрдавточик, 1957.- 492 с.

4. Мирзозода Х. Материалхо аз таърихи адабиёти точик (асрхои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри ХХ).- Сталинобод, 1950.- 304 с.; Шамсиддин Шохин. - Сталинобод: Нашр.дав.точик, 1956.- 258 с.

5. Намунахои адабиёти точик. Тартибдихандагон Х. Мирзозода, Ч,.Сухайлй, Ч,алол Икромй, Кибриё Лутфуллоева, Лутфулло Бузургзода. Дар зери тахрири умумии С. Айнй, С. Улугзода,А.П. Дехотй, М. Турсунзода, М. Рахимй, И. Брагинский. Консултант: А. Лохутй.-Сталинобод. Нашриёти давлатии Точикистон, 1940.- С.175-182.

6. Саъдиев C. Адабиёти точик дар асри ХУП.- Р. Хрдазода ва диг. Адабиёти точик (асрхои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри ХХ): Китоби дарсй барои мактабхои олй. дар ин рисолаву китоби худ, ки асари илмй махсуб меёбад, аз ин китоби Х. Мирзозода хатто ёдоварй намекунанд. Душанбе: «Маориф», 1988.- 416 с.

7. Тазкираи «Музокир-ул-асхоб» ё «Тазкират-уш-шуаро»-и Малехои Самарканда (садаи 11 хичрии камарй/ 17 милодй). Таълифи Мухаммадбадеъ бинни Мухаммадшариф Малехои Самарканда Матни интикодй бар асоси чахор нусхаи мухим. Бо эхтимоми Камолиддин Садриддинзодаи Айнй. -Интишороти «Пайванд», 1385.- С.371-372.

ИЗУЧЕНИЕ ИСТОРИИ ТАДЖИКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ ХУ1-Х1Х И НАЧАЛА ХХ ВВ.

И ВКЛАД Х. МИРЗО-ЗАДЕ В ЕГО ИССЛЕДОВАНИЕ

Изучение истории таджикской литературы ХУ1-Х1Х и начала ХХ вв. началась с 50-их годов ХХ века. В этот период С. Айнй, А. Мирзоев, Х Мирзозода, Р. Ходизода, С. Табаров и др. выпустили ряд фундаментальных исследований и научных статьи которые были посвящены истории таджикской литературы ХУ1-Х1Х и начала ХХ вв. Среди этих исследованиях особое место занимает труды Х Мирзо-заде, который в 30-х годов ХХ в. начал исследовательскую работу со статьями о творчестве Сиддики Аджзи и Ахмада Дониша. В его статье и книгах, которые в основном посвящены исследованию истории литературы ХУ1-Х1Х и начала ХХ вв., наряду с освещение истории даётся обобщающий анализ об особенности литературного жанра и литературного круга.

Ключевые слова: исследование, литература, монографии, очерки, жанр, газел, литературный круг.

STUDY OF THE HISTORY OF TAJIK LITERATURE OF XVI-XIX AND THE BEGINNING OF THE XX CENTURY AND CONTRIBUTION OF KH. MIRZOZODA IN ITS RESEARCH

The study of the history of Tajik literature if XVI-XIX and the beginning of the XX century began from the 50 years of the XX century. S. Aini, A. Mirzoev, Kh Mirzozoda, R. Hodizoda, S. Tabarov and others have done fundamental researches and scientific articles dedicated to the history of Tajik literature of XVI-XIX

and the beginning of the XX century. The works of Kh. Mirzozoda takes an importance place among these researches and he started researches works on the articles about the creation of Siddiqi Ajzi and Ahmad Donish. His books and articles basically dedicated to the research of the history of Tajik literature of XVI-XIX and the beginning of the XX century and general analysis on peculiarities of literary genre and literary circle as well.

Key words: research, literature, monograph, essay, genre, ghasel, literary cirle.

Сведения об авторе:

Худойдодов Аъзам Овлододович, доктор филологических наук, профессор кафедры теории и истории литературы Таджикского государственного педагогического университета именни Садриддина Айни: тел: (+992) 919328220, E-mail: khudoidodov1959@mail.ru

About the author:

Khudoidodov Azam - Doctor of Philology Sciences, Professor in the Department of Theory and History of Literature, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini. Tel.: (+992) 919328220, E-mail: khudoidodov1959@mail.ru

АРЗИШДОИ АДАБИИ «МАЦОМОТИ ДАЗРАТИ МАВЛОНО АБДУРРАДМОНИ ЧОМЙ»-И АБДУЛВОСЕЪ НИЗОМИИ БОХАРЗЙ

Элбоев В. Ц.

Донишгохц давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни

Мавлоно Камолуддин Абдулвосеъ ан-Низомй ибни Мавлоно Чамолуддин Мутаххар ал-Бохарзй

- яке аз нависандагону адибони хушзавк ва шогирди арзандаи Мавлоно Абдуррахмони Чомй (14141492) мебошад, ки беш аз 50-сол камоли хамрох будан ва хамнишинй доштан бо у насибаш гаштааст. Хосили ин 50-соли хдмрох, будан, дар махфилхои адабй ва хунарй ва масъулияти котибй доштан бо ин устоди бузурги адабиёт - Мавлоно Абдуррахмони Чомй иншои китоби пурарзиш ва сарчашмаи мухими адабй «Макомоти Хазрати Мавлоно Абдуррахмони Чомй» мебошад, ки аз ин китоб то хол 4 нусхаи дастнавис тахти ракамхои 2480 ва 2481 дар шахри Тошканд ва раками 750, дар шахри Самарканди Чумхурии Узбекистон ва нусхаи 1430 дар Китобхонаи миллии Чумхурии Точикистон нигахдорй мешаванд.

Хануз, дар рузномаи собики «Маориф ва маданият», аз 18-март то 27 апрели соли 1972, дар тахияи донишмандони точик Абдунабй Сатторов ва Султон Вохидов порахои пароканда аз китоби «Макомоти Х,азрати Мавлоно Абдуррахмони Чомй» ба чоп расида буд. Ва соли 1371 хичрй (1992 мелодй) аз чониби донишманди афгонистонй Начиб Мойили Хиравй (писари шоири бузурги Афгонистон Мойили Хиравй) дар асоси нусхахои ракамхои 2480, 2481-и шахри Тошканд ва нусхаи раками 750-и шахри Самарканди Чумхурии Узбекистон бо мукаддима ва тасхеху мукобала ва тавзехоти муфассал китоби боарзиши «Макомоти Чомй». - Техрон: Интишороти «Най», 1371 хичрй.

- 400 сахифа нашр гардид.

Бахшида ба чашни 600-солагии шоири бузург ва орифи баландмаком Абдуррахмони Чомй масъалаи тахияи нусхаи раками 1430-и Китобхонаи миллии Чумхурии Точикистон ба миён омад, ки бо пешниходи Академияи илмхои Чумхурии Точиткистон ва Китобхонаи миллй ин вазифаи бомасъулият ба души инчониб вогузор шуд ва инак, нашри тоза бо макаддимаву тасхех ва тавзехот аз чониби нашриёти «Дониш», дар хачми 284 сахифа пешкаши хонандагон ва дустдорони шеъру шахсияти Мавлоно Абдуррахмони Чомй гардид. Китоби «Макомоти Х,азрати Мавлоно Абдуррахмони Чомй»-и Абдулвосеъ Низомии Бохарзй яке аз сарчашмахои боарзиши адабй, илмй, таърихй ва мазхабй мебошад, ки оид ба инкишофи ин сохахо дар асри ХУ-и мелодй маводи фаровон медихад.

Камолиддин Абдулвосеъ Низомии Бохарзй асари мазкурро соли 898-и хичрй (1492) ба анчом расонидааст ва дар он зиндагонии Чомй, макоми ишшлкардаи у дар хаёти илмй, адабй ва сиёсй инъикос ёфтааст. Абдулвосеъ Низомии Бохарзй пеш аз хама дар симои Абдуррахмони Чомии бузург рохбари муваффаки дарвешхои Хиротро дида, фаъолияти адабии уро дар чараёни накшбандия, шиносоии у бо Хоча Ахрори Валй ва рохбари вакти Хироти Темуриён Султон Хусайни Бойкаро нишон додааст. Дар ин асар, инчунин сафархои Чомй ба Самарканд, Багдод, Макка, Табрез ва дигар шахрхо шарху бозгуй шудаанд.

Китобати нусхаи 1430 соли 1240 хичрй (1824 мелодй) бо хати настаълики хоно дар когази зардчаи самаркандй дар Бухоро анчом пазируфта, муковааш чарми сурхи намногири семухрадор

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.