CC BY
6
УДК 8Т1 ББК 83.3(0)3
НИГО^Е БА %АЕТ ВА Пулотов Назирцон Набицонович, номзади илмуои МЕРОСИ АДАБИИ К,рСИМИ филология, дотсенти кафедраи адабиёти классикии КОХ.ИИ МИЁНКОЛЙ тоцики МДТ "ДДХ ба номи академик Б.Гафуров "
(Тоцикистон, Хуцанд)
ВЗГЛЯД НА ЖИЗНЬ И Пулатов Назирджон Набиджонович, кандидат ТВОРЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ филологических наук, доцент кафедры таджикской КАСИМА КАХИМИЯНКАЛИ классической литературы ГОУ «ХГУ имени академика
Б.Г.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
SOME VIEWS ON QOSIM Pulatov Nazirjoh Nabijonovich, candidate of philological KOHIMIYONKOLFS sciences, Associate Professor of the department of Tajik LIFE AND CREATIVE classical literature under the SEI «KSUnamed after acad.
HERITAGE B. Gafurov» (Tajikistan, Khujand), E- mail: pulotovnn 1973@ mail. ru
Вожа^ои калиди: адабиёти форси дар %инд, Цосими Коуй, мероси адаби, таърихнигории форси, Темуриёни Х,инд, мусицидон, «Гулафшон»
Мацола ба баррасии уаёту фаъолияти эцодии шоир ва нависандаи маъруфи адабиёти форсии %инд Абулцосим Коуии Миёнколи бахшида шудааст.Цайд мешавад, ки эцодиёти Нацмуддин Абулцосим Коуи инкишоф ва ташаккули адабиёти форсизабони ХХиндро дар асри XVI инъикос мекунад.Муаллифи мацола дар асоси манобеи илмиву тауцицоти макони таваллуди суханварро ишора намуда, сауми уро дар инкишофи адабиёти форсизабони Темуриёни Х,инд таъкид менамояд. Тазаккур меравад, ки мероси Косими Коуиро кутуби илми, адаби, мусици ва гайра, ки бо забони форси таълиф шудаанд, дарбар мегирад. Гуфта
мешавад, ки дар миёни осори у мацоми моддаи таърих бахши мууимеро ташкил намуда, роцеъ ба рухдодуои сиёсию ицтимоии он давр иттилооти судманде медиуад.
Ключевые слова: персидская литература Индии, Касим Кахи, творческое наследие, персоязычная историография, Тимуриды Индии, музыкант, «Гулафшан»
Статья посвящена жизни и творчеству известного персоязычного поэта и писателя Индии Абулькасима Кахи Миянколи. Отмечается, что в тудах Наджмуддина Абулькасима Кахи отражено развитие и становление персидскоязычной литературы в Индии в XVI веке. На основе надёжных источников и научных работ автор описывает место рождения писателя и его вклад в развитие персоязычной литературы династии Тимуридов Индии. Подчеркивается, что наследие Касими Кахи включает в себя научные, литературные, музыкальные и другие книги, написанные на персидском языке. Упоминается, что в поэзии Касими Кахи фигура " моддаи та'рих"(хронограмма) является важной частью и предоставляет полезную информацию о политических и социальных событиях того периода.
Key words: Persian literature in India, Qosim Kohi, creative heritage, Persian written historiography, TimuridiIndia, musician, "Gulafshon"
The article dwells on the lifestyle and creation belonging to the pen of the outstanding Persian-speaking poet and writer who lived in India being Abulqosim Kohi Miyonkoli. It is underscored that the development and evolution of Persian literature in India referring to the XVI-th century is reflected in Najmuddin Abulqosim KohVs literary productions. Proceeding from reliable sources and scientific works the author depicts the writer^s birthplace and his contribution into the Persian literature development under the reign of Temurids dynasty, in India. The author of the article lays an emphasis upon the idea that Qosim KohVs legacy includes scientific, literary, musical and other books written in Persian. It is mentioned that in Qosim KohVs poetry, the "moddai ta'rih" (chronogram) figure is considered to be as an important part and provides useful information concerned with the political and social events held in the relevant period.
Адабиёти форсизабони Х,инд таърихи зиёда аз хдзорсола дошта, рушду нумуи он, махсусан дар интих,ои асри XVI ва ибтидои асри XVII, ки яке аз даврах,ои пурбор мах,суб меёбад, ба назар мерасад. Дар ин адвор шоирону нависандагони бузург ва муаррихон, аз кабили Шайх Абулфайз ибни Мубораки Ногурй, Файзии Файёзй, Абулфазли Алломй, ^озиах,мади Татавй, Осафхони ^азвинй, Газолии Машхадй, Абдулкодири Бадоунй, Абдулбокии Нах,овандй, Амин Ах,мади Розй ба майдони адабиёт омада, дар ривочу равнаки назму наср ва таърихнигорй таъсири зиёде гузоштаанд.
Хдмзамон, дар инкишофи илму фарханги асрхои XVI-XVII Х,инд дар радифи донишмандону фозилон, шуарои хинду эронй, хидмати мутафаккирони Осиёи Миёна, амсоли Хоча Хусайни Марвй, ^осим Арслон, Бокии Кулобй, Хдлвои Самаркандй, Гурбати Х,исорй, Фахмии Самаркандй, Мехнати Х,исорй, Манзари Самаркандй, Вафой, Мулло Сахми Бухорой, Фанои Чагатой, Мавлоно Дарди Самаркандй ва гайра, ки ба Х,индустон бо сабабхои гуногун хичрат кардаанд, басо назаррас аст.
Яке аз ин гуна донишмандон Саид Абулкосим Начмуддин Мухаммади Самаркандй мутахаллис ба «Кохй» аз нахустин зоирони «каъбаи Х^инд» аст, ки дар канори шоирони машхуре, чун Газолии Машхадй, Саноии Машхадй, Урфии Шерозй ба Х,инд сафар карда(14, 286), то авохири умр дар ин кишвар зиндагй намуда, бо номи Мавлоно Косими Кохй, Косими Акбарободй, Косим Кохии Кобулй ва Косим Кохии Миёнколй дар адабиёти форсй-точикй машхур гаштааст.
Аз миёни муосирони ^осими Кохй нависандагони «Табакоти Акбарй», «Тазкираи Чдхонгирй», «Ойини Акбарй», «Мунтахаб-ут-таворих», «Икболномаи Чдхонгирй», «Тазкираи Хумоюн ва Акбар» аз у бо эхтиром сухан ронда, ба макому дарачаи хосаи Крхй дар каламрави шеъри форсй ишорат намуда, уро бо номи «Мулло Косими Кохй» ёд кардаанд.
Муаллифони тазкираи «Х,афт иклим» Амин Ахмади Розй ва «Тазкираи мачмаъ-ул-шуарои Ч,ахонгирй»-и ^отеи Х,иравй шархи холи муфассалтари уро оварда, вайро бо номи «Саид Абулкосим Начмуддин Мухаммад маъруф ба ^осим Кохии Миёнколй» зикр кардаанд. Илова ба осори зикршуда дар баъзе манобеъ аз у бо номи «Мавлоно Сирочиддин Кохй» ва дар тазкираи «Наштари ишк» бошад, аз у бо номи «Мулло Мачидуддин» ёд шудааст (15, 391).
Ба номи у илова шудани "Мулло" ва "Мавлоно" аз он гувохй медихад, ки Кохй шахси пурдону донишманд будааст, зеро ин унвонхо дар мавк;еи эхтиром нисбат ба ашхоси бисёрдон ва ё уламои бузург гуфта мешавад.
Боиси тазаккур аст, ки Газанфар Алиев дар «Адабиёти форсизабони Х,инд» (1968) фасли чудогонае ба ахволу осори Начмиддин Абулкосим ^осими Кохй ихтисос дода, аз шеъри хуб эчод кардани у хабар медихад. Аз гуфти у, назми Кохй «ба ташаккули шавку завки ашъори адабии асри XVI таъсири хеле чиддй расонидааст» (3, 102-105).
Устод Айнй низ дар «Намунаи адабиёти точик» аз Кохй ёд карда, аз осори манзуми суханвар намунахо оварда, хулоса менамояд, ки аз баъзе ашъори вай «буи бодаи Хайём меояд» (2, 94).
Х,амчунин, дар бораи Кохй ма^олаи донишномавии А.Алимардонов ва У. Назиров дар «Энсиклопедияи советии точик»(17, 499) чоп шуда, ки рочеъ ба зодгох, таърихи таваллуд, тахсил ва икомати шоир дар Х,инд, хусусиятхои ашъори Кохй маълумоти мухтасар медихад. Муаллифони макола дар бештари маврид ба маводи китоби Г.Ю. Алиев «Адабиёти форсизабони Х,инд» такя намудаанд.
^осими Кохй соли 868/1464 милодй дар Миёнколи Самарканд ба дунё омадаааст. Авхадй дар тазкираи «Арафот-ул-ошикин» дар бораи ном ва кунияти Кохй гуфтааст: «Лакабу номи аслиаш Начмуддин Мухаммад ва кунияташ Абулкосим аст» (1, 3584).
Дар хусуси вачхи интихоби тахаллуси Кохй муаллифи "Арафот-ул-ошщин" ^авли худи Кохиро иктибос оварда гуфтааст, ки «...дар авоили хол, шахсе аз атрок, маро ба улог гирифта, чуволи кохе бар пушт ниход, бад-ин сабаб «Кохй» тахаллус кардам» (1, 3584).
^осими Кохй маълумоти ибтидоиро дар зодгохаш гирифта, баъд тахсилро дар Самарканду Бухоро, мадрасахои маъмули он давра, амсоли «Низомия» ва «Ихлосия»-и Х,ирот давом дода, дар Х,ирот дар мазхари Мавлоно Абдуррахмони Ч,омй касби файз карда, аз согари Ч,омй ва, ба кавли худаш, пас аз он аз нашъаи Аттор девона шудааст: Буда Ко^й гарчй маст аз согари Цомй, вале Нашъаи девонагй аз таблаи Аттор ёфт (8, 46).
Пас аз ошной бо Ч,омй соли 1525 ^осими Кохй ба шавки дидор бо суфй Саид Мухаммад Х,ошимшохи Кирмонй бори аввал рахсипори Х,инд шуда, дар силки муридони Х,ошими Кирмонй даромада, дар ин давра ашъоре дар мадхи хукмрони Гучарот Баходуршох ва Мирзо Аскарию Хумоюншох суруда, сипас ба Кобул баргашта, ба омузишу эчоди осори адабй машгул гардидааст.
Алиакбари Деххудо низ дар «Лугатнома»-аш бо истифода аз маълумоти маъхазхои адабй иттилооти мухтасар дода, шогирди Абдуррахмони Ч,омй будани Кохй ишора карда, ба хидмати Саид Х,ошими Кирмонй карор доштани уро кайд намудааст (9, 300).
Сафари дуюми у ба Х,инд бо даъвати Х,умоюнподшох ба вукуъ омадааст. Дар ин муддат Кохй дар Агра ва Дехлй ба унвони шоири дарбори Хумоюнподшох сазовор шуда, муддате дар иёлати Банорас ва Ч,унпур икомат карда, дар мадхи хокимони он минтака, ки аз
алокамандони шеъри форсй буданд, ашъоре суруда, минбаъд бо максади аз наздик шинос шудан бо расму суннат ва адабу фарханги мардуми Х,индустон дар шахрхои Гучарот, Панчоб, Кашмир ва дигар субахо икомат кардааст.
Аз руи маълумоти Абдулкодири Бадоунй, «Аз улуми тафсир ва хайату калом ва тасаввуф уро бахраи тамом буда ва дар улуми мусикй тасниф дорад ва дар улуми тасаввуф ва муаммо ва таърих ва хусни адо ва гайри он бекаринаи рузгор аст» (5, 120-121).
Эчодиёти Кохй гуногунжанр буда, гайр аз номахо ва касоид дар мадхи Х,умоюнподшох, тибки нишондоди манбаъхои адабй осори зеринро фаро мегирад:
1. Девони комили ашъори Кохй, ба номи «Рафеъ-уд-дарачот», ки худуди 1728 байт буда, он шомили газалиёт, касида, маснавй, китъаот ва рубоиёт аст.
2. Маснавии «Гулафшон» дар бахри мутакориб дар чавоби «Бустон»-и Шайх Саъдй суруда шудааст.
3. Манзумае бар вазни «Х,адикат-ул-ха;и;ат»-и Саной, ки он ба кушиши профессор Назир Ахмад ба чоп расидааст.
4. Рисолахои «Илми маонй», «Илми баён», «Накд-ул-ашъор», «Мифтох-ул-абвоб».
5.«Мифтох-ул-абвоб» дар бораи санъати муаммо ва макоми он дар адабиёти форсизабони Х,индустон бахс менамояд. Ин рисола бо кушиши Назир Ахмад соли 1958 дар Лохур чоп шудааст.
"Гулафшон», чунон ки ишора рафт, дар пайравии «Бустон»-и Шайх Саъдй гуфта шуда, маснавии панду ахлокй буда, яке аз арзишмандтарин намунаи «чавобгуй» дар адабиёти форсу точик мебошад. Он мисли сармаш;и худ шомили дебоча, 10 боб бо номхои «Адлу инсоф ва тадбири чахондорй», «Эхсон», «Ишк ва тарикати авлиё», «Тавозуъ», «Ризо», «Каноат», «Тарбият», «Шукр», «Тавба», «Муночот ва хатми китоб" буда, дар худуди 3683 байт ба номи Акбаршох суруда шудааст. Дар ин маврид нигорандаи асар гуфтааст: Сухан гуфт Саъдиву Ко^й цавоб, Ба %усну сафо чун ма^у офтоб (8, 55).
Соли сурудани асар худуди 965/1558, яъне пас аз чулуси Акбаршох (963/1556) дар вакти чавонии шохзода ба шумор меравад.
Муаллифони тазкирахои «Арафот-ул-ошикин», «Махзан-ул-гароиб», «Сафинаи Хушгу», «Офтоби оламтоб», «Тазкираи уламои Х,инд» ва муаллифи маъруфтарин китоби таърихии асри Акбаршох «Мунтахаб-ут-таворих» маснавии «Гулафшон»-ро аз асилтарин осори Кохй хисоб кардаанд.
Нусхаи хаттии ин маснавии ахлокй-таълимй дар китобхонаи Ибни Мискавейхи Исфахон тахти шумораи IRN 1174- 016 махфуз буда, дорои 284 сахфа аст.
Мавлоно Начмуддин Абулкосими Кохй ба далели фазлу донише, ки дошт, мавриди таваччухи Ч,алолиддин Мухаммад Акбаршох (1556-1605) карор мегирад. Акбар дар ивази эчоди газалхо ба ^осими Кохй инъоми зиёдеро мебахшид, ки дар ин маврид у зикр кардааст:
Ба а^ли %унар гарчи дорад назар, Ба Ко^й, вале аз х,ама бештар (8, 55).
Ё, дар мавриди дигар Кохй дар ситоиши бахшандагии Акбар ва силахои гарон овардааст: Ша^аншо^е, ки бошад согари ишрат ба коми у, Цалолиддин Мухаммад Акбари Гозист номи у. Чу базми айш орояд, ба э^сон даст бикшояд, Гадою мунъим осояд, зи^й инъоми оми у (8, 98).
Ё, дар чое мегуяд:
Сипе^ри фазлу карам шо% Акбари Гозй, Ки нест бар дилаш асрори гайб пушида. Ша^о, дуои ту фурсат бар х,ама мардум, Ки зулцалол туро подшо% номида(8, 101).
^осими Кохй дар баробари шоири боистеъдоди дарбори Хумоюнподшох ва Акбаршох махсуб ёфтан, инчунин дар мусикй хунари зиёд доштааст. Мухаккики узбек А.Ч,умаев дар маколаи «Рисолаи мусикии «Кашф-ул-автор»-и ^осим ибн Дуст Алй ал-Бухорй», ки нусахи он дар китобхонаи Индиа офиси Британия, тахти раками or. 2361 махфуз аст ва дар байни солхои 1566-1581 иншо шудааст, рочеъ ба ^осими Кохй ва дигар мусикидонхои ахди Акбаршох маълумоти судманд дода, зикр намудааст, ки вай донандаи хуби илми мусикй ва назарияи он буда, шогирдони зиёдро ба воя расонидааст. Хдмзамон, муаллифи маколаи мазкур ба «Рисолаи мусикй»-и Дарвеш Алй Чангй, ки нусхаи он дар Институти
шаркшиносии ба номи Абурайхони Берунии АФ Ч,умх,урии Узбекистон тахти №449 махфуз аст, ишора намуда, аз мусикидонхои машхури ахди Темуриёни Х,инд махсуб ёфтани ^осими Кохй иттилоот додааст (10, 91-98).
Аз руи маълумоти сарчашмахои адабй-таърихй ^осими Кохй дар илми муси;й устоди мохир буда, баъзе газалхои худро ба мусикй дароварда, дар улуми мусикй таснифот доштааст, аммо таснифоти у то замони мо нарасидааст.
Устодии Косими Кохй дар илми мусикй боз дар он нукта маълум мешавад, ки дар тарбияти шогирдони муси;идон низ сахм гузошта будааст. Чунончй, Б.В.Норик дар маколаи «Кати Хирави и его антология поэтов императора Джангира» дар бораи шогирди ^осими Кохй-Мулло ^осими Х,абиса, ки дар илми мусикй бехамто ва бо тахаллуси «Тайиб» шеър эчод менамудааст, маълумот додааст(12, 220-235).
Кохй гайр аз ^осими Х,абиса боз шогирд ва муридони зиёде доштааст, ки Х,одй Х,асан аз миёни шогирдони Кохй ду шогирди у- Мавлоно ^осими Бухорой ва Мавлоно Х,азинй, ки моддаи таърихи вафоти уро ракам задаанд, зикр кардааст (16, 40).
Шуарои номдори он давр, ба монанди Мир Ташбехи Кошй, Саид ^арорй, Сабухи Кобулй, Бахром Саккои Бухорой, ^отеъи Х,иравй, ^осими Девона, Мавлоно Восифй аз шогирдони у махсуб меёфтанд.
Моддаи таърих гуфтан ба ;оидаи абчад дар осори муаррихону адибони шибхи кораи Х,инд басо назаррас буда, ин анъана дар эчодиёти ^осими Кохй бештар намоён шудааст.
Мавлоно ^осими Кохй дар фавти Хумоюнподшох, падари Акбар, бо истифода аз во;еъияти фавти Хумоюн - бонги азони намозро шунида, ва;ти аз зина фаромадан, галтидани подшох, моддаи таърих гуфтааст: Хумоюн подшоуи мулки маънй, Надорад кас чу у шоуаншауе ед. Зи боми цасри худ афтод ногау, В-аз он умри азизаш рафт бар бод... Чу хуршеди цауонтоб аз баландй, Ба пастй дар намози шом афтод... Пайи таърихи у Коуй рацам зад, «Хумоюнподшо^ аз бом афтод" (5, 366).
Во;еъан, Хумоюн дар соли 963/1556 бар болои боми китобхонаи хеш, ки дар калъаи «Динпанох»-и Дехлй сохта шуда буд, баромада, бонги намозро шунида, хини фуруд омадан аз зинапоя галтида, баъди чанд рузи ин вокеа, 14 рабеъулаввали 963/ 27 январи соли 1556 аз олам чашм пушидааст.
Таърихнавис ва адиби эронй Шарафуддин ибни Амир Шамсуддин Бидлисй (тав.1543-ваф.байни с. 1599-1606) дар асари худ «Шарафнома» (1597-1598), ки доир ба таърихи курдхо, кабилаю тоифахои курд ва муносибати онхо бо давлатхои хамчавор бахс мекунад, зимни инъикоси рухдодхо пиромуни марги Мирзо Х,индал маълумот оварда, аз моддаи таърихи ^осими Кохй "^умоюнподшох, аз бом афтод" истифода бурдааст(7, 208).
Хдмин моддаи таърихи «Х,умоюнподшо^ аз бом афтод» дар асари набераи Х,умоюнподшох-Нуриддин Мухаммад Чдхонгир (с.тав. 30.08.1569// с.ваф. 8.11.1627) "Тузуки Ч,ахонгирй"( «Чдхонгирнома»), ки ба муносибати 22 соли хукуматдориаш муаллиф онро ба 22 фасл ;исмат намудааст, айнан оварда шудааст. Чдхонгир оид ба тавсифи Ч,алолиддин Мухаммад Акбаршох сухан ба миён оварда, рочеъ ба «сулхи кулл», шучоату далерй, филсавории падари бузургвораш, баъди фавти хазрати Х,умоюн дар дорулхилофаи Дехлй дар синни 14-солагй бар тахти салтанат чулус фармудани Акбар сухан ронда, моддаи таърихи доир ба фавти Хумоюн нигоштаи Мавлоно ^осими Кохиро на;л менамояд(13,16) .
Хоча Х,асани Нисорй (1516-1597) дар тазкираи «Музаккир-ул -ахбоб»(1566), ки маълумоти он назар ба хамаи маъхазхои адабию таърихии ин давр пуркиматтар аст, байтеро доир ба марги Мирзо Х,умоюн овардааст:
Баъд аз намози дигару пеш аз намози шом, Афтод офтоби цауонтобимо зи бом(11, 799).
Агар ба хар ду ин моддаи таърих назар кунем, чанд вожахое хастанд, ки хам дар моддаи таърихи Кохй хам дар ашъори Нисорй истифода шудаанд, ки дар ёфтани таърихи вафоти Х^умоюн вожахои калидй ба хисоб мераванд. Мисли «намози шом» "афтод" "бом", "чахонтоб" ва г.Аз хамгунии вожаву мазомини ин вожахои таърихй метавон гуфт, ки Нисорй дар иншои моддаи таърихи хеш ба ашъори Кохй назар доштааст.
Хдмчунин, ^осими Кохй дар таърихи вафоти Мирзо Чигатой, ки дар соли 953 //1546 вокеъ шудааст, дар махдудаи се байт моддаи таърих гуфтааст, ки дар ин бора Садриддин Айнй дар «Намунаи адабиёти точик» овардааст:
Султон Чигато буд гули гулшани хуби, Лекин суи ризвон ацалаш роунамун шуд. Дар мавсими гул азми сафар кард аз ин бог, Дилуо зи гамаш гунчасифат гарца ба хун шуд. Таърихи вай аз булбули мотамзада цустам, Дар нола шуду гуфт: Гул аз бог бурун шуд (2, 94).
Чуноне, ки устод Айнй мефармояд, таърихи вафоти Мирзо Чигатойро бояд аз чумлаи "гул аз бог бурун шуд" дарёфт намуд. Аз ин чо аз "бог", ки дар хисоби абчад хазору се аст, "гул", яъне панчох, берун гардад, адади нусаду панчоху се бо;й мемонад, ки ин таърихи вафоти Мирзо Чагатой аст (2, 95).
Моддаи таърихи дигари ^осими Кохй «Подшох Комрон ба Каъба бимурд» буда, ба фавти Мирзо Комрон бахшида шуда, ба набардхои байни фарзандони Захируддин Бобур Мирзо вобаста аст. Ин моддаи таърих ба Мирзо Комрон, ки бо Х,умоюн барои тахти шохиро сазовор шудан, аз бевафоии амирон истифода бурда, чанд маротиба мечангад, бахшида шудааст. Дар ин маврид Мавлоно ^осими Кохй гуфтааст: Комрон он, ки подшоуиро, Кас набудаст уамчу у дархурд, Шуд зи Кобул ба Маккаю он цо, Цон ба уац доду тан ба хок супурд. Гуфт: таърихи у чунин Коуй, «Подшох, Комрон ба Каъба бимурд» (5, 352).
Аввалин маликушшуарои дарбори Акбаршох-Газолии Машхадй (1529-1573), ки аз шуарои бисёр пуркор ва тавоно махсуб меёфт, дар хакки ^осими Кохй рубоие гуфта, ма;ому манзалати Кохиро зохир намудааст:
Коуй, ба цауон нуктасарое чу ту нест, Ширинсуханею хушадое чу ту нест. Кардй ба сухан рабудаи хеш маро, Коуе чу ману коурабое чу ту нест (2, 95).
Соли 1572 Ч,алолиддин Мухаммад Акбар дар мавзеи Гучарот ба шикор машгул буда, шоир Газолй уро хамрохй мекард. Дар ин хангом ногахон хабари бардуруг дар бораи марги Кохй ба гуши онхо мерасад. Газолй доир ба ин хабари нохуш дархол шеър эчод менамояд: Рафт бечора Коуй аз дунё, Соли таърихи у агар хоуй. Чун баночор рафт, шуд ночор, «Аз цауон рафт Косими Коуй»(11,701)
Газолй дар синни 44-солагй, 27 -уми мохи рачаби соли 980х./ 4-уми декабри соли 1572 милодй дар мавзеи Саркичи Ахмадободи субаи Гучарот фочеаангез вафот мекунад ва ^осими Кохй дар хусуси фавти вай гуфтааст: Душ Газзолй он саги малъун, Масту цунб шуд суи цауаннам. Коуй соли вафоташ бинвишт: «Мулуиди дунё рафт зи олам»(6, 119; 11,702).
Муаллифи «Ойини Акбарй» Абулфазли Алломй дар баробари зикри шуарои ахди Акбар хислатхои шахсии баъзеи онхо, муносибати эшонро бо атрофиён инъикос карда, дар бораи ^осими Кохй ва машхуру муътабар будани ашъори у харф зада кайд намудааст, ки «фитратан хушмизоч ва каноатписанд мебошад» (4, 506-507) ва чанд абётро барои намуна, аз чумла матлаи газали зайлро овардааст:
Чун соя уамрауем, ба уар цо равон шавй,
Шояд, ки рафта-рафта ба мо меурубон шавй (4, 506).
Абдулкодири Бадоунй байти дар «Оини Акбарй» зикршударо бо ду байти дигар аз газали Кохй дар асари «Мунтахаб-ут-таворих»-и худ намуна овардааст:
Чу соя уамрауем, ба уар цо равон шавй, Шояд, ки рафта-рафта ба мо меурубон шавй.
Эй пир ишци суубати Юсуф рауе талаб, Набвад ацаб, ки уамчу Зулайхо цавон шави. Коуи ту булбули чаманорои Кобули, Зогу заган наи, ки ба Хиндустон шави(6, 172). Ин шоири ориф ва донишманди машхур дар соли 988/1581 милодй дар Агра вафот кардааст. Мазори Кохй дар наздики дарвозаи Акбаробод то авохири асри XVIII дорои гунбади сангй ва зиёратгохи мардуми он диёр буда, аммо мутаассифона имруз асаре аз он бокй намондааст.
Девони ашъори ^осими Кохй бо мукаддима ва хавошии устоди фозили Донишгохи Алигарх, адабиётшиноси хинд Саид Х,одй Х,асан соли 1953 дар шахри Калкаттаи Х,индустон (16, 178) ва дар Техрон ба кушиши Ахмад Карами Техронй ва Асалии Урёнй соли 1366/1987 «Девони ^осими Кохй» ба нашр расидааст (8).
Дар нихоят, метавон ба хулоса расид, ки ашъори Мавлоно ^осими Кохй, хоса моддахои таърихи у инъикоскунандаи хаводиси давраи хукумати Хумоюнподшох ва Акбаршох буда, аз муътабартарин асноди таърихии асримиёнагии Х,инд ба хисоб рафта, номи ин суханвари забардасти шибхи кораи Х,индро дар таърихи адабиёти форсй-точикй хамчун шоир, адиб, мусикидон шухратнок гардонидааст. Мутассифона дар адабиётшиносии точик ахволу осори Мавлоно Косими Кохй ношинохта монда, ашъори у мавриди тах^щу баррасии хамачониба к;арор нагирифтааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Авхадй, Такиуддин Мухаммад. Арафот-ул-ошикин. Ба тасхехи Омина Фахрахмад ва Забехуллох Сохибкор. /Т.М.Авхадй. -Техрон: Маркази пажухиши мероси мактуб, 1389. -3584 с.-2ч.
2. Айнй, Садриддин. Намунаи адабиёти точик // Аз хатти форсй тахия ва тасхехи Мубашшири Акбарзод/ С.Айнй. -Душанбе: Адиб, 2010.- 448с.
3. Алиев Г.Ю. Персоязычная литература Индии / Г.Ю.Алиев. -М., 1968. -248с.
4. Алломй, Абулфазл. Ойини Акбарй. Ч,илди аввал. Тарчумаи Мавлавй Мухаммад Фидоалии Сохиб Толиб / А.Алломй. -Хдйдаробод, 1357. - 576 с.
5. Бадоунй, Абдулкодир Мулукшох. Мукаддимма /Мунтахаб-ут-таворих. Ба тасхехи Мавлавй Ахмадалии Сохиб. Бо мукаддима ва изофоти Тавфик Субхонй. Ч,.1. - Техрон, 1380. - 398 с.
6. Бадоунй, Абдулкодир Мулукшох. Мунтахаб-ут-таворих. Ба тасхехи Мавлавй Ахмадалии Сохиб. Ч,.3./А.Бадоунй. - Техрон, 1380. - 344 с.
7. Бидлиси, Шараф-хан ибн Шамсиддин. Шараф-наме/пер. Е.И.Васильева/ -М., Наука, 1976. - 370с.
8. Девони ^осими Кохй. Тасхехи Ахмади Карамй ва Асалии Урёнй. -Техрон: Толори китоб, 1366. -266 с.
9. Деххудо, Алиакбар. Лугатнома /А.Деххудо. -Техрон, 1335.- 654 с. - Ч..41.
10.Записки Восточного отделения Российского археологического общества(ЗВОРАО). Т. II /XXVII/. -Санкт-Петербург, 2006. - 636 с.
11.Норик, Б. В. Биобиблиорафический словарь среднеазиатской поэзии (XVI - первая треть XVII в.). - М., 2011. -972 с.
12.Норик, Б. В. Кати'и Хирави и его антология поэтов императора Джахонгира. Журн. Письменные памятники Востока. №2(7). -Санкт- Петербург, 2007. - С. 220-235.
13.Нуриддин, Мухаммад. Тузуки Чдхонгирй. -Техрон: Бунёди фарханги Эрон, 1359. -592с.
14.Шиммел, Аннамери. Дар каламрави хонадони мугул. -Техрон: Амири Кабир, 1386.-286 с.
15.Х,усейнкулихон, Азимободй. Наштари ишк (Бо тасхех ва мукаддимаи Асгар Ч,онфидо). -Душанбе: Дониш, 1981. -782с. -К.4.
16.Х,одй, Х,асан. ^осими Кохй. Баргузида ба дарй Мухаммад Усмон Сиддикй. Мачаллаи адабпажухиши адабиёт ва улуми башарй. №3, Кобул, 1354. -С. 175-194.
17.Энсиклопедияи советии точик. Ч,.3.-Душанбе: Сарредаксияи илмии энсиклопедияи советии
точик, 1981. - 634 с. 18.https://alam.cagdassozluk.com/osmanlica-ansiklopedi-madde-20280.html
REFERENCES:
1. Avhadi, Taqiuddin Muhammad. Arafotuloshiqin. Under the editorship of Amin Fakhr Ahmad and Zabehulloh Sahibkar. - V.2. -Tehran: Letter Heritage, 1389hijra, -3584 p.
2. Aini, Sadriddin. Pattern of Tajik Literature. Transliteration, preparation by Mubashshiri Akbarzod. -Dushanbe: Man-of-Letters, 2010. - 448 p.
3. Aliev, G.Yu. Persian Literature of India / G.Yu. Aliev. - M., 1968. - 248 p.
4. Abu-I Fazl, Allami. The Ain-i Akbari. - V.1. Translated by Mavlavi Muhammad Fidoali Sohib Tolib. / Allami, A. -Haydarobod, 1357 hijra. -576p.
5. Badaoni, Abdu-lqodir Mulukshoh. Introduction / Muntakhad at-tawarikh. Under the editorship of Mavlavi Ahmad Ali Sohib. Introduced and added by Tavfiq Subhoni. - V.1. - Tehran, 1380hijra. -397 p.
6. Badaoni, Abdu-lqodir Mulukshoh. Muntakhad at-tawarikh. Under the editorship of Mavlavi Ahmad Ali Sohib. - V.3./ A. Badaoni. - Tehran, 1380hijra. - 344 p.
7. Bidlisi, Sharaf-khan ibn Shamsiddin. Sharaf-Name. / Translated by Ye.I. VasiFyeva. - M., 1976.
- 370 p.
8. Qosim Kohi'c Collection of Compositions. Under the editorship of Ahmad Karami and Asalii Urjoni. - Tehran: Book, 1366 hijra. - 266 p.
9. Dekhudo, Aliakbar. The Interpretational Dictionary. - V. 41/A. Dekhudo. - Tehran, 1335 hijra. -654 p.
10.Memoirs of the Oriental Department of the Russian Archaeological Society. - V.II (XXVII). -SPb.: 2006. - 636 p.
11.Norik, B.V. A Bio-Bibliographical Dictionary of Poetry in the Central Asia (XVI-first third XVII c). - M., 2011. - 972 p.
12.Norik, B.V. Kati Khirawi and his Anthology of the Poets of Emperor Jahongir. Journal written monuments of the Orient. №2(7). - SPb.: 2007. -P. 220 - 235.
13.Nuruddin Muhammad. Jahongiri's Anthology. - Tehran: Iranian Culture, 1359 hijra. -592 p. 14.Shimmel, Anna Maria. On the Territory of the Mongol Family. - Tehran, Great Amir, 1386hijra.
- 286 p.
15.Huseynqnlikhon, Azimobodi. Knives of Love / Introduced by Asgari Jonfido. - Dushanbe, 1981. - V. 4. - 782 p.
16.Hodi, Hasan. Qosim Kohi. Selected by Dari Muhammad Usmon Siddigi. The Journal of Literary Criticism and Humanities. №3. - Kabul, 1354hijra. - P.175 - 194.
17.Tajik Soviet Encyclopedia. - V.3. -Dushanbe: The Central Scientific editorial board of the Tajik Soviet Encyclopaedia, 1981. - 634 p.
18.https://alam.cagdassozluk.com/osmanlica-ansiklopedi-madde-20280.html
