CC BY
21
УДК 8т1 ББК 83.3(0)9
МА ЪРУФТАРИН МУТАРЦИМОНИ Юсупов Зо^ирцон Зарифцонович,
ОСОРИ АРАБИ ВА ХИНДИ БА аспиранти «Маркази илмии Хуцанд»-и
ЗАБОНИ ФОРСИ Академияи илмуои Чумуурии Тоцикистон,
(АСРХОИXVI-XVIII) (Тоцикистон, Хуцанд)
ПОПУЛЯРНЫЕ ПЕРЕВОДЧИКИ Юсупов Зохирджон Зарифджонович,
АРАБСКИХ И ИНДИЙСКИХ аспирант Худжанского научного
ПРОИЗВЕДЕНИЙ центра Академии наук Республики
НА ПЕРСИДСКИЙ ЯЗЫК Таджикистан
(XVI-XVIII ВЕКА) (Таджикистан, Худжанд)
THE OUTSTANDING TRANSLA TORS Yusupov Zohirjon Zarifjonovich, Post-
OF ARABIC-INDIAN LITERARY graduate student of Khujand Scentific
PRODUCTIONS INTO PERSIAN Center under Tajikistan Republic
LANGUAGE (REFERRING TO Academy of Sciences
THE XVI-TH - THE XVIII-TH (Tajikistan, Khujand)
CENTURIES) E-mail: [email protected]
Вожа^ои калиди: тарцумон, Абдулцодири Бадоуни, Шайх Абулфайз, Абулфазл ибни Муборак, Зауируддини Кабир, Ардабили, Шуштари, Сайид Хусайн, Хиравй, Казвини, Хакимшоу, осори тарцумашуда
Мацола перомуни мутарцимони асруои XVI-XVIII баус мекунад. Муаллиф зимни баррасии тарцумаи осори араби ва уинди, баъзе омилуои густариши тарцумаи осори се асри мавриди назарро баён доштааст. Зикр шудааст, ки китобуои тарцуманамудаи мутарцимони маъруфи форсу тоцик, пеш аз уама дар густариши адабиёти минбаъда сауми арзишманд дорад. Муаллиф дар мацолаи хеш зиндагинома ва осори нуу нафар тарцумонони давраи мавриди назарро, ки уар яке дар таълиф ва тарцумаи осор машгул буданд, барраси намудааст. Дар осори мутарцимони мазкур тарцумаи осори ду забон араби ва уинди, ки аз забонуои бисё'р маъмул ва ривоцёфта ба уисоб меравад, ба тауциц кашида шудааст. Хулоса мешавад, ки осори тарцумашуда монанди «Муъцаму-л-булдон», «Хаёту-л-уаявон», «Одобу-л-араби ва-л-фурс», «Мууозароту-л-удабо ва мууоварот-ш-шуарои ва-л-булаго», «Бауру-л-асмор», «Сингуосин Батиси», «Мауабуарата» ва амсоли инуо аз намунауои беутарини осори адабиёт ба шумор меравад.
Ключевые слова: популярные переводчики, Абдулкадыр Бадоуни, Шейх Абулфайз, Абулфазл ибн Муборек, Захируддин Кабир, Ардабили, Шуштари, Сеид Хусейн, Хирави, Казвини, Хакимшех, переведённые произведения
В статье ведётся обсуждение о переводчиках XVI-XVIII веков. Автор в ходе рассуждения о переводах арабских и индийских произведений также отмечает некоторые факторы развития перевода в указанное время. Не лишним будет указать, что переведённые книги популярных таджикско-персидских переводчиков прежде всего оказали положительное воздействие на дальнейшее развитие литературы. Автором излагается биография и творчество девяти переводчиков, которые в данный период занимались творчеством и переводом. Отмечается, что, изучая деятельность этих переводчиков, в основном можно увидеть перевод популярных и прогрессивных произведений, написанных на арабском и индийском языках. Делается вывод о том, что переведённые произведения, такие как: «Му^джам-ал-булдон», «Хаёт-ал-хаяван», «Адаб-ал-араб ва-ал-фурс», «Мухазарат-ал-удаба ва мухаварат-аш-шуара ва-ал-булага», «Бахр-ал-асмар», «Сингхасин Батиси», «Махабхарата» и другие, являются одними из лучших образцов литературных произведений.
Key words: the most outstanding translators, Abdulqodiri Badouni, Sheikh Abulfayz, Abulfazl ibni Muborak. Zahiruddini Kabir, Ardabili, Shushtari, Said Husayn, Hiravi, Qazvini, Hakimshoh, translated literary productions
The article dwells on the translators who lived in the XVI-th - the XVIII-th centuries. While considering the translation of Arabic-Indian literary productions, the author of the article reveals
certain factors aimed at the development of translation of the three literary works written in the relevant century. It is worth mentioning that the books translated by the outstanding Persian-Tajik translators, first of all are of the valuable contribution into the further development literature, upon the whole. In his article the author canvasses the biography and literary productions of nine translators of this century who each one had dwelt with writing and translating of creations. One can assert that the bilingual translation including Arabic-Indian ones occur in the literary productions of the mentioned translators. In a nutshell, the author of the article comes to the conclusion that the following translated literary productions "Mujamu-l-buldon", "Hayotu-l-hayavon", "Odobu-l-arabi va-l-furs", "Muhozarotu-l-udabo va muhovarot-sh-shuaroi va-l-bughalo", "Bahru-l-asmor", "Singhosin Batisi", "Mahabharata" etc. are considered to be the best patterns of literary productions in the history of translation.
Тарчумаи матни осори бадей чун омили бастагй ва интиколи осори мухталиф барои баъдиниён ва мухимтар аз хама барои барандагони дигар забонхо махсуб меёбад. Тарчума харакати дучонибаест, ки мисли пул барои интиколи мафохими фархангй байни ду забон хидмат мекунад (16, 14). Дар хар давру замон барои накли таълифоти донишмандон ба ин ё он мамлакат сабаб ва ичрогари асосй тарчума ба шумор рафта, инчунин он барои пайванди иктисодию ичтимой ва фархангии байнидавлатй низ сахми беандоза дорад.
Х,аракати тарчума дар асрхои XVI-XVIII, ки бо дастуру фармонхои подшохони Темуриёни Х,инд сурат мегирифт, ба авчи аъло расида буд. Дар давраи мазкур осори бисёри арабй ва хиндй ба забони форсй-точикй тарчума ва талхис гардидааст. Асосан осори арабй ва хиндй бо дастур ва амри подшохоне, чун Захируддин Мухаммади Бобур (хукм. 932-937/1526-1531), чонишинони маъруфи у Насируддин Мухаммади Х,умоюн(хукм. 937-963/1531-1556), Чалолуддин Мухаммади Акбархукм. 963-1014/1556-1605), Нуруддин Мухаммади Чахонгир (1014-1037/1605-1628) ва амсоли инхо батадрич ривоч ёфт. Давраи салтанати Темуриёни Х,инд аз дурахшонтарин даврахои хукуматдорй ва азамати Х,инд ба шумор меравад. Забехуллох Сафо дар ин замина чунин нигоштааст: «Давраи подшохии Гуракониёни Х,инд ахди эътилои нуфузи фарханги эронй ва ривочи бечуну чарои забон ва адаби форсй дар саросари Шибхи кораи Х,инд буд ва ин ривочу нуфузи хоса бо истикрори салтанати Х,умоюн баъд аз бозгашт аз Эрон мусаллам ва побарчо гардид» (12, 48).
Давраи мавриди назарро метавон аз даврахои тиллоии таърих махсуб кард. Хоса, замони хукмронии Чалолуддин Акбаршохро, ки у дар пешрафти тарчума сахми беназире гузоштааст, мархилаи асосии шаклгирии тарчума донист. Таваччухи Акбаршох ба забони форсй-точикй ва пахн намудани чунин осор дар тарчума аз забонхои арабиву санскрит зохир мешавад. Мухимтарин воситаро барои чамъ намудани олимону донишмандон ва мутарчимони маъруф, Акбаршох дар ташкили мачлису машваратхо, мубохисахои зиёди илмй ва махсусан бунёди марказхои илмиву китобхонахои бузург дониста, дар шахри Агра китобхонаи бузурге бунёд намуд (13, 309), ки дар он зиёда аз 24 хазор чилд китобу дастхати нодир нигахдорй мешуд.
Маъруфтарин мутарчимони ин адвор, ки сахми хешро дар тарчумаи осори гуногун аз забони арабй ва хиндй ба форсй-точикй гузоштаанд, ба монанди Абдулкодир ибни Маликшох ибни Х,омиди Бадоунй, Шайх Абулфайз ибни Мубораки Ногурй, Абулфазл ибни Муборак, Захируддини Кабир ибни Увайс ибни Мухаммадлатифи Ардабилй, Мавлоно Такиуддин Мухаммад Аррачонии Шуштарй, Максуд Алии Х,иравй, Одил ибни Алй, Мухаммадсолех ибни Мухаммадбокири ^азвинй, Хдкимшох Мухаммад ибни Мубораки ^азвинй ва дигарон мебошанд, ки дар зайл шархи холи мухтасари эшон ироа мегардад.
Абдулкодири Бадоунй. Абдулкодир ибни Маликшох ибни Х,омиди Бадоунй (тав. 947/1540) аз зумраи мутарчимон, нависандагон, муаррихон ва донишмандони маъруфи Х,индустон дар интихои асри XVI ва ибтидои асри XVII ба хисоб меравад._У дар Навдех таваллуд ёфта, тахсилоти ибтидоиашро низ дар он чо гирифтааст (2, 5). У муддате дар Санбахл икомат дошта, аз сухбати Шайх фотами Санбахлй бахравар гардидааст. Х,амчунин, дар назди устодони бузурги замони худ, чун Сайид Мухаммади Маккй, Шайх Саъдуллохи Нахвй, ^озй Абулмаолй, Шайх фотами Санбахлй ва дигарон сабак омухтааст (2, 5). Абдулкодири Бадоунй ба бисёре аз шахрхову мамлакатхо сафар намуда, дар яке аз сафархояш ба Агра тавассути Х,аким Айнулмулки Шерозй бо Акбаршох шинос мешавад. Абдулкодири Бадоунй нихоят закй ва хушсалика буда, дар дарбори шох ба якчанд корхои мухими мондагор даст задааст. У давоми хизматхояш дар дарбори Акбаршох дастгирихои хеле зиёде дидааст. Х,атто ба унвонхои баланди дарборй мушарраф гардида, ки дар ин бора Забехулло Сафо чунин оварда, «... дар соли 987/1579
дубора ба самти муншй ба дарбор бозгашта ва дар зимн мансаби хазорй ба у додаанд ва маъмури китобхои забони санскрит ва таълифи китобхои дигар шуда» (9, 360).
Абдулкодири Бадоунй аз донишмандони пуркори замони худ ба шумор рафта, таълифоти зиёде аз у бокй мондааст.
Бештари таълифоти у ба мавзуи таърих вобаста мебошад. Чунонки дар боло зикр шуд, у аз мутарчимони бехтарини замони хеш буда, дар пешрафти илму дониш ба воситаи тарчума са^ми арзандае гузоштааст.
Аз чумлаи тарчумахое, ки у аз арабй ба форсй ба калам додааст, ин «Китобу-л-хадис» мебошад, ки тарчумаи онро соли 978/1570 ба поён расонидааст (9, 359; 13, 320).
Хдмчунин, у аз китобхои машхури олими маъруфи чахон «Муъчаму-л-булдон»-и Ёкути Х,амавиро соли 999/1591 аз арабй ба форсй тарчума намудааст (9, 358; 359).
«Начоту-р-рашид» китобест дар мавзуи ахлок ва тасаввуф, ки аз чониби Бадоунй соли 999/1591 тарчума гардидааст (9, 359-360).
Китоби «Бахру-л-асмор», ки аз достонхои хиндй иборат буда, ба арабй таълиф гардидааст, соли 1003/1595 аз чониби Бадоунй ба форсй тарчума шудааст (9, 359).
Х,амчунин, аз чониби Абдулкодири Бадоунй як катор китобу рисола аз хиндй ба форсй тарчума шудаанд.
Бадоунй китоби «Сингхосин Батисй»-ро аз санскрит ба форсй, тахти унвони «Номаи хирадафзо», соли 982/1574 огоз намуда, бо фармони Чалолуддин Акбар соли 989/1581 ба поён расонидааст (9, 359; 13, 320).
Дигар асаре, ки Бадоунй бо дастури Чалолуддин Акбар тарчума намудааст, ин китоби маъруфи хиндувон «Махабхарата» мебошад, ки соли 990/1582 бо номи «Размнома» анчом пазируфтаст (9, 359; 13, 320).
Соли 992/1584 Бадоунй ба тарчумаи яке аз хамосахои машхури хиндй «Рамаяна» маъмур гашта, онро соли 997/1589 ба анчом расонд (9, 359; 13, 320). Яке аз кордои дигари у, ин тарчумаи «Таърихи Кашмир» мебошад. Асари мазкурро у соли 997/1589 ба итмом мерасонад, аммо он аз чониби Акбаршох макбул намегардад.
Аз таълифоти мухимтарини Абдулкодири Бадоунй «Мунтахабу-т-таворих» маъруф ба «Таърихи Бадоунй» аст, ки мудтавои асар аз огози салтанати Газнавиён шуруъ гардида, то вокеаи соли 1004/1596-ро фаро мегирад (9, 359-360; 13, 320). Барои таълифи ин китоби гаронарзиш у бештари умри худро сарф намудааст. Асари мазкур аз таърихномахои пуркимати он давра ба шумор меравад.
Абдулкодири Бадоунй ба гурухи мутарчимоне, ки дар давраи салтанати Акбаршох сахми арзанда гузоштаанд, дохил гардида, барои насли оянда асархои зиёдеро муаррифй ва тарчума намудааст. Ин нуктаро бояд таъкид намуд, ки Абдулкодири Бадоунй дар замони хеш аз барчастатарин шахсиятхо шинохта шуда, дар пешрафти илмдои гуногун ва пешрафти тарчума хизматхои шоиста кардааст.
Файзии Файёзй. Шайх Абулфайз ибни Мубораки Ногурй (954-1003/1547-1595) мутахаллис ба «Файзй» намоёнтарин мутарчим, нависанда ва шоири асри XVI ба шумор меравад. Падараш Шайх Муборак (тав. 915/1509) аз адибону орифони номии замони худ буд. Тибки иттилоти тазкираву таърихномахо авлоду ачдоди Файзй арабинажод буда, аз Яман ба Синд сафар кардаанд. Х,амчунин, бародараш Шайх Абулфайз Алломй оид ба рузгори гузаштагони хеш дар «Оини Акбарй» хабар дода, ки аксари сарчашмахо аз он истинод менамоянд. Дар ин бора сохиби «Тазкираи шуарои Кашмир» чунин менависад: «Факир Муборак ибни Хдзрат ибни Рукнуддин ибни Абдуллох ибни Мусо ибни Абдулкаюм ибни Абдуллохи ^урайшй аст. Ва ин Шайх Мусо ва падаронаш аз араб буданд...» (11, 1100). У дар соли 954/1547 дар Агра таваллуд шуда, аз чавонй вориди дарбори Чалолуддин Акбар гардида, дар соли 987/1579 мураббии шохзода Мурод - писари дувуми Акбар шуд. Баъди чанд муддат бо дастури Акбар мураббии хар се фарзанди подшох, яъне Султонсалим, Шохмурод ва Дониёл гардид (13, 205). Аз чумла, Файзй дар умури диниву мазхабй мушовири султон Акбар будааст. Сипас, дар соли 999/1591 аз чониби вай ба сафорати Бадкан рафт ва соли баъд бозгашт ва дар ин миён, пас аз марги Газзолии Машхадй ба симати «Маликушшуаро»-и дарбор боло рафта, саранчом 10-уми сафари соли 1004/1596 бо сабаби бемории тангии нафас даргузашт (9, 363). У аз забонхои арабй ва санскрит ба хубй огох ва шахсияти барчаставу дорои ахлоки неку буд.
Абулфайз дар адабиёти Х,инд аз сермахсултарин ва бозавктарин адибон ва мутарчимон махсуб мешавад. «У дар фунуни дигар монанди муаммову аруз ва кофияву таърих, тиббу тафсир ва хат низ даст дошта ва дар он риштахо низ расоиле таълиф карда ва навиштаанд, ки саду як китоб аз у мондааст» (9, 364). Аз тарчумахое, ки Файзй
бо дастури Ч,алолуддини Акбар хамрохи бародараш Абулфазл ба анчом расонида, ин тарчумаи «Х,аёту-л-хаявон» аз арабй ба форсй мебошад ва онро соли 983/1575 ба итмом расонидааст (3, 401).
Аз чумлаи тарчумахои Файзй аз забони санскрит дар илми хисоб бо номи «Лиловатй» аст, ки онро дар охирхои асри XVI ба форсй даровардаст (8, 34; 10, 57). Хдмчунин аз тарчумахои дигари у бо номи «Савотеъу-л-алхом» мебошад, ки онро соли 1001/1593 ба поён расонидааст (9, 363-364).
Акбаршох соли 1000/1592 фармон дод, ки яке аз хамосахои маъруфи хинди бостон «Махабхарата»-ро аз санскрит ба форсй тарчума кунанд. Тарчумаи асари мазкур то соли 995/1587 идома кард ва барои тарчума гурухе аз мутарчимон муваззаф гардида буданд, ки дар катори онхо Файзй низ аз пешкадамон махсуб меёфт. Дар бораи ин гурухи мутарчимон дар асари Абдулкодир Бадоунй маълумоти мухтасар омадааст (ниг.: 3, 321).
Абулфазли Алломй. Абулфазл ибни Шайх Мубораки Ногурй (958-1011/1551-1602) дигар аз зумраи мутарчимон, донишмандон ва нависандагони маъруфи охири асри XVI ва ибтидои асри XVII буда, дар назди падари донишманди худ ба омухтани илм машгул шудааст. Абулфазл дар замони хеш аз донандагони илмуои риёзиёт, хайъат, тиб, тафсир, лугат, шеър, таърих, хикмат ва калом буда, забонхои санскрит, арабй, форсй ва хиндиро ба хубй медонистааст. У аз синни 5 - солагй ба мактаб рафта, дар 15 - солагй тамоми илмуои чории замони худро фаро гирифт. Абулфазл аз шогирдони Хатиб Абулфайзи Козарунй, ки аз донишмандони замони хеш буд, ба хдсоб меравад. У пас аз омухтани улум ба муддати дах сол хамчун омузгори насли хурдсол фаъолият мебарад. Соли 981/1573 вориди дарбори Ч,алолуддин Акбаршох шуд. Чун бародараш Файз пеш аз у вориди дарбор шуда буд, уро ба подшох муаррифй кард ва рисолахои мухталифи таълифнамудаашро ба у такдим намуд. Абулфазл низ монанди бародари худ дар дарбор корхои хуберо анчом дода, ба вазифахои баланди дарборй муваззаф гардидааст. Соли 992/1584 ба мансаби «Х,азорй» расид ва соли 993/1585 сардори хукумати Дехлй интихоб гардид (9, 364). Аммо аз чониби душманону бадхохон соли 1011/1602 ба катл расонида шуд.
Абулфазли Алломй аз нависандагони забардасти охири асри XVI ва ибтидои асри XVII ба шумор меравад. Махсусан, у дар иншои форсй дар замони худ маъруф буд ва бештар ахком, фармонхо ва номахоро дар дарбори Ч,алолуддин Акбаршох ба форсии равону сода менавишт. Дар фунуни мухталиф низ таълифоти бисёре доштааст, ки маъруфтарини он китоби «Акбарнома» мебошад (1, 18; 12, 1573). Дар ин китоб у давраи салтанати Чдлолуддин Акбарро тасвир намудааст, ки он соли 1003/1595 ба итмом расидааст (9, 364). Дар бораи он ки у дар дарбори Акбаршох шинохта ва лоики обруву манзалат гашта буд, дар «Ч,ахонгирнома» чунин омада: «Акбаршох нахустин подшохест, ки ба расму таклид аз салотини Эрон ва дигар кишвархои исломй мансаби хосе ба номи «Маликушшуаро» ва мансаби «Муаррихи дарборй» баркарор сохт, аввалин «Маликушшуаро»-и дарбори вай Газзолии Машхадй буд ва аввалин «Муаррихи дарборй» бошад, Шайх Абулфазл» (4, 30).
Абулфазл баробари тарчума намудани осори гуногуни забонхои хиндй, дар тарчумаи осори арабй низ муваффак гардидааст. Китоби «Х,аёту-л-хаявон»-и Шайх Камолуддин Абулбако Мухаммад ибни Мусо ибни Исо ибни Алии Дамириро (742/1341-808/1405) дар замони хукмронии Нуруддин Ч,ахонгиршох аз арабй ба забони форсй тарчума кардааст (9, 364-365).
Аз чумлаи осори дигари у, ки дарбаргирандаи масоили мамлакатдорй ва созмони кишвари Х,индустон дар замони Акбар аст, «Оинаи Акбарй» унвон дорад. Аксарияти асархое, ки дар замони Акбаршох таълиф ва тадвин мегардиданд, бо хохиш ва амрхои ин подшохи илмпарвар сурат мегирифтанд. Ба Абулфазл аз чониби Акбаршох амр шуда буд, ки китоби «Инчил»-ро тарчума намояд ва у ин корро низ ба сомон расонид (13, 313).
Тарчумахои дигари Абулфазли Алломй «Калила ва Димна» мебошад. У асари мазкурро соли 995/1587 аз забони сансикрит ба забони форсй тарчума намудааст(9, 364-365; 13, 314).
Хдмчунин, дар тарчумаи яке аз асархои маъруфи дигари хиндй - «Рамаяна» низ Абулфазл химмат гузошта, соли 983/1575 барои тарчума намудани «Махабхарата» (12, 1481) ба мутарчимони хамзамони худ, ба монанди Мулло Абудулкодири Бадоунй шарик шуд (13, 313). Инчунин, дар таълифи «Таърихи алфй» ширкат варзидани у аз нишонахои пуркории ин адиби тавоно шуда метавонад. Муншаоти у дар ду кисмат, яке ба унвони «Мукотиботи Алломй», ки аз соли 1011/1602 то соли 1015/1606 чамъ карда буд, дигар аз он ба унвони
«Иншои Абулфазл» маъруф аст. Дар байни эчодиёти у рисолае дар лугат бо номи «Мачмау-л-лугот» ва рисолае бо номи «Мавориду-л-калом» маъруф аст (9, 364-365). Абулфазл аз донишмандони хуби Х,индустон буда, дар эчодиёташ «Аломй» тахаллус доштааст.
Захируддини Кабир. Захируддин ибни Увайс ибни Мухаммад Латифи Ардабилй (ваф. 930/1524) маъруф ба Козизода, аз мутарчимон, донишмандон, факехон ва шоирони сокини мамлакати Усмонй махсуб меёбад. Вай дар Табрез икомат дошта, дар замоне, ки Султон Салим Озарбойчонро тасарруф кард, уро бо худ аз Табрез ба мамлакати Усмонй бурдааст. Захируддин баъди чанд муддат зиндагонй дар он чо ба вазифаи баланди дарборй расидааст. Аммо соли 930/1524 дар Миср хамрох бо Ахмадпошои вазир кушта шудааст. Вай яке аз мардони донишманди замони худ буд ва донандаи хуби забони арабй ва форсй махсуб ёфта, асархои мутафаккирони гузаштаро аз забони арабй ба форсй тарчума кардааст. Ба гуфтаи Саид Нафисй яке аз асархои тарчуманамудаи у, китоби маъруфи Ибни Халликон «Вафиёту-л-аъён» мебошад, ки аз соли 918/1512 то 926/1520 ба тарчумаи он машгул шудааст (9, 29). Исмоилпошшои Багдодй низ дар «Кашфу-з-зунун» аз тарчумаи Захируддини Кабир ёдовар шудааст (17, 2022).
Захируддини Кабирро метавон аз зумраи шахсиятхои муътабари асрхои XV-XVI донист. Хдмчунин, у аз бехтарини донандагони забони арабй ба шумор меравад. Захируддин бо тарчума намудани асари Ибни Халликон дар чахони илму адаб шухрати хосае пайдо намудааст.
Такиуддини Шуштарй. Мавлоно Такиуддин Мухаммад Аррачонии Шуштарй (тав. 1031/1622) аз мутарчими дигари ибтидои асри XVI ва охири асри XVII мебошад. Такиуддини Шуштарй тахсили ибтидоиашро дар зодгохаш гирифта, барои сайкал додани дониши худ ба якчанд мамлакатхо сафар намуда, бо олимону донишмандони барчаста хамсухбат гардидааст. Дар бораи фаро гирифтани илмхои замонааш ва хатто бехамто будани хотирааш уро бузургону донишмандон эътироф намудаанд. Дар ин бора Абдулкодири Бадоунй (тав. 947/1540) менависад: «Нав дар мулозимати подшохй омада, аз улумиву аклй ва наклй насибаи комил дорад ва шеър неку медонад. Табъи назме дорад, ин байт аз уст: Гар даст надсадам, ки ба руят назар кунам, Боре да^он ба ёди лабат пуршакар кунам. Бо он ки %амчу сабза ба хокам нишондаи, Дасту диле куцост, ки хоке ба сар кунам (3, 143).
Дар тазкираву таърихномахо ном ва лакаби у чунин сабт гардидаанд: Такиуддин Мухаммади Шуштарй, Мулло Такиуддини Шуштарй, Такии Шуштарй, Мавлоно Такёи Шуштарй, Такиё Муарриххони Шуштарй. Такиуддин хатто ба мартабаи Мавлоно низ расидааст (7, 46; 13, 420). У чун шоиру олим ва фозили замони худ азми диёри Х,индустон карда, дар дарбори Чалолуддин Мухаммади Акбаршох ба катори нависандагон ва мутарчимони шинохта Абдуррахимхон Хони Хонон (ваф. 1036/1627) ва Абулфазли Алломй хамрох шудааст. Бо фармони ин подшохи адабдуст, «Шохнома»-ро ба наср даровардааст (13, 420; 3, 123; 12, 1493).
Шуштарй аз мутарчимони бехамтои замони Акбаршох ва Чахонгир ба хисоб рафта, китоби пандуахлокии «Одобу-л-араби ва-л-фурс»-и Абуалй Мискавайхи Розй (320-421/9321030) ва «Сирочу-л-мулк фи-л-адли ва-л-сулук»-и Абубакри Тартусиро аз арабй ба форсй тарчума кардааст (6, 65-66; 1, 237). Аз мухимтарин тарчумаи у «Човидон хирад» (Одобу-л-араби ва-л-фурс) мебошад, ки онро бо дастури Нуруддин Чахонгир (хукм. 1012/16031047/1637) аз арабй ба форсй тарчума намудааст (7, 45; 12, 1493; 16, 195). Тарчума намудани асари мазкурро Шуштарй, аз рисолати мухими хеш шуморида, барои нафъи мардум ва хосатан барои чавонон пурарзиш хисобидааст. Такиуддин Мухаммади Шуштарй дар вакти тарчума намудани «Одобу-л-араби ва-л-фурс» кушиш намудааст, ки тартиби калимахо махфуз бошад ва тасарруф накардан ба дохили матн хам аз шевахои кори у буда, дар ин кор муваффак гардидааст (7, 56). «Човидон хирад» дар байни мухаккикон арзиши хос дошта, борхо тарчума ва шарху тавзех гардидааст ва «аз ин китоб ду тарчумаи мустаким ба унвони «Човидон хирад» ва чанд тарчума ва шархи дигар бо номхои мухталиф, вале фарогири матолиби ин асар шинохта шудаанд» (15, 99). Хулоса, Такиуддин Мухаммади Шуштарй аз барчастатарин мутарчимон махсуб ёфта, барои ривочу равнаки тарчума дар садаи мазкур сахми босазо дорад. Тибки иттилои сарчашмахо ва фехристворахо асаре, ки у тарчума намудааст, борхо аз чониби мутарчимони дигар низ мавриди тарчума карор гирифтааст, аммо тарчумае, ки у анчом дод, бисёр содаву равон ва дархури тамоми мардум буда, хостахову ниёзхои халкро чавобгу мебошад.
Максуд Алии ^ирави аз удабои эронии сокини Х,индустон буда, дар давраи чавонй аз забони арабй ва илмхои маъмули даврааш бархурдор гардидааст. У аз мутарчимони сохибзавк ба хисоб рафта, соли 1011/1602 китоби «Нузхату-л-арвох ва равзату-л-афрох фй таворихи-л-хукамои-л-мутакаддимин ва-л-мутааххирин», маъруф ба «Таърихи хукамо»-таълифи Шамсуддин Махмуди Шахрзуриро тахти лугат ба забони форсй тарчума кардааст (9, 29).
Одил ибни Али мутарчими дигаре, ки номаш дар сарчашмахо зикр гардидааст. У бо тахаллуси «Одило» низ маъруфият пайдо дошт. Тарчумае, ки аз Одил ибни Алй ба калам омадааст, китобест бо номи «Унвону-л-хикам» дар тарчума ва шархи касидаи «Нуния»-и Абулфатхи Бустй, ки аз забони арабй ба форсй мебошад (9, 395).
Равганй. Мухаммадсолех ибни Мухаммадбокири Кдзвинй (тав. 1019/1610) аз маъруфтарин мутарчимон ва олимони карни XVII мебошад (12, 1469). Мухаммадсолех дар Кдзвин таваллуд шуда, тахсили ибтидоиашро дар зодгохаш фаро гирифтааст. У аз аксарияти улуми чории замонаш бархурдор гардида, хамчунин, забонхои туркй, арабй ва форсиро фаро мегирад. Дар бораи рузгори у дар сарчашмахо маълумоти хеле кам омадааст. Аз муосирони у Хурри Омулй ва Абдуллохи Афандй ба хисоб мераванд, ки дар шархи холи вай чунин менависанд: «Мухаммадсолех ибни Мухаммадбокири Кдзвинй маъруф ба Равганй, олими фозилу комил» (ниг.: 5, 23).
Хамчунин, сохиби «Райхонату-л-адаб» менависад: «Мухаммадсолех ибни Мухамадбокири ^азвинй, маъруф ба Равганй, олиму фозили комил аз уламои ахди Шох Сулаймони Сафавй (1052/1642-1106/1695) ва бо Шайх Хурри Омулй, мучолисин ва назоири муосир. Аз мукаддамоти тарчумаи «Сахифаи саччодия» аз таълифоти истикшоф шуда, ки аз таломизаи Мирдомод мутаваффо дар 1046/1636 буда» (14, 343).
Мухаммадсолех ибни Мухамадбокири Кдзвинй аз сермахсултарин мутарчимон ва донишмандони замонааш ба хисоб меравад. У ба монанди дигар адибону нависандагон ба хар навъи таълифот даст назада, балки бештари умри худро барои тарчумаи осори адабиву ирфонй, таърихиву сиёсй бахшидааст. Нуктаи чолиб ин аст, ки осори Мухаммадсолехи ^азвиниро комилан иборат аз тарчумахо гуем хам, галат нахохад буд. Тамоми тарчумахое, ки аз чониби ин мутарчим ба калам омадаанд, аз забони арабй мебошад.
Байни даххо осори тарчуманамудаи у мухимтаринаш тарчумаи китоби «Мухозароту-л-удабо ва муховарот-ш-шуарои ва-л-булагои»-и Рогиби Исфахонй мебошад, ки Мухаммадсолехи Кдзвинй онро соли 1705 аз забони арабй ба форсй тахти унвони «Наводир» тарчума ва талхис намудааст. Аз номи китоб аён аст, ки он иборат аз гуфторхову пандномахо, ашъори ахлокиву тарбиявй ва амсолу хикматхо буда, тарчумон дар рафти тарчума баъзе аз матлабхоро хазф намуда, ба чои онхо, он чиро ки худ писандидааст, чой кардааст. Дар чое дар ин бора худи мутарчим чунин нигошта: «Тамом шуд мулаххаси аввал аз китоби «Мухозарот». Ва зам намудам ба хар боб он чи муносиб дидам ва хазф намудам он чи лоик надидам» (5, 90).
^акимшох,и КазвинП. Мухаммад ибни Мубораки Кдзвинй (ваф. 1588) мутарчим, хаким, файласуф ва табиби хозики карни XV-XVI ба шумор меравад. У аз шогирдони Аллома Ч,алолуддини Давонй (12, 1642) мебошад. Хакимшох дар замони хеш аз донандагони улуми мухталиф буда, забонхои форсй, туркй ва арабй тасаллути комил доштааст. Баробари омухтани илмхои мухталифи замони хеш ва ба таълифу тадвини кутуби бисёр даст задан барои тарчумаи осори гуногуни туркй ва арабй ба забони форсй сахми беандоза гузоштааст (12, 1642). Тарчумаи «Хаёту-л-хаявон»-и Дамириро аз арабй ба забони форсй тахти унвони «Хаёту-л-инсон» тарчума кардааст. Тарчумаи мазкурро у бо завку саликаи худ ба калам оварда, ки баъзе матолибро хазф ва дар баъзе маврид матлаберо бар он ворид намудааст. Ба гуфтаи Забехуллох Сафо ин тарчумаро Хакимшох ба номи Султон Сулаймонхон ибни Салим бахшидааст (12, 1644). Нусхае аз ин тарчума дар мадрасаи Сипахсолор тахти № 3270 махфуз аст. Нусхаи дигари ин тарчума тахти № 333 дар китобхонаи миллии Париж вучуд дорад. Инчунин, аз мухимтарини осори у тарчумаи «Мачолису-н-нафоис»-и Амир Алишери Навой аз забони туркй ба забони форсй-точикй мебошад (12, 1642). У тарчумаи асари мазкурро соли 927/1521 огоз намуда, онро соли 929/1523 ба итмом расонидааст. Хаминро бояд таъкид намуд, ки аз Мухаммад ибни Мубораки ^азвинй осори зиёде дар мавзуъхои гуногун бокй мондааст.
Харчанд мутарчимоне, мисли Хакимшохи Кдзвинй дар худуди давлати Усмонй фаъолият кардаанд, вале дар асрхои XVI-XVIII аз марказхои бонуфуз ва шухратёфтаи тарчума ва тарчумонй Хиндустон махсуб меёфт. Мутарчимоне, ки дар ин мамлакат омада буданд ва парвардаи он хок буданд, хамеша талош менамуданд, то осори гаронбахое, ки ба забонхои
арабй ва хиндй таълиф гардидаанд, ба мамлакатхои хорич муаррифй ва дастрас намоянд. Аз ин ру завку саликаи мутарчимон буд, ки аксари осори арабиву хиндй бо рохи тарчума аз нобудшавй хифз гардида, ба миллатхои дигар муаррифй шаванд. Албатта, ин хама бо дастгириву хохиши подшохон анчом пазируфтааст. Ба вижа бо дастгирй ва амру фармони Чалолуддин Акбар ва Нуруддин Чахонгир, ки аз хокимони адолатпешаву илмдуст ба хисоб мерафтанд, иддае дар осори гаронбахо кисвати форсй ба бор карданд. Забехуллох Сафо чунин нигошта: «Чалолуддин Акбар дар ин нахзати фархангй, ки ба рох андохта буд, накли баъзе асархои мухими хиндуиро ба форсй лозим донист...» (12, 1453).
Аз баррасй ва андешахои болой метавон хулосаро чунин баён кард:
1. Бо рохи тарчума аз вартаи нобудй эмин нигох доштани осори адабиёти кадимаву асри миёна ва хамчунин муаррифии онхо ба миллатхои дигар;
2. Ахамияти тарчумаву талхисхо барои эхё намудан ва дубора дастраси хонандагон гардонидани осори бузургону ниёгон дар адвори мазкур;
3. Нишон додани макому манзалати тарчумонхои асрхои мавриди назар дар рушди нахзати тарчума ба воситаи интикол додани осори ниёгон барои ояндагон ва г.
ПАЙНАВИШТ:
1. Акимушкин, У.Ф. (ва дигарон). Фехристи нусхахои хаттии форсии Институти ховаршиносии фархангистони улуми Русия / Мутарчим Ориф Рамазон / У.Ф. Акимушкин.- Техрон: Созмони мадорики фархангии инкилоби исломй, 1374. -486 с.
2. Бадоунй, Абдулкодир. Пешгуфтори анчуман/ А.Бадоунй /Мунтахабу-т-таворих.-Ч.1.-Техрон, 1380. -397 с.
3. Бадоунй, Абдулкодир. Мунтахабу-т-таворих / Мавлавй Ахмад Алии Сохиб бо мукаддима ва изофоти Тавфик Субхонй. -Ч.3 / А.Бадоунй. - Техрон, 1380. -344 с.
4. Гураконй, Нуруддин Мухаммади Чахонгир. Мукаддима / Чахонгирнома ё Тузуки Чахонгирй / Бо кушиши Мухаммад Хошим/Н.Гураконй. - Техрон: 1359. -588 с.
5. Исфахонй, Рогиб. Мухозароту-л-удабо ва муховароту-л-шуарои ва-л-булаго / Тарчумаи Мухаммадсолех ибни Мухаммадбокири Казвинй, бо эхтимоми Ахмад Мучохид/ Р.Исфахонй. - Техрон: Суруш, 1371. -616 с.
6. Мирансорй, Алй. Такиуддини Шуштарй / Доиратулмаорифи бузурги ислом. -Ч.16./ А.Мирансорй. - Техрон: Маркази доиратулмаорифи бузурги исломй, 1367. -С. 65-66.
7. Мискавайх, Ахмад ибни Мухаммад ибни Яъкуб. Човидон хирад / Тарчумаи Такиуддин Мухаммади Шуштарй, бо эхтимоми дуктур Бехрузи Сарватиён/ А.М.Мискавайх,. -Техрон, 1355. -436 с.
8. Навшохй, Сайид Ориф. Фехристи нусхахои хаттии форсии музейи миллии Покистон-Карочй/С.О.Навшодй.-Техрон: Маркази тахкикоти форсии Эрону Покистон, 1983. -1077 с.
9. Нафисй, Саид. Таърихи назму наср дар Эрон.-Ч.1/Саид Нафисй.-Техрон, 1344.-664 с.
10. Нуъмонй, Шиблй. Шеъру-л-ачам -Ч.2 / Ш.Нуъмонй. - Душанбе: ДДОТ, 2016. -544 с.
11. Рошидй, Сайид Хусомуддин. Тазкираи шуарои Кашмир/СД. Рошидй.-Лохур: Икболакадемия, 1983. -1576 с.
12. Сафо, Забехуллох. Таърихи адабиёт дар Эрон ва дар каламрави забони порсй -Ч.5./З. Сафо. - Техрон: Фирдавс 1386. -636 с.
13. Субхонй, Тавфик. Нигохе ба таърихи адаби форсй дар Хинд/ Т.Субдонй. - Техрон, 1377. -724 с.
14. Табрезй, Мударрис. Райхонату-л-адаб -Ч.2. /М.Табрезй.- Техрон:Хайём, 1384. -456 с.
15. Хамробоев,Н.Тарчумаи осори хикамй, дар мисоли кадимтарин тарчумахои «Човидон хирад»-и Мискавайхи Розй/НДамробоев//Номаи донишгох.Силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй. -2017.- №3 (52). -С.97-105.
16. Хамробоев, Н. Харакати тарчума дар адабиёти форсу точик (асрхои XII-X). /Н. Хдмробоев.- Хучанд: Меъроч, 2016. -304 с.
17. Хочй, Халифа. Кашфу-з-зунун. -Ч.2. / Х. Хрчй. - Бейрут: Дору-л-кутуби-л-илмийя, 2008. -2058 с.
REFERENCES:
1. Akimushkin, U.F. (and others). Catalogue of Persian Written Copies Preserved in the Institute of Oriental Studies in Russia / translated by Orif Ramazon/ U.F. Akimushkin. - Tehran: Union of Islamic Culture, 1374.
2. Badouni, Abdulqodir. Introduction / Muntakhabu-t-tavorikh/ Abdulqodir Badouni. - V.1. -Tehran, 1380.
3. Badouni, Abdulqodir. Muntakhabu-t-tavorikh / Mavlavi Ahmad Alii Sohib. Introduced and added by Tavfiq Subhoni. - V.3/ Abdulqodir Badouni. - Tehran, 1380.
4. Gurakoni, Nuruddin Muhammadi Jahingir. Introduction / Jahongirname or Tuzuki Jahongiri / under the editorship of Muhammad Hishim/ Nuruddin Gurakoni. - Tehran, 1359.
5. Isfahoni, Roghib. Muhozaratu-l-udabo va muhovarotu-l-shuaroi va-l-bulagho / Translated by Muhammadsoleh ibni Muhammadboqiri Qazvini, under the editorship of Ahmad Mujohid. -Tehran: Surush, 1371. - 616 pp.
6. Miransori, Ali. Taqiddini Shushtari / Great Islamic Encyclopedia. - V.16. / Alii Miransori. -Tehran: Centre of Great Islamic Encyclopedia, 1367. - P. 65 - 66.
7. Miskavayh, Ahmad ibni Muhammad ibni Ya'qub. Forever Wise / Translated by Taqiuddin Muhammadi Shushtari, under the editorship of Dr. Behruzi Sarvatiyon. - Tehran, 1355.
8. Navshohi, Saiid Orif. Catalogue of Persian Written Copies Preserved in the National Museum in Pakistan-Karochi. - Tehran: Research Centre of Iran and Pakistan, 1983.
9. Nafisi, Said. The History of Verse and Prose in Iran. - V.1/ Said Nafisi.- Tehran, 1344. - 664 pp.
10. Nu'moni, Shibli. She'ru-l-ajam. - V.2/ Shibli Nu'moni. - Dushanbe: Tajik Pedagogical State University, 2016. - 544 pp.
11. Roshidi, Saiid Husomuddin. Anthology of Poets in Kashmir. - Lohur: Iqbol Academy, 1983.
12. Safo, Zabehulloh. The History of Literature in Iran and in the Circle of Persian Language. -V.5/ Zabehulloh Safo. - Tehran: Firdaws, 1386. - 636 pp.
13. Subhoni, Tavfiq. Some Views on the History of Persian Literature in India/ Tavfiq Subhoni. -Tehran, 1377. - 724 pp.
14. Tabrezi, Mudarris. Rayhonatu-l-adab. - V.2 / Mudarris Tabrezi. - Tehran: Hayyom phublishing-house, 1384.
15. Hamroboyev, N. Translation of Philosophical Literary Productions (for example the ancientest translations "Forever Wise" by Miskavayhi Rozi // Scientific Notes. Series of humanity and social sciences. 2017 #3(52). - P. 97-105.
16. Hamroboyev, N. The Movement of Translation in Persian-Tajik Literature (referring to the XII-th - the X-th centuries)/ N.Hamroboyev. - Khujand: Me'roj, 2016. - 304 pp.
17. Hoji, Khalifa. Kashfu-z-zunun. - V.2/ Kh. Hoji. - Beirut: Scientific Encyclopedia, 2008.
