CC BY
60
УДК 8Т1 Н.Н.ПУЛОТОВ
ББК 83.3(0)3
«АКБАРНОМА»-И АЛЛОМЙ - НАМУНАИ АСАРИ АДАБЙ
Осори сиёсатмадор, муаррихи номдору вазири аъзами ахди Акбаршох Абулфазли Алломй, аз кабили «Акбарнома», «Ойини Акбарй», «Рукаоти Абулфазл», «Иёри дониш» ва гайра дар омузиши хаёти сиёсию иктисодй, чурофй, таърихй ва ичтимоиву мадании замони Акбар манобеи багоят мухим махсуб меёбад.
«Акбарнома» шархи холи муфассали зиндагй ва пайкори Ч,алолуддин Мухаммад Акбар маъруф ба Акбаршохи Гурконй буда, аз тарафи вазираш Абулфазли Алломй навишта шуда, оид ба хотирот ва дустии ду шахсияти ачиб ва нахиб накл мекунад.
Муаллиф дар он вазъи сиёсй, ихтимой ва таърихи мухорибаю харберо баён кардааст, ки кахрамони асосй дар он шох Ч,алолиддин Мухаммад Акбар (1556-1605) буд. Ин хоким сеюмин подшох аз силсилаи Гуркониён ё импературии мугулин ^инд аст, ки дар ин кишвар бо номи Мугули Аъзам ё Акбари Кабир номида мешавад. Мундаричаи китоби
«Акбарнома»-ро давраи кудакй, наврасй ва чанговариву сиёсатмадории Акбар дар бар мегирад, ки якбора хукмронй ва идораи давлат бар души у вогузошта шуд. Мувофики маълумоти муаллифи «Таърихи фаришта» шохзода Ч,алолиддин Мухаммад Акбар дар 13 солу нух мохагй дар кароргохи харбии Каландар, баъди фочиавй халок шудани падараш Хумоюн, ки мохи январи соли 1556 аз зинапояи китобхонааш нобаророна галтида халок гардид, галабаи нахустини хешро дар набарди Панипат дарёфта, мисли чадди бузургаш Захируддин Бобур дар ташкили давлати «Мугулхои бузург» хисса гузошта, авранги шохиро сохиб шудааст ( 13, 244).
Акбари чавон хаёти ичтимоию иктисодии ^индро ба танзим даровард, шахрхо ва роххои бузург бунёд кард, дар хаёти мардуми ^инд накши бориз гузошта, ислохоти диниро ба вухуд овардааст.
Сиёсатмадори барчастаи муосири ^индустон Чдвохирлаъл Нехру менависад, ки «..Акбар орзуи деринаи вахдати Х^индустонро на танхо дар хусуси ташкили давлат аз чихати сиёсй муттахид, балки дар бораи ба вучуд овардани иттиходи тамоми мардуми он зинда кард» (14, 17).
Абулфазл мехост, ки таърихи чахор давраи хаёти Акбарро «... дар чахор дафтар анчом дихад ва ёдгорй барои огахиталабони инсофгузин...» бигузорад ( 15, 235).
Огози иншои асар аввали бахори соли 1589 сурат гирифта, муаллиф тахмин карда буд, ки кисми аввали асари хешро дар вакти 41 ё 42-солагии хукмронии Акбаршох ба итмом расонад.
Мувофики накша чилди аввали асар авлоди Акбар ва давраи хаёти 30-солагии у - аз таваллуд то 17 соли хукмрониашро фаро мегирифт. Ч,илди дуюм бошад, бояд лахзахои 47 соли хукмронии Акбаршохро дар бар мегирифт, лекин ин маълумот дар лахзаи 46-умин соли хукмронии Акбар катъ гардида, муаллифи асар соли 1602 ба таври фочиавй фавтидааст.
Дар огози «Акбарнома» Абулфазл ибни Муборак оид ба шароити таълифи асар мегуяд: «Ман мехнати бузургро хис менамудам. Бисёр маводхоро оид ба корномаи Шоханшох (яъне, Акбар -Н.П.) хамъ карда, бисёр вакт хизматчиёни шох ва ашхоси кухансоли аъзоёни ин хонадонро пурсучу намудам...» (1, 9-10).
«Акбарнома» аз мукаддима ва хотима иборат буда, шомили се дафтар аст. Дар дафтари дувум ва севум, ки таърихи ахди салтанати Акбаршохро дар бар мегирад, шархи хаводис аз соли аввал то соли чилу хафтуми чулуси Акбар (1010/1602) сол ба сол ва ба тартиби таърихии замон ба риштаи таълиф даромадааст.
Абулфазл, ки ба кавли худаш «мубошири тасвиди вокеоти ин дудмони гиромй» (Темуриёни ^инд) мебошад, «достони гиромии силсилаи олияи ин дудмони хилофат»-ро аз замони пайдоиши Одам (а) то давраи худ ба риштаи тахрир даровардааст.
Дафтари аввал аз се кисмат иборат аст. Кисми аввал таърихи силсилаи Темуриёнро аз кадимтарин айём то Тарагой (падари Темур), кисми дувум таърихи кишваркушоии Темур ва даврони салтанатро аз Темур то Умар Шайх Мирзо (падари Бобур) ва кисмати севум таърихи силсилаи Темуриёни ^индро аз Бобур то марги Хумоюн ибни Бобур (падари Акбар) дар бар мегирад. Ахволи шохзодагии Акбар низ дар хамин дафтар омадааст.
Дафтари дувум дарбаргирандаи таърихи салтанати Акбаршохи бузург аз соли аввал (963/1556) то миёнаи соли хабдахуми салтанат (980/ 1572) аст.
Дафтари севум бар асоси вакоеъ ва хаводиси давраи Акбар аз миёнаи соли хабдахум (980/1572) то соли чулуси Акбаршох (1010/1602) навишта шудааст.
Маълумоти муаллиф рочеъ ба аслу ахдоди Акбар дар «Акбарнома» чолиби таваччух буда, кисми анъанавии асар аз он шуруъ мешавад. Бояд зикр намуд, ки Абулфазл 52 номи баландтарину арзанда ва бархастаи ахдоди Акбарро аз Одам (а) то бобою падараш - Захируддин Бобур ва Насриддин Мухаммад Хумоюн дар бобхои 13-ум то 17-ум номбар кардааст. Алломй дар ин бобхо оид ба фарзандону наберагон ва аберахои Чингизхон, ки панч аср дар Эрону Ирок, Мовароуннахру Курдистон ва Озарбойхон хукмронй кардаанд, маълумотхои муфиде меорад. Махсусан, у оид ба наслхои фарзандони дуюми Темурчин (унвони Чингизхон) - Чигатой, ки авлоди Акбаршох ба шохаи у рост меомаду солхои 1522 то 1858 дар Мовароуннахру Туркистон ва кисматхои Хоразм то Бадахшону Fазна ва сарзамини афсонавии Хинд хукмронй кардаанд, муфассал накл кардааст. Муаллиф дар асар ба воситаи ривоятхо ба авлоди туркй ва мугулй муталлик будани Акбарро иброз карда, ба номдортарин хукмрони сулолаи Темуриёни Хинд, муаллифи «Бобурнома» -Захируддин Бобур диккати хешро равона сохтааст. Маълумот пиромуни бобои Акбар аз китоби «Бобурнома» маншаъ мегирад.
Рочеъ ба вориси Бобур, фарзанди калонии у - Хумоюн, ки баъди марги Захируддин Бобур (26 декабри соли 1530 вафот кардааст-Н.П.) бо аслиха хукуки хукмронии худро дар хокимияти Хинд собит месозад, ягон накле мавчуд надошт, хол он ки бисёр ашхоси хамсинну соли у дар кайди хаёт буданд.
Аз ин сабаб, бо супориши Акбар ва тавсияи Абулфазл китоби машхури «Хумоюннома»-и аммаи Акбар, духтари хурдии Бобур- Гулбаданбегим иншо мешавад. Fайр аз «Хумоюннома». «Тазкирату-л-вокеъот»-и Ч,авхари Офтобчй, «Таърихи ^умоюн»-и Боязиди Баёт, «Тухфаи Акбаршохй»-и Аббоси Сарвонй, «Бобурнома»-и Хонихонон, ки бо унвони «Вокеоти Бобурй» маъруф аст, ба манзури фарохам намудани мавод ба Абулфазл хидмат кардаанд.
Кисмати огозии «Акбарнома» ситоишу наъти Худои таъоло ва макоми суханро фаро мегирад.
Сипас, муаллиф Акбарро махрами пайванди тахтгохи «шарафи хонадони Курагонй ишора ба авлоди Темур» будани у, «шамъафрузи авлоди Темур», «чароги боргохи давлати темурхонй», «донандаи асрори бисёр», «вориси тахти Хумоюн», «манбаи конунхои идоракунй», «офарандаи мутеъи умумй ва хифзкунандаи хикматхо» ва г. ба шумор оварда, уро дар зохир ба Ч,амшед, дар шараф ба Фаридун, дар хикмат ба Сукрот, дар фахмиш ба Афлотун ва дар хислат ба шамоли форами урдубихишт монанд намуда, максади асосии таълифи «Акбарнома»-ро чунин ба калам меорад:
Умед, ки ин нома гироми гардад, Матбуи цщон ба дуст коми гардад. Аз юмни цабули шщи донишпарвар Номе ёбад, чунонки номи гардад (3, 4)
Сухани чамъбастиро дар мукаддима боз ба ситоиши Худованд бахшида, эхтироми худро бо сурахо баён медорад. Пас аз ин мундаричаи асосии достон огоз меёбад. Дар боби якум наклхо перомуни таваллуди Акбаршох зикр шудаанд.
Дар боби дувум сухан перомуни лахзаи ба олам омадани Акбар ва макони тавлиди Акбар дар калъаи Умаркот - шахре дар чанубу шаркии Покистон, ба миён меояд.
Дар бобхои минбаъдаи асар тасвири хуби фолномахо тибки мутобикаташон бо дарачаи устурлоби юнонй сурат гирифтааст.
Сипас, Алломй баландтарин шачара ва шахсиятхои арзандаю барчастаи авлоди хазрати Шоханшох, амсоли Амир Тарагой, Амир Темури Курагонй ва фарзандони уро зикр мекунад, ки бо хислату кобилияти баланд чахонбонй карда, номи неке ба чахон бокй гузоштаанд.
Бояд кайд кард, ки Темур унвони Курагониро соли 1370 баъди издивоч бо духтари хони Казон-Чингизида, Сарой Мулкхонум кабул кардааст.
Фарзанд якуми Амир Темур Fиёсиддин Ч,ахонгир Мирзо соли 1375 дар аввали Хукмронии падар, писари дувуми Темур Мирзо Умаршайх, Хокими Форс январи соли 1394 фавтидаанд. Писари севумаш Ч,алолиддин Мироншох Мирзо аст, писари чахорум Шохрух, Хокими Хуросон, Хамрохи падар дар набардхо иштирок мекард. Захируддин Мухаммади Бобур
писари калонии Умаршайх Мирзо буда, Абулфазли Алломй накли минбаъдаи асарро ба кахрамонй ва фатху пирезихои у бахшидааст.
Бобур часорату мардонагиро дар набардхои зидди амирхои Чигатой ва узбакхо нишон дода, бисёр забткорй карда, барои хамрох намудани заминхои Хиндустон ба ин кишвари афсонавй равон
шуда, дар он чо хашмат ва хушбахтй дарёфт кард. Дар китоби туркии «Вокеоти Бобурй» ёдовар мешавад, ки рохи бисёрро тай карда, боре чунин кишвари гармро надидааст.
Алломй зимни баёни хаводис, рочеъ ба юришхои Бобур суханронй намуда, махорати кордонию чангии Бобурро нишон дода, дар ситоиши ин шохи туркинажод хеле авсоф кардааст.
Бобур дар соли 1526 ба Хиндустон тасаллут ёфта, дар он хо императории бузурге таъсис дод, ки дар таърих бо номхои давлати Темуриёни Хинд ва Мугулхои Бузург машхур буда, беш аз се карн дар ин сарзамини афсонавй салтанат дошт. Назар ба маълумоти сарчашмахо Захируддин Мухаммади Бобур аз алокамандони адабиёт махсуб ёфта, дар назму наср махорати хубе дошта, осори мухиме ба вучуд овардааст. Ба кавли Абулфазл «он хазратро дар назму наср пояе олй буд, хусусан дар назми туркй ва девони туркй дар нихояти фасохату узубат вокеъ шуда ва мазомини тоза дар он мундарич аст.» ( 11, 54).
Забони модарии Бобур узбекй буда, у осори илмиву адабиашро асосан ба забони туркии чигатой нигоштааст. У бо «Рисолаи аруз», ки тарчумаи туркии рисолаи «Волидия»-и Хоча Насриддин Убайдуллох Ахрори Накшбандй аст, девони туркй ва форсй, маснавии «Мубайин» (дар калому фикхи ханафй), «Бобурнома» ё «Тузуки Бобурй» дар адабиёти узбек макоми шоистае пайдо кард ( 10, 53).
Муаллифони сарчашмахои адабию таърихй, амсоли Мулло Мухаммад Косими Хиндушох дар «Таърихи Фаришта», Фахрии Хиравй дар «Равзату-с-салотин», Хоча Хасани Нисорй дар «Музаккиру-л-ахбоб», Абдурахмони Сабох дар «Базми Темурия», Шайх Мухаммад Икром дар «Армугони пок», Сарханг Хоча Абдурашид дар «Тазкираи шуарои Панчоб», Офтоб Ройи Лакхнавй дар «Риёзу-л-орифин» ва f. истеъдоди шоирй ва табъи равони Бобурро эътироф намуда, ба ашъори ба забони форсй сурудаи у бахои баланд дода, ба кавли сохиби «Махзану-л-Fароиб» «уро табъи мавзун ва сухане чун дурри макнун буда.» аст (8, 11).
Девони ашъори форсй ва туркии Бобур шохиди боризи завки адабии вай махсуб меёбад, ки дар Баотолаву Тошканд дар солхои 1910 ва 1966 интишор ёфтааст.
Бобур барои мардуми Хинд ноошно буда, худро хамеша бегона хис мекард. Ба у сухбати гуворои дустон, барфу пиряххои куххои баланд, хурокхои хушлаззат, сабзавоту мевахоти водии ФарFOна намерасид. У хамеша орзуи бозгашт ба ватанро дар сар дошта, аз хаёташ дар Хинд изхори ризоят намекард. Вай кисми зиёди умрашро ба мухорибаю сохтмони Агра бахшидааст. Ин матлаб дар як китъаи у ба таври зайл ифода ёфтааст:
Умрам цама дар фироци уицрон бигзашт, бо гуссаву гам, В-ин умри гаронмоя чи арзон бигзашт, бо ранцу алам. Умре, ки нашуд сарфи Самарканду Х,арй, бо айшу тараб, Афсус, ки дар Аграи вайрон бигзашт, бо цавру ситам.
Рухдодхои минбаъдаи «Акбарнома» асосан набарду шикасти мухолифин, тобеъ намудани музофотхо, фатхи калъахои мустахкам, фирузмандии сипахсолорон дар юришхо, ходисаву вокеот дар вилояти Бихор, БанFOла, Хичоз, Гучарот, Даканро дар бар гирифта, ибтидои хар руйдод аз Наврузи фархундапай OFOз мешавад.
Абулфазл, дар ин китоб даврони салтанати Акбаршох ва корхои уро нишон дода, дар чилу шашумин соли Хукмронии Акбар (1602) ба катл расонида мешавад. Минбаъд дар OFOЗи соли чилу хаштуми илохй, бо супориши шохзода Султон Салим такмилаи кори Абулфазл ба калами Шайх Иноятуллох ибни Мухиб Алии Лохурй, муаллифи «Таърихи дилкушо» вогузошта мешавад.
Ин такмилаи «Акбарнома» рочеъ ба киёми шохзода Султон Салим бар зидди модараш, катли берахмонаи Алломй, таъкиби Бир Сингх Дев аз тарафи писари Абулфазл-Абдурахмон, чангхои Дакан, марги шохзода Султон Донёл, беморй ва марги худи Акбарподшох иттилооти бисёр судманд ба даст медихад (5, 18- 842).
Такмилдихандаи ин асар итмоми «Акбарнома»-ро бо «Хотима навиштаи Шайх Абулфазли Алломй пас аз итмоми соли чихилу шаш» ба поён расонидааст.
Алломй дар ин чо, сипосгузории худро ба хомаи хакикатгузор баён карда, кайд намудааст, ки дафтари севум ба анчом расид.
Ба номи Эзид, эй фикрати тезрав,
Ки доди суханро саранцоми нав.
Калам як дам аз цунбиш ором ёфт,
Саводи савум дафтар анцом ёфт (5, 843).
Абулфазли Алломй соли чихилу шашумро бо шеър итмом дода, онро мисли OFOЗи «Акбарнома», ба сухан бахшидааст:
Ало, то дар ин сат^и рангин низом Суханро зи маънй баланд аст ном, Низоми сухан аз каломи ту бод, Тирози маонй ба номи ту бод (5, 843).
Муаллифи такмилаи «Акбарнома» кушидааст, ки сабк ва равиши нигориши Абулфазлро нигох дорад, лекин у аз ухдаи ичрои ин кор набаромада, натавонист, дар гузориши бисёр вокеахо ба ихтисорот руй овардааст.
Мавкеи асосиро дар «Акбарнома» тасвири манзараи зебои кишвари Хиндустон, хоса, Кашмир ишгол мекунад. Обу хавои дилкушои ин сарзамин хамеша дар пеши назари ин шохи раиятпарвар меистод. Дар ин маврид касидаи Файзй дар ситоиши Кашмир хеле чолиб аст, ки аз 49 байт иборат мебошад:
Хазор цофилаи шавц мекунад шабгир, Ки бориишцкушояд баарсаиКашмир... Замини сандалиш нам зи барфи кофурй, Ба ёд додази омезиши гулобу абир... (5, 543) Касидаи Кашмири Файзии Даканй мучиби татаббуоту истикболи шуарои зиёде, аз он чумла устодони сухани Мовароуннахр Муродии Самаркандй ва Хоча Хасани Нисорй гардидааст (12, 178).
Ин нукта афзуданист, ки оид ба волидайн ва бародари Абулфайзи Файзй ва эходиёти у маълумоти зиёде мавчуд аст. У нисбати марги модараш, ки соли 1590 дар Лохур вафот кардааст, бо хасрат мегуяд:
Чун модари ман ба зери хок аст, Гар хок ба сар кунам, чй бок аст. Донам, ки бад-ин шагабфазой, Зи он цо ки ту рафтай, наёй. Лекин, чй кунам, ношикебам, Худро ба бщона мефиребам. (5, 573)
Баъди се соли марги модар соли 1593 падар ва устодаш низ даргузашт. Алломй марбут ба ин хаводис низ шеър эчод карда, зикр намудааст, ки «.. .маро бо лахте шиносой хол дигаргун гашт ва наздик буд, ки даст аз зиндагй барфишонам.»
Дил хун шуду хун аз камари ман бигзашт, К-ин цони хауон аз назари ман бигзашт. Гам бщри кадом рузи мотам, к-имруз Хам пири ману цам падари ман бигзашт (5, 643) Абулфазли Алломй рочеъ ба фавти бародараш, ки баъди ду соли марги падараш ба вукуъ омадааст, бо хасрати зиёде низ харф зада, мегуяд, ки Юсуфе аз бародарон гум шуд, На зи мо, к-аз цама цщон гум шуд. (5, 680) Ё, дар бораи «Хамса»-и Файзй харф зада, кайд менамояд, ки сараввал бо ишорати Хумоюн афсонаи «Нал ва Даман»-ро ба тарозуи сухансанчй барнигорид ва барои исботи фикр чанд намунаи порчахоро аз ашъори у оварда, махорати баланди шеърэчодкунй ва шоири бехамто будани уро собит намудааст (5, 677-691).
Фазилати маълумоти «Акбарнома»-и Алломй дар он аст, ки муаллиф дар хусуси ахли илму адаб хеле мухтасар ва нуктасанчона сухан меронад. Ахбори у тозаву пурарзиш буда, дар он мухимтарин нуктахои санъати суханварон чамъбаст гардидааст. Алломй бо ибораву чумлахои кутоху мухтасар ва дакику муайян хусусиятхои хоси фаъолияти эчодии шоиронро ба тасвир гирифтааст. У дар хусуси ба кадом забон ва кадом навъи шеърй иншо кардан, сохиби девон будан ё набудани шоирон сухан ронда, хусусияти вижаи ашъори онхоро низ дакик месозад.
Муаллифи «Акбарнома» кушидааст рочеъ ба сухансароёну донишварони форсигу, ки бо сабабхои гуногун ба Хиндустон сафар карда, осори гаронбахое офарида, барои пешрафти маданияту фарханги сулолаи «Мугулхои бузург» сахми арзанда гузоштаанд, маълумоти кобили таваччух ва дорои ахамияти баланди адабию таърихй пешниход менамояд.
Аз маълумоти «Акбарнома»-и Алломй маълум мешавад, ки суханварони мумтоз аз аввали салтанати Бобуршох барои ривоч додани шеъри форсй ташаббус нишон дода, пиромуни тавлиду корнамоихо ва фавти шохони сулолаи Бобурй муаммою касоиди мадхиявй ва таркиббанду тарчеъбанд эчод кардаанд, ки мо онро дар гуфторхои муфассали Мавлоно Хусоми Карокулй оид ба тавлиди Бобур (3,142), Шихоби Муаммой ва Мавлоно Маснаду Хоча Калони Сомон рочеъ ба
тавлиди Хумоюн (3,178), Мавлоно Маъсуду Мир Абдулхайр оид ба фавти Хумоюн (3,241) дида метавонем.
Аз маълумоти Абулфазли Алломй равшан мешавад, ки шуарои мумтози форсизабони карни XV ру ба Хиндустон хичрат намуда, осори зиёде эчод кардаанд. Амири Шохй, Мирзо Косим (Косимй) муаллифи достони таърихии «Шохнома» пиромуни корнамоии Шох Исмоил ва писари у Тахмосп, Мулло Хайрат, Навидй, Мулло Хурд Заргар (Фаной), Хоча Мухаммад Муъмин (Озарй), Шайх Озарй, Хоча Хусейн, Мавлоно Косими Кохй, муаллифи «Гулафшон», ки дар пайравии «Бустон»- Саъдй иншо кардааст ва Файзии Файёзй маълумоти пуркиммате дар асар мавчуд аст.
Дар чилди аввали асар муаллиф оид ба Мулло Бекасй ном шоире маълумот додааст, ки у хамасри падари Акбар махсуб ёфта, дар Fазна таваллуд гашта, порчахои зиёди манзум эчод менамудааст ( 3, 365).
Дар «Акбарнома» ашъори суханварони мумтози адабиёти классикии форсу точик барои пуробурангии рухдодхои таърихии кисмати асар, аз «Махзану-л-асрор»-и Низомии Ганчавй, «Гулистон»-и Шайх Саъдй, девони касоиди Хоконии Шарвонй, «Маснавии маънавй»-и Мавлоно Ч,алолиддини Румй, Урфии Шерозй, Саной, девони Fазалиёти Хоча Хофиз ва ашъори Файзй истифода шуда, асарро хонданй кардаанд. Аз Низомй омадааст:
Гофил манишин, на вацти бозист, Вацти цунар асту сарфарозист... (3,315-320) Ё, дар хои дигар аз " Хусрав ва Ширин"-и Низомй иктибос овардааст: Низоми бас аз ин гуфтор хомуш, Чи гуи бо цацони пунбадаргуш. Циноятцои ин на шишаи танг, Хама дар шиша кун бар шиша зан санг. (3,393) Барои бархам додани низоъ ва дустии сарлашкарон зимни сафархо Алломй аз ашъори Хоча Хофизи Шерозй байти зеринро овардааст:
Дарахти дусти биншон, ки коми дил ба бор орад, Ницоли душмани баркан, киранци бешумор орад (3,128) Рочеъ ба набарди Хумоюн бо Шершох ва саркуб кардани у аз боби дувуми «Гулистон»-и Шайх Саъдии Шерозй Хикояте омадааст:
Тарсам, нараси ба Каъба, эй аъроби, К-ин рац ки ту мерави, ба Туркистон аст! (3, 178) Хусусияти дигари ба назар намоёни «Акбарнома»-и Алломй дар истифодаи мохиронаи санъати моддаи таърих аст.
Ин намуди санъат дар адабиёти форсизабони Хиндустон барои зикри вокеъаву ходисахо хеле фаровон истифода шудааст. Абулфазли Алломй дар нигориши "Акбарнома"санъати моддаи таърихро кор фармуда, боби махсусеро «ба накли муаммохои хубе, ки ба тавлиди неки хазрати шоханшох Шохи Шохон гуфта шудаанд», бахшида, рочеъ ба муаммои Мавлоно Нуриддини Тархон, ки шавку завк ва писанди хамагон гашта буд ва оид ба моху соли тавлиди Акбаршох маълумот медихад, сухан рондааст:
Шац кабир нисбати шоцони олам, Акпар ному Цалол унвони у. Солу моцу рузи мавлуд муайян, «Шаби якшанбеи панцуми рацаб» (3,48) Тибки ин моддаи таърих Акбаршох соли 949 хичрй / 1542 милодй ба олам омадааст. Мавлоно Шихоби Муаммой, ки устоди чистон буда, бо тахаллуси «Хакирй» машхур аст, пиромуни марги Бобур ва ба тахт нишастани Хумоюн чунин моддаи таърих эчод кардааст: Хумоюн бувад вориси мулки вай (3,118) Ин моддаи таърих ба 6 чумодию-л-аввали 937 хичрй-26 декабри соли 1530 рост меояд. Мавлоно Косими Кохй ва Мавлоно Маъсудй доир ба фавти Хумоюн моддаи таърих нигоштаанд, ки он ба соли 962/ 1556 рост меояд:
Хумоюн подшоц аз бом афтид (3,368). Косими Кохй аз Кобул буд. Муаллифи «Оташкада» бинобар дар Кобул зиндагонй кардан уро «Кобулй» ёд мекунад.
Дар таърихи вафоти Мирзо Чдаатой, ки дар соли 953 х. вокеъ буд, Косими Кохй иншо кардааст, ки он дар асари машхури таърихии «Саййидроким»-и Рокимии Самаркандй, ки аз ахди
Темури Kypaгон то хулуси Aбдyлaзизxон ибни Нaдиpмyхaммaдxон, ки дар соли 1055 ë ки 57 вокиъе аст, тaъpиxи вафоти Султон Чдаатой батафсил оварда шудааст: Султон Чигато буд гули гулшани хубц Лекин суи puзвон ахалашpоyнaмун шуд. Дap мавсими гул азми сaфap кapд аз ин бог, Дищо зи гамаш гунчасифат rnpvfl ба хун шуд. Тaъpuхu вай аз булбули мотамзада цустам, Дap нола шуду гуфт: гул аз бог бурун шуд. (6, 94-95) Моддаи таърта <<Гул аз боF берун шуд>> (3, 99) ба Мир Aмонй аз Хирот тааллук дошта, аз замони Султон Чдаатой дарак медихад, ки соли 1518 таваллуд ва соли 1551 фавтидааст.
Дар тасвири вокеъахо муаллиф аз ашъори ^ŒMx Файзй xеле фаровон истифода бурдааст. Мавкеи маликушшуарои ахди Aкбap дар «^^арнома»^ Ллломй ва дигар осори y басо бузург аст. У дар накли Ходиса, тасвири симои шох ва шохзодагон аз порчахои эчодкардаи бародараш xеле фаровон истифода бурдааст. Файзй дар бештар мавридхо хамрохи Aкбapшох буда, нисбати ин ë он вокеахо, тасвири табиат, пирузии си^х^н, расидани мавкиби Хумоюн ба дорулжлофаро дар ашъораш тачассум намудааст:
Насими хушдuлû аз Фaтynуp меояд, Ки тдшоуи ман азpоyu дуp меояд. 4û давлат аст цудумаш, ки yap дам аз дили халц, Xflзоp гуна тapaб дap зуyуp меояд. Хуцаста бод ба олам цудуми у, Файзй, Ки оламе ба мацоми yузуp меояд. (3, 374) Муарртаон ва тазкиранигорони махаллй шефтаи шеваи нигориши асари Aлломй гардида, онро бенихоят тахсин кардаанд. Масалан, муаллифи <<Маосира-л-умаро>> сабки нависандагии «Aкбapномa»-pо мавриди ситоиш карор дода, зикр кардааст: «Катьи назар аз хама чиз ^ŒMx дар фанни иншо турфа сехре ба кор бурда, бо он ки аз такаллуфоти муншдена... орй аст, аммо матонати сyxaн ва yстyxонбaндии калимот ва нишасти муфрадот ва таркиби бегона кисме аст, ки дигареро татаббуъ ба душворй муяссар аст ва шоХиди ин муддао «Тaъpиxи Atóap»> (яъне «Aкбapномa»-Н.П.) аст ва чун илтизом набуд, ки бештар алфози форсй бошад, лихозо гуфтаанд, ки Шaйx «Хамса>>-и Низомиро наср карда. >.
Ногуфта намонад, ки манзури Aбyлфaзл аз таълифи «Aкбapномa» сарфан сабт кардани вакоеъ ва хаводис набуда, балки y меxостaaст, ки тaъpиxaшpо ба сабке бинависад, ки бо азимат ва чалоли Aкбapшох мутаносиб бошад ва аз лихози сабки иншо шохдорие бошад шохвор, бинобар ин сабке эчод кард, ки то он замон собика надошт. Ба кавли xyдaш баъзе аз муосиронаш бар сабки Faйpмyтaдовил ва тозааш эрод гирифтанд ва ба y талкин карданд, ки «ин навъ оини бисот дар нури дида ба забони рузгор сароид ва моидаи афзал барои умуми мардум саранчом дихад» (4, 382).
Aбyлфaзл дар нигориши «Aкбapномa» тамоми сабкхои маъруфи насри форсй, амсоли сабки содда, сабки фаннй ва сабки маснуъро мавриди истифода карор додааст. Метавон гуфт, ки «сабки Aбyлфaзл» мамзуч аз сабкхои фавкуззикр аст ва аз хар се сабк намунахои зиëде дар он метавон ба даст овард. Дигар аз вижагихои сабки асар таъмиди муаллиф дар хифзи лyFOти бемаврид ва дaxили арабй аст. Муаллифи асар аввалин касе махсуб меëбaд, ки ба фасоду футури насри форсии он аср пай бурда, ба ислохи он химмат гузошта, дар радифи дигар осораш саъй кардааст, ки насри форсиро аз лyFOти бегона муназзах кунад ва ба чои он лyFaти форсиро ба кор барад. Aз ин лихоз, уро бояд яке аз пешохангони нехзати саранависии форсй махсуб кард.
Насри ин китоб содда ва равшану дилангез буда, дар мавридхо мaxсyс, монанди ифтитохи боб ва он чое, ки с^ан аз Atóap меравад, муаллиф с^анпардозихои зиëдеpо кор мефармояд.
Мyappиxони баъдй, аз кабили Aбдyлхaмиди Лохурй, муаллифи «Шохчахоннома» /«Подшохнома»/ ва Мухаммад Крзим, муаллифи «Оламгирнома» бисëp кyшидaaнд, ки дар таъртаномахо xyд сабки «^^арнома»^ ба кор бибаранд, вале ба муваффак дучор намешаванд ва дунболаи сабки нигориши содда ва муншденаро аз нав пеш гирифтаанд. Дар
мaчмyъ, ^аминро бояд иброз намоем, ки Aбyлфaзли Ллломй новобаста аз шaxсияти сдесй ва умури давлатй будан аз нависандагони номвари aдaбиëти форсизабони Хинд махсуб ëфтa, бо эчоди осори пурарзиши xеш барои равнаки насри форсй дар шибхи кораи Хинд, ташкилу пойдор ва тахкими си0сати замони Aкбapподшох накши бориз гузоштааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аллами, Абу-л Фазл. Акбар-наме. -Ч.1, кн.1. -Самара: / Абу-л Фазл Аллами Агни, 2003, -400 с.
2. Аллами, Абу-л Фазл. Акбар-наме. -4.II, кн.11.:/ Абу-л Фазл Аллами Самара Агни, 2005, -368 с.
3. Алломй, Абулфазл. Акбарнома. Ч,илди якум. Ба тасхехи Мавлавй ого Ахмад Алй ва Мавлавй
Абдурахим/ Абулфазл Алломй.-Калкатта: Анхумани Осиёгии Бангола, 1877, -380 с.
4. Алломй, Абулфазл. Акбарнома. Ч,илди дувум. Ба тасхехи Мавлавй ого Ахмад Алй ва Мавлавй
Абдурахим/ Абулфаз Алломй. -Калкатта: Анхумани Осиёгии Бангола, 1879, -393 с.
5. Алломй, Абулфазл. Акбарнома. Чилди севум. Ба тасхехи Мавлавй ого Ахмад Алй ва Мавлавй
Абдурахим / Абулфазл Алломй. -Калкатта: Анхумани Осиёгии Бангола, 1886, -844 с.
6. Айнй, Садриддин. Намунаи адабиёти точик. Душанбе, "Адиб", 2010. - 448 с.
7. Антонова, К.А. Очерки общественных отношений и политического строя Могольской Индии
времён Акбара /1556-1605 гг./ К.А. Антонова. Москва, 1952, -283 с.
8. Валихучаев, Б. ЗаХириддин МуХаммад Бобур ва адабиёти тохик.// Масъалахои филология ва
робитаи адабй/ Б. Валихучаев. -Самарканд, 1977, с. 5-11.
9. Воробьёва, С.Н. Абу-л Фазл и «Акбар-наме». Книга и эпоха / С.Н. Воробьёва, // Абу-л Фазл
Аллами. Акбар-наме.Кн. I. -Самара: Агни, 2003, с.14.
10. Fаффоров, А. Бобур ва адабиёти точику форс // Газетаи муаллимон. 1983, 24 май.
11. Fаффорова, З. Захируддин Мухаммади Бобур ва «Бобурнома»-и у.// Адабиёт ва санъат. -2006, -2 ноябр. -№ 44 (1339) . С.11-14.
12. Fаффорова, З. Ташаккул ва инкишофи адабиёти форсизабони Кашмир дар асрхои XVI-XVII. -Хучанд:Нури маърифат, 2001, -574с.
13.Мулло, Мухаммад Косими Хиндушох. Таърихи Фаришта. Чилди аввал. -Нувал Кишур, Конпур, 1301 r. -376 с.
14.Неру, Джавахарлал. Открытие Индии. Пер. с англ. В.В.Исаковича, И.С.Кливанской, Д.Э.Куниной и В.Н.Павлова. -Москва, Изд. политич. лит., 1989, -К.1, -507с.
REFERENCES:
1. Allami, Abu-l Fazl. Akbar-Name. - V.1., Book 1. - Samara: / Abu-l Fazl Allami // Agni publishing-house, 2003. - 400 p.
2. Allami, Abu-l Fazl. Akbar-Name. - V.2., Book 2. - Samara: / Abu-l Fazl Allami // Agni publishing-house, 2003. - 368 p.
3.Allami, Abu-l Fazl. Akbar-Name. Under the editorship of Mavlavi ogho Ahmad Ali and Mavlavi Abdurahim/ Abu-l Fazl Allami. - Kolkata: Conference of Asian Bangola, 1877. - 380 p.
4. Allami, Abu-l Fazl. Akbar-Name. - V.2. Under the editorship of Mavlavi ogho Ahmad Ali and Mavlavi Abdurahim/ Abu-l Fazl Allami. - Kolkata: Conference of Asian Bangola, 1879. - 393 p.
5. Allami, Abu-l Fazl. Akbar-Name. - V.3. Under the editorship of Mavlavi ogho Ahmad Ali and Mavlavi Abdurahim/ Abu-l Fazl Allami. - Kolkata: Conference of Asian Bangola, 1886. - 844 p.
6. Ayni, Sadriddin. Pattern of Tajik Literature. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2010. - 448 p.
7. Antonova, K.A. Stretch of Social Relations and Political Structures of Mongolian India Referring to the Period of Akbar /1556-1605/ K.A. Antonova. - M., 1952. - 283 p.
8. Valikhujaev, B. Zahiriddin Muhammad Bobur and Tajik Literature// Issues of Philology and Literary Ties/ B. Valikhujaev. - Samarkand, 1977. - P. 5 - 11.
9. Vorobyova, S.N. Abu-l Fazl and "Akbar-Name". Book and Epoch / S.N. Vorobyova // Abu-l Fazl Allami. Akbar-Name. - Book 1. - Samara: Agni, 2003. - P. 14.
10. Gafforov, A. Bobur and Persian-Tajik Literature // Teachers Newspaper. 1983. May 24.
11. Gafforova, Z. Zahiruddin Muhammad Bobur and "Bobur-Name"// Literature and Art. - 2006. -November 2. - # 44 (1339). - P. 11 - 14.
12. Gafforova, Z. Development and Formation of Persian Literature of Kashmir Written in Persian Referring to the XVI-th - the XVII-th Centuries. - Khujand: Light of Enlightenment, 2001. - 574 p.
13. Mullo, Muhammad Qosimi Hindushoh. The History of Angel. - V.1. - Nuval Kishur: Kanpur, 1301. -376 p.
14.Neru, Djavaharlal. Discovery of India. Translated from English by V.V. Isakovich, I.S. Klivansky, D.E. Kuninovna and V.N. Pavlov. - M.: Publishing-house of Political literature, 1989. - Book 1. - 507 p.
«Акбарнома»-и Алломй- намунаи асари адабй
Вожа\ои калидй: таърихи адабиёти форсизабони Хцид, Абулфазли Алломй, таърихи салтанати Акбаршоу, насри форсй, шеър
Мацола ба баррасии "Акбарнома"-и Абулфазл ибни Муборак -муаррих ва адиби форсизабони асри XVI-и Хцид, ки бо номи Алломй низ иштишор дорад, бахшида шудааст.
Гуфта мешавад, ки "Акбарнома» таърихи цукмронии яке аз подшоцони силсилаи Гуркониён Цалолуддин Муцаммад Акбар ва хонадони уро фаро гирифта, дар баробари асари таърихи буданаш, цамчун намути олии насри классикии форсу тоцик ва осори адабй шинохта шудааст. Таъкид меравад, ки дар "Акбарнома" муаллифи он дар бобати ацли илму адаб ва ривоци суханварй низ сухан ронда, нуктацои муцимеро дар мавриди адибони форсизабони императории Мугулони Аъзами Хинд баён доштааст. Тазаккур мегардад, ки ахбори Абулфазли Алломй дар ин маврид тозаву арзишманд буда, муаллифи асар анвои гуногуни насри форсй -содда, фаннй ва маснуъро мавриди истифода царор додааст.Хулоса мешавад, ки Абулфазли Алломй дар ривоци насри форсй дар Хинд сацми муносиб гузоштааст.
«Акбарнаме» Алломи - как литературное произведение
Ключевые слова: история персоязычной литературы Индии, Абулфазл Алломи, история султаната Акбаршаха, персидская проза, поэзия
Статья посвящена рассмотрению «Акбарнаме» Абулфазла ибн Муборака - персоязычного историка и литератора Индии XVI века, известного также под именем Алломи.
Отмечается, что произведение ««Акбарнаме», охватывающее историю правления одного из падишахов династии Гурканидов - Джалаладдина Мухаммада Акбара и его семьи, наравне с тем, что является историческим произведением, признано высоким образцом персидско-таджикской прозы. Подчеркивается, что автор ««Акбарнаме», упоминая в своем произведении о представителях науки и литературы, о расцвете и развитии этих отраслей, высказывает ценные суждения и замечания о персоязычных литераторах империи Великих Моголов Индии. Такого рода сведения Абулфазла Алломи обладают новизной и литературной значимостью, и автор произведения использовал элементы различных видов персидской прозы - простого, литературного и масну'.
Автор статьи приходит к выводу, что Абулфазл Алломи своим произведением внес достойный вклад в развитие персидской прозы в Индии.
"Akbar-Name " by Allomi - as a Literary Production
Keywords: history of the Persian literature of India, Abulfazl Allomi, history of Akbarshah sultanate, Persian prose, poetry.
The article dwells on the consideration of "Akbar-Name" by Abdelfazl ibn Muborak, a Persian-speaking historian and a man-of-letter of India who lived in the XVI-th century was known as Allomi as well.
It is underscored that the literary production entitled as "Akbar-Name" including the history of ruling of one of the padishahs of Gurkanid dynasty - Jaloliddin Muhammad Akbar and his family, alongside with it is considered to be as a historical work, is recognized as a high sample of Persian-Tajik prose. The author lays an emphasis upon the idea that the author of "Akbar-Name" mentioning in his own literary production about the representatives of science and literature, flourishment and development of the relevant branches, he expresses valuable judgments and comments on Persian speaking men-of-letters who lived in the empire of the Great Moguls of India. Such information concerned with Abulfazl Allomi is of novelty and literary significance, the author of the literary production resorted to elements of various types of Persian prose here refers: simple, literary and masnuл (artificial).
The author of the article comes to the conclusion that Abulfazl Allomi due to his own literary production made a worthy contribution into the development of Persian prose in India.
Маълумот дар борам муаллиф:
Пулотов Назирцон Набицонович, номзади илмцои филологи, докторанти кафедраи адабиёти классикии тоцики Донишгоци давлатии Хуцанд ба номи академик Бобоцон Гафуров (Цумцурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E- mail: pulotovn 1973@ mail. ru Сведения об авторе:
Пулатов Назирджон Набиджонович, кандидат филологических наук, докторант кафедри таджикской классической литературии Худжандского государственного университета имени академика Б. Г. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E- mail: pulotovn 1973@ mail. ru
Information about the author:
Pulotov Nazirjon Nabijonovna, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor of the Department of Tajik Classic Literature under Khujand State University named after academician B.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: tsharif@mail.ru
