CC BY
0
УДК 821.0
DOI 10.24412/3005-849X-2024-1-37-45
Хоциев Абдуфаттох, Цосимович, н.и.ф., дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики МДТ-и "ДДХ ба номи академикБТафуров"(Хуцанд, Тоцикистон)
Ходжиев Абдулфаттох Косимович, канд. филол. наук, доцент кафедры таджикской классической литературы ГОУ «ХГУ им. академика Б. Гафурова» (Худжанд, Таджикистан)
Hojiev Abdulfattoh Kosimovich, candidate of Philology, docent of Tajik classic literature department under SEI "KhSUnamed after academician B.Gafurov" (Khujand, Tajikistan) e-mail: abdufattoh12@mail.ru
Ду нусхаи хаттии девони Зиёуддин Хуцандй маъруф ба Форси баррасй шудааст. Таъкид гардидааст, ки аввалин бор девони Зиёуддини Хуцандиро, ки дар китобхонаи Донишгоуи Кембриц нигаудорй мешавад, ховаршиноси англис Д.Робертсон соли 1951 муаррифй карда буд. Муаррифии комилтари дастнависи Донишгоуи Кембриц ва таркиби жанрии девон дар ин мацола сурат гирифтааст. Цамчунин оид ба андешауои адабиётшиноси маъруфи тоцик А.Насриддинов вобаста ба нусхаи мазкур мулоуизаронй шудааст. Хати хоно ва зебои ин нусха махсус мавриди таъкиди муаллиф царор гирифтааст. Дар бораи нусхаи дигари девони Зиёуддини Хуцандй, ки дар китобхонаи Кохи Гулистон (Эрон) мауфуз ва нисбатан мукаммалтар ва цадимитар аст низ мулоуизоте ироа шудааст. Таъкид гардидааст, ки девони дар Кохи Гулистон мауфузбуда бо хатти хеле печида ва душворхони "таълиц" навишта шудааст. Таулили муцоисавии ду девон аз руйи цолабуои шеърй сурат гирифтааст. Дар мацмуъ, муаллиф ба хулосае расидааст, ки мавцудияти уар ду нусха заминаи нашри осори Зиёуддини Форсии Хуцандиро фароуам сохтааст.
Калидвожах;о: таърихи адабиёти тоцики, асри ХШ, Зиёуддин Форсии Хуцандй, девон,
Донишгоуи Кембриц, таълиц, Китобхонаи Кохи Гулистон, Д.Робертсон
Предложено описание двух диванов малоизвестного персидско-таджикского поэта ХШ века Зияуддина Худжанди, также известного под нисбой «Форси». Отмечается, что впервые о существовании дивана Зияуддина Форси Худжанди в библиотеке Кембриджского университета еще в 1951 году сообщил английский востоковед Дональд Робертсон. Приводится полное описание Кембриджской рукописи и жанрового состава дивана. После анализа данной рукописи внесены уточнения в описание жанрового состава дивана из библиотеки Кембриджского университета, составленного известным таджикским литературоведом А. Насриддиновым на основе статьи Д. Робертсона. Особо отмечаются ясность и разборчивость почерка, которым написан диван. Также дается описание второго, более полного и более древнего дивана Зияуддина, обнаруженного в библиотеке Кохи Гулистон (Иран). Подчеркивается, что диван, хранящийся в Кохи Гулистон, написан очень сложным и неудобочитаемым почерком «таълик». Осуществлен сравнительный анализ двух диванов в плане жанрового состава. Делается вывод, что наличие двух диванов создаёт предпосылки для издания сборника поэтического наследия Зияуддина Форси Худжанди.
ЗИЁУДДИН ФОРСИИ ХУЦАНДИ ВА ВЕЖАГИХрИ_ ДЕВОНИ У
ЗИЯУДДИН ХУДЖАНДИ ФОРСИ И ОСОБЕННОСТИ ЕГО
ДИВАНА
ZIYA UDDIN KHUJANDI FORSIAND THE FEATURES OF HIS DIVAN
Ключевые слова: история персидско-таджикской литературы, XIII век, Зияуддин Форси
Худжанди, диван, Кембриджский университет, таълик, библиотека Кохи Гулистон, Д.
Робертсон
The article offers a description of two divans of the little-known Persian-Tajik poet of the 13 th century Ziyauddin Khujandi, also known as nisba Forsi. It is noted that the existence of the divan of Ziyauddin Forsi Khujandi in the library of Cambridge University was first reported back in 1951 by the English orientalist Donald Robertson. A complete description of the Cambridge manuscript and the genre composition of the divan is given. After analyzing this manuscript, clarifications were made to the description of the genre composition of the divan from the Cambridge University library, compiled by the famous Tajik literary critic A. Nasriddinov based on an article by D. Robertson. Particular attention is paid to the clarity and legibility of the handwriting in which the divan is written. A description is also given of the second, more complete and more ancient divan of Ziyauddin, discovered in the library of Kohi Guliston (Iran). It is emphasized that the divan stored in Kokhi Guliston is written in a very complex and unreadable "talik" handwriting. A comparative analysis of two divans was carried out in terms of genre composition. It is concluded that the presence of two divans creates the prerequisites for the publication of the poetic heritage of Ziyauddin Forsi Khujandi.
Key-words: history of Persian-Tajik literature, the XIII century, Ziyauddin Forsi Khujandi,
divan, Cambridge University, ta'lik, Kohi Guliston library, D.Robertson
Тахдщу баррасии зиндагй ва мероси шоирон вазифаи мудимми адабиётшиносии муосир аст. Дар таърихи адабиёти точик шоирон зиёд дастанд, ки ба сабабдои гуногун номашон аз доираи назари адли пажудиш пиндон мондааст ва осорашон камтар ба тахдщ расидааст. Яке аз омилдои ба доираи баррасии густардаву чомеъ ва ба тахдщи дамачониба кашида нашудани сарчашмадои хаттй ва федристи китобхонадои олам мебошад. Зеро дануз дам ба сабаби федрист нашудан ё ошноии комил надоштан бо нусхадои хаттии китобхонадои олам зиндагй ва мероси шоирони зиёде ношинохта мондааст.
Дар радифи саддо шоири ношинохтаи адабиёти форсии точикй Зиёуддини Хучандй 570-637 дд./1191-1258 м. бо ла^аби Форсй низ чедраи камошно буда ва датто девонаш то кунун ба нашр нарасидааст. Ин дар доле аст, ки дар тазкирадо аз у ба унвони шоири тавоно ва содиби сабки хос зикр кардаанд. Аз чумла, дар тазкираи «Арафот-ул-ошщин ва арасот-ул-орифин» ин суханвар аз зумраи «шуарои мумтоз ва сарфарози замон» ва дам «фуруги гавдари баёнаш» «аз чавдари хуршед муниртар» ба дисоб омадааст [1, 2383].
Чустучу дар чунин сарчашмадои пурбори адабиву таърихй ин нуктаро исбот мекунад, ки Зиёуддини Хучандй аз зумраи пешравону пешодангони адабиёти адди худ буда ва аз бардоштдои муаллифони ондо дар боби шоир адабиётшинос Абдулманнони Насриддин дар ма^олаи чудогонае бо номи «Зиёуддин Хучандй ва осори у» [7] ва дамзамон дар «Тазкираи шуарои Хучанд» [6] хеле хуб натичагирй кардааст, ки аз такрори он пардез кардем. Хдмчунин рочеъ ба даёт ва фаъолияти ин шоир мудавдщоне чун З.Сафо[10,827-828], С. Нафисй[10] ва Абулфазли Муродй[5] издори назар намудаанд.
Аммо матлаби тозае, ки дар ин замина метавон афзуд, ин аст, ки дар девони чопнашудаи шоир ашъоре аз шоирони дигар дар васфи у фародам омада, ки адаммияти фаровони тарчумаидолй доранд. Бешак, он ишорадо барои муаррифии комили зиндагинома ва дунари шоирии Зиёуддини Хучандй созгор ходанд буд. Аз ин шоирон яке Асилуддин Каримуддавла мебошад, ки дамчун маддоди Зиёуддини Хучандй ва ба ^асидадои у чавобия навиштааст. Вай дар ^итъае фиристода ба унвони Зиёуддини Хучандй чунин гуфтааст:
Зиёи давлату дин «шохи порсигуён», Туйй, ки бар шуаро шеъри ту сар афрозад. Xунap, ки ошици зор аст бар цамолиши табъ, Мудом бо хати мушкин-т ишц мебозад [l2, ИЗ].
Чуноне мушовд^ мешaвaд, aз нaзaри дaмзaмононaш Зиёуддини Х^^щй «шоди порси^ён» эътироф шyдa Ba ин нyктa дaлели шyдрaт Ba бузургии ин шоир дaр aсри худ мебошaд.
Дaр rçaсидaи чaвобияи шоири дигaри ин aср бо номи Шaмсиддин Чдвхдрй, ки девони Зиёуддинро дaр ихтиёр доштa, бa сифоти y боз хдм рaвшaнтaр ишорa шyдaaст: Зи иттифоци саъд овардам ба пеши чашм душ «Бахри девон»- и пур аз «дурр»-и Зиёи Порсй. «Бикри табъаш» дар кулахдорй чунон дидам, ки у Бар сари хар табъ мехохад фикандан порсй [l2, 116].
Дaр чaнд ^сидои шоири дигар бо номи Шaмсиддини Холa нукгадои мудим дaр мaвриди шaхсият Ba мarçоми дутарии Зиёуддини Ху^ндй нyдyфтa aст. Дaр «Арaфот-yл-оши^ин» ^aM як rçaсидaвy rçитъaи Шaмсиддин Холa сaбт шyдaaнд, ки фaрогири нукгадои мудим дaр робита бa Зиёуддини Х^^щй дaстaнд. Дaр кaнори зикри фaзилaтдо Ba мarçоми aхлоrçии шоир вaй чунин ишорa мекyнaд:
Хуцанд «мулки маонй» зи зикри фазли ту ёфт, Чунонки ном шараф ёфт аз Xacaн «Майманд» [1, 2QQ1].
Як нуктаи мудим дaр ишорaдои Шaмсиддин Холa aсaри нaсрй доштaни Зиёуддини Ху^щй aст, ки ду мaротибa бa он тaъкид шyдaaст:
Xaм аз халовати насрат шакар баранд ба X/инд,
Xaм аз таровати назмат ба Чин баранд паранд [1, 2QQ1].
Ba дaр rçитъaи дигар низ бa ин мaсъaлa чунин ишорa мекyнaд: Зиёуддин зи шохи боги дониш Ба назму наср табъат дур фишонад. Чунон цорист килкат гохи маънй, Ки дар суръат зи вахм андар намонад. Сарири килки маймунат шахобест, Ки душманро чу шайтон мерамонад. Насими лутфи табъат дар махи дай, Зи оташ лолаву наргис дамонад. Xaмехохaм, ки чун сабъулмасонй, Дили ман дафтари мадхи ту хонад. Ба шеърат гар касе ицрор накнад, Цахонаш аз дари дониш биронад. Касе мункир шавад мар Порсиро, Ки у одоби тозй нек донад [1, 2QQ1].
Чуноне мyшодидa мешaвaд, бaробaри нaзм Зиёуддини Ху^ндй бa эчоди таср низ мaшFyл бyдa, aммо то дол aз мероси тасрии y чизе шинохтa нaшyдaaст. Эдтимол мерaвaд, ки aсaри нaсрии y низ мисли девонaш дaр гyшaе aз китобхонaдои олaм мaдфyз мондa бошaд. Baгaрнa ишорaдои дaмзaмонони y безaминa бa вучуд нaмеоянд.
Албaттa, aшъори зиёде as шоироне мотанди Шaмсиддин Амирaлй, Сaйидимом Нуриддини Кошонй, Шидобиддин Холa, Имодии Шоир, Сaйфиддини Исфaрaнгй Ba дигaрон дaстaнд, ки бa Зиёуддини Х^^щй бaхшидaaнд Ba нукгадои мудим дaм дaр он ^соид мaвчyдaнд, вaле бо тaвaччyд бa он ки ин мaсъaлa бaдси aлодидaеро га^озо дорaд,
тафсили онро дар ин навишта лозим намедонем. Аммо мачмуи санадхое, ки дар тазкирахо ва осори дигари тaърихивy адабй дарч гардида, мaхсyсaн ашъори ба Зиёуддини Хучандй бахшидаи шоирони хамасраш баёнгари ин нукта аст, ки y вокеан шоири тавоно ва офарандаи маънихои нав ва хунармандона будааст. Вале бо вучуди накши ин шоир дар густариши адабиёти давр, мутаассифона, тахкики хамчониба ва муаррифиву нашри девони y хануз чояш дар адабиётшиносй холист.
Девони ин шоир то чанд сол пеш барои ахли тахкик ноошно буд. Хдтто барои касоне мисли С. Нафисй ва З. Сафо, ки таваччухи зиёд ба омузиши таърихи адабиёт доштанд, низ ношинохта буда, мухаккикон танхо бар асоси мачмуахои фарогирандаи намунахои ашъори Зиёуддини Хучандй мулохиза рондаанд [7].
Доналд Робертсон касест, ки аввалин бор аз вучуди нусхаи девони Зиёуддини Форсии Хучандй, ки дар китобхонаи Донишгохи Кембрич нигахдорй мешавад, соли 1951 дар мачаллаи «Journal of the Royal Asiatic Society» тахти унвони «A Forgotten Persian poet of the Thirteenth œntury» (Шоири фаромушшудаи форсизабони асри Х111 - А. хабар додааст [13, 103]. Маколаи y агарчи хамагй як сахифа аст, аммо дар он солхо арзишманд буд. Вале бо вучуди ин маълумоти овардаи мухаккики номбурда чандон фарогир набуд. У дар ин муаррифии кутохи худ кайд кардааст, ки нусхаи мазкур соли 981 х. к. / 1573 м. китобат шуда ва аз 149 варак иборат аст, ки хар варак 2 сахифа дорад ва дар хар сахифа такрибан 15 сатр мавчуд аст. Мавсуф мачмуи абёти девонро худуди 4400 байт арзёбй кардааст. Муаррифии нусхаи мазкур аз чониби Д. Робертсон бо хамин андоза аст ва хеч тахкику омузиши дигар дар боби вежагихои ин нусха ва колабхои шеърии он баён накардааст. У дар ин гузориши кутох ба ношинохта мондани шахсияти Зиёуддини Хучандй ва хатто аз назари пажухишгари дакиккоре чун Э. Броун дур мондани ин шоир ишора кардааст [13, 103].
Нусхаи мазкур тахти раками Or.2035 дар китобхонаи Донишгохи Кембрич нигахдорй шуда, тасвири электронии он дар ихтиёри сохиби ин макола хаст. Хаташ бисёр зебо ва хоност ва матни он дар 2 сутун (дар хар сахифа) тархбандй шуда, ки барои мутолиа бисёр муносиб аст. Ба чуз чанд маврид дар мачмуъ матн хушхон аст. Ин нусха бо байти зер OFOЗ шудааст:
Лутфат ба хусн oлaми црHpo кaмoл dod, Ишцат ба лутф хуцраи d^po цaмoл dod [ll, l].
Ва охирин байти он чунин аст:
К-эй шуда аз ту равшан дидаи мулк, Дидаи бахт бар ту равшан бoд [ll, l49].
Дар «анчома»-и ин нусха бо супориши Малик Абдуваххоб аз чониби Абдуваххоб ибни Абулмакорими Х^ичозй дар 20-уми мохи рачаби соли 981 х. к. / 1543 м. китобат шудани нусха зикр шудааст [11, 149].
А. Насриддинов бо такя ба маколаи Д. Робертсон таркиби жанрии девонро аз 132 касида, 5 таркиббанд, 1 марсияи таркиббанд, 48 китъа ва рубой (бе ишора ба микдор) донистааст [7,5]. Аммо баррасии ин нусха нишон дод, ки микдори касида 128 адад, таркиббанд 5 ва китъа 46 адад буда, рубой аслан дар ин матн вучуд надорад. Бо вучуди он ки нусхаи мазкур тамоми ашъори шоирро фаро нагирифта, аммо ахаммияти он фаровон аст, махсусан, хати хонои он метавонад дар тасхехи девони шоир кумак кунад.
Гарчанде Д.Робертсон дар маколаи худ таъкид кардааст, ки бо хама чустучу хеч нусхаи дигаре дар фехристхо аз девони Зиёуддини Хучандй пайдо накардааст [13, 103], хушбахтона бо пайдоиши фехристхо ва дастрасй ба нусхахои хаттии китобхонахои чахон имкон фарохам омад, то нусхаи дигаре аз девони Зиёуддини Хучандй муаррифй шавад. Ин нусхаи №664 дар китобхонаи Кохи Гулистон аст, ки аз 261 сахифа иборат мебошад (дар
хар сахифа 29 ё 30 сатр мавчуд аст). Андозаи нусхаи мазкур 21/28 буда, мачмуи абёти он худуди 7000 байт аст.
Навъи коFaзи он «давлатободй»-ст, ки бештар дар Хинд сохта мешуд ва хамвортар аз KOFaзи кашмирй буд. Ин коFaз аз чумлаи коFaзхоест, ки маъмулан китобхои махсус бар руйи он навишта мешуд [2, 161-165].
Котиби девон Хусайн ибни Юсуф мебошад, ки онро дар соли 666 х.ш./1268 м. бо хати таълик* (тарассулнавис) китобат намудааст. Назму тартиб ва таносуби ачзои харфу калимахо, ки дар хатхои дигар маъмуланд, дар таълик (тарассул ва девон) риоя намешавад. Чунонки калимахо ва харфхо якхела нестанд ва гохе Faвсy гох борик навишта мешавад. Хатти таълик агарчи дар OFOЗ барои китобати муросилоти давлатй ва танзими ахкоми идорй ба кор мерафт, аммо баъдтар девони шоирон ва осори дигар низ бо он китобат шудааст. Начиб Моили Хиравй зимни ишора ба назокатхои ин навъи хат таъкид мекунад, ки «хондани хуруф ва бозшиносии калимот дар хати таълик ниёз ба тааммули бештаре дорад, вале мусаххехоне, ки ба тасхехи асноди девонй, китобхои тарассул ва муншаот мепардозанд ногузиранд, ки аз шеваи китобати хуруф ва калимот дар ин хат огохй ёбанд ва ин огохй бар асари муморисат ва бозхонии он хат тахсил мешавад» [4, 107].
Сабаби зикри ин матлаб ба он хотир аст, ки шояд яке аз иллатхои то кунун ба нашр нарасидани девони Зиёуддини Хучандй махз ба хати таълик навишта шудани он иртибот дошта бошад. Зеро душворихои зиёде дар хониши матни имруз кадимтарини девон, яъне нусхаи Кохи Гулистон вучуд дорад, ки аз мусаххех диккат ва масъулияти зиёде талаб мекунад.
Дар девони Зиёуддини Хучандй илова бар хати таълик хати насх низ истифода шудааст. Дар сахифаи аввали ин нусха бо хати насх 1 рубой ва 2 Faзaл омадааст, ки бо хати матни аслй тафовут дорад. Дар ин Faзaлхо тахаллуси гуянда низ зикр шудааст, ки маълум мешавад касе онро баъдан ба нусха афзудааст:
Рубой:
Эй лаъли лабат таъназани o6u зулoл, В-эй нури мунир пеши руят чу хилoл. Бар oтaши гам сипанди дил месузам To дур шавад зи руйи ту айни Кaмoл [l2].
Faзaли аввал унвони «Сайфи СоFaр гуяд»-ро дошта ва чунин матлаъ дорад:
* Хати таъликро "хати тарассул" ё "хати нома" низ мегуяанд. Таълик нахустин хати махсуси форсизабонон аст, ки аз таркиби ду хат "тавкеъ" ва "рикоъ" ба вучуд омада ва аз асри Х111 барои навиштани китобхо аз он истифода мешудааст. Дар хати таълик аз аломатхои арабй (а, и, у) истифода намешуд. Таълик хатти бисёр печида ва душворхон аст. Маънои лyFaвии таълик дар овехтани чизе ба чизе аст ва сабаби чунин ном ниходани ин хат низ махз дар печидагй ва пайваст навиштани хуруфи калимахо аст. Хангоми мутолиа чунин ба назар мерасад, ки харфхои он бар руйи коFaз муаллаквор истодаанд. Вижагихои хати таълик он аст, ки дар ин хат илова бар якчоя навиштани харфхои мунфасила, гохе чандин калимаро пайваста менависанд. Ин шеваро, ки ба зарурати тезнависй эчод шудааст, шикастаи таълик низ мегуянд. Аммо Моили Хиравй дар ин замина андешаи дигареро матрах мекунад, ки "котибон ва муншиён дар китобати ахком, фаромин, тарассулот ва муншаот хаттеро ба кор мебурданд, ки тaFЙир ва табдили он муяссар ва осон набуд. Зеро дар бештари тарассулот, муншаот ва фаромин нукоте забт мешуд, ки аз чумлаи румуз ва асрори девонй ва хукуматй буд. Аз ин ру, китобати асноди мазкур ба хате ниёз дошт, ки ба осонй дар дасти тасарруф наафтад [4, 107-108].
Сураи фотихаи руйи туро хар ки бидид, «Цулхуваллоху ахад» хонду бар он руй дамид [12].
Faзaл aз 8 бaйт иборaт бyдa бaйти мaктaи он чунин aCT:
Xар замон оташи ишци ту фузун бодо Сайф, К-он* чашмаш хама хун аст, ки дар хок чакид [12].
Faзaли дигар, ки утони «X^yсaйнирост» дорaд, бо чунин бaйт оFоз мешaвaд: Эй асари цалоли ту гохризову гах сахат*, Xукми ту рафта бехато в-амри ту буда бегалат.
Ин Faaa^ aa l бaйт иборaт бyдa, мaктaaш чунин aст:
Банда Xусайнй ин цадар хам ба инояти ту гуфт В-арна баёни хамди ту кас накунад бад-ин намат [12].
Дaр дошияи сaдифaи якум чaнд мудр By^y4 дорaд, ки нишон медидaд нyсхaи мaзкyр дaр тули мaвчyдиятaш бa 4 нaфaр тaaллyк доштaaст:
1. Аллод дaсбyнй мaн кaтaбa Абyбaкр ибни Рустам ибни Адмaди Шервонй (Адмaд ибни Мyстaфо aл-доким);
2. Истaдсaбaл фaкир Шaрaф Faфaрaлaдy;
3. Истaдсaбaл фaкир Ориф Шaрaфзодa 11l8 д.к/1164 м.;
4. Ал-фaкир Абдyррaдим, дaфти чaмодиюлaввaли 943 д. к/1536 м. [9, 730-732].
Дaр бaробaри индо мудри дигaре дaм мaвчyд aCT, ки тaърихи ворид шyдaни девонро бa китобхонaи Кохи Гулистон нишон медидaд. Дaр болои сaфдaи дyвyми нyсхaи мaзкyр, ки бевоситa девони шоир OFOЗ мешaвaд мудри Носириддиншоди Крчор (1831-1896) низ сaбт шyдaaст.
Девон бо кaсидaи зерини OFOз гaрдидa:
Руят ба хусн олами цонро камол дод,
Ишцат ба лутф чехраи дилро цамол дод [12, 1], -
Ba бо aбёти зерин бa итмом мерaсaд:
Офтобо ба шарафхонаи хеш ойу бипош Нур бар халц, к-аз истора наёяд мохй. Эхтимоли ахаде монеу дофеъ набувад Инчунин дохияро гайри ту шохе дохй [12, 3Q3].
Тaртиби чобaчогyзории колaбдои шеърй дaр нyсхaи мaзкyр чунин aCT, ки aBBan кaсидaдоро дaрч кaрдa Ba дaр миён тaркиббaнддоро низ овaрдaaст. Дaр мaчмyъ, 116 кaсидa Ba 5 тaркиббaнд дaр ин кисмaт чой дорaнд. Шyморaи aбёти кaсоиди Зиёуддини Х^^щй якнaвохт табуда, вобaстa бa мaвзyи мaвриди нaзaр дaчми aбёт кaмy зиёд шyдaaст. Ончи aз тaдлили омории aбёти кaсоиди шоир бa дaст меояд, ин aCT, ки бештар ^соиди шоир aз 29 то 31 бaйтй мебошaнд. Baле кaсидaдои 21 Ba бО^йтй дaм дорaд.
Як нуктаи мудим дaр мaвриди ^соиди Зиёуддини Ху^ндй он aст, ки дaр девони шоир aшъор бa ин Ba ё он мaмдyд дaр як чо чaмъовaрй Ba таси дaм кaрор гирифтaaнд. Яъне, aз мaддy ситоиши ягон aмир то мaрсия пaси дaм дaр девони y омaдaaнд, ки ин кор тадкик дaр ин зaминaро осонтaр мекyнaд Ba бaёнгaри дик^ти зиёди мyaллиф Ba ё котиби aшъори Зиёуддини Ху^ндй aст.
Шс aз кaсидaвy тaркиббaнддо Faзaлдо овaрдa шyдaaнд, ки aгaрчи теъдодaшон дaмaгй б aдaд aст, вaле ин микдор дaм нaмоёнгaри дyнaри шоирй Ba тaвоноии мyaллиф дaр сурудани ин колaби шеърист.
*
дaр нyсхa чунин омaдaaст
* Faзaб, кaдр
Дар девони шоир хамчунин 99 китъа фарохам омада ва дар онхо бештар мазмунхое чун мадх, марсия, васф, хачв, лугаз, панду насихат ва амсоли ин баён гардидаанд. Китьахои шоир пас аз касоиди у аз лихози хунарй арзишхои фаровон дошта, истеъдоди шоирро дар эчоди ин колаби шеър нишон медиханд, вале бебахс махорати шоир бештар дар касидахояш чилва кардааст. Як нуктаи мухим дар ин замина он аст, ки дар нусхаи мазкур пас аз китъахо ашъори шоирони хамасри Зиёуддини Хучандй, ки дар васфи у сурудаанд, низ китобат шудаанд. Чунин тартиби чобачогузории ашъор дар девони дигар адибон, аз чумла Сайфуддини Исфарангй хам мушохида мешавад(З).
Зиёуддини Хучандй асосан шоири касидасаро буд, вале бо вучуди ин дар «Девон»-и у 165 рубой мавчуд аст, ки дар ин колаби шеър низ табъи баланди у ошкор аст. Дар рубоиёти шоир мавзуоте аз кабили мадх, хачв, хасби хол, ишк ва амсоли ин баён шудааст.
Ин девон бо рубоии зерин ба итмом мерасад:
Чун шашсаду си гузашту як хафти дигар, Аз муддати соли хицрати пайгамбар. Моро зи атои Х,ац хамин сол андар Аз олима духтар омад аз хур писар [12, 296].
Пас аз ин рубой 3 касидаи дигар дар мадхи Садри Кабир Бахоуддин, Имодуддини Сипахсолор ва Хоча Имодушшариа Низому-л-хак ва-д-дин китобат шуда, ки охирин хасида нотамом аст. Пас аз 3 сафхаи нонавишта ду касидаи дигар, ки яке дар хакки Сайфиддини Исфарангй ва дигаре Хочй Ч,алоли Лорандй аст, китобат гардидаанд.
Дар охири нусха котиб Хасан ибни Юсуф мархум Хисомиддин Хофиз мулаккаб ба Низом зикр шуда ва санаи китобат 10-уми мохи рачаби соли 666 хш. (1268м.) сабт шудаааст. Хати ду касидаи охир ва «анчома»-и нусха бо матни аслй тафовут дорад.
Хамон гуна, ки зикр шуд, матни девон бисёр душворхон аст, ки ба чанд омил дар ин замина метавон ишора кард:
1. Шакли хархелаи харфхо, яъне гохе тарзи навишти харфхо дар сахифахои гуногуни ин нусха бо хамдигар монанд нест ва ин хонандаро ба мушкилй дар хондани матн мувочех мекунад.
2. Камнукта будани нусха аз нозукихои дигари он ба шумор меравад. Дар мавридхои зиёде нукта вучуд надорад ва ин омил низ хондани матнро то хадде душвор месозад.
3. Калимахое, ки бояд чудо навишта шаванд дар аксар маврид якчоя навишта шудаанд, ки ин омил низ дар хондани матн мушкилй эчод мекунад. Мисол «ба» хамеша якчоя навишта шудааст «бахусн», «балутф»...
4. Харфи «Г» дар шакли «К» китобат шудааст.
5. Харфхои «Б» ва «П» хар ду бе нукта навишта шудаанд.
6. Шакли навишти «ки» 5-6 хел аст.
Мушкилоти дигаре низ дар шакли навиштории ин нусха вучуд доранд, ки зикри хамаи онхо аз хавсалаи ин макола берун аст.
Он чи аз мукоисаи ин ду нусха ба даст меояд, ин аст, ки нусхаи китобхонаи Кохи Гулистон хам аз чихати замон ва хам аз лихози фарогирии ашъори Зиёуддини Хучандй арзиши бештар дорад. Агарчи ин нусха ба далели истифодаи хати таълик печида ва душворхон аст, аммо 2600 байт зиёд аз абёти нусхаи китобхонаи Донишгохи Кембрич дорад. Агар дар нусхаи Кохи Гулистон микдори касида 174 адад бошад, дар нусхаи Кембрич 128 касида мавчуд асту халос. Дар хар ду нусха касидахо дар аввали девон омада, аммо тартиби чойгиршавии онхо аз хам фарк доранд. То касидаи 65 касидахо аз руйи тартиби чобачогузорй монандй доранд, вале баъд аз ин тартиб риоят нашудааст. Микдори
добили мулодизае аз ^асидадо (46 адад), ки дар нусхаи Кохи Гулистон даст, дар нусхаи Кембрич мушодида намешавад. Дар боби ^итъадо низ вазъ чунин аст. Дар нусхаи Кохи Гулистон адади ^итьа ба 100 мерасад, аммо дар нусхаи дувум дамагй 46 адад аст. Дар нусхаи аввал 6 газал ва 165 рубой дар нусхаи Донишгоди Кембрич тамоман вучуд надорад. Аммо кам будани байт ё мавчуд набудани баъзе аз ^олабдои шеърй дар ин нусха арзиши онро тамоман аз байн намебарад. Зеро тандо дамин нусха аст, ки ба тасдеди нусхаи Кохи Гулистон ва абёти нохонои он метавонад кумаки фаровон расонад. Илова бар ин баъзе аз гунадое, ки дар нусхаи Донишгоди Кембрич вучуд дорад, ма^бултар ва ба мантии наздиктар аст. Ба ин хотир, мавчудияти дар ду нусха имкон медидад, то тасдеди матни девони Зиёуддини Хучандй дарчи зудтар падид ва барои ало^амандони шеъру адаби форсй пешнидод гардад.
Дар Китобхонаи Мачлис (Эрон) ду нусхаи хаттй, ки тадти шуморадои 7828/6 ва 12644 нигаддорй мешавад, ба номи Зиёуддини Форсии Хучандй сабт шуда ва дамчун девони у муаррифй гардидааст. Аммо Абулфазл Муродй зимни баррасии ин ду нусха ба натичае расидааст, ки дарду иштибодан ба ин шоир нисбат дода шудаанд. Дар ас л, бар асоси тад^и^и у нусхадои мазкур ба Камоли Хучандй тааллу^ доранд, зеро дар таркиби газалдо тахаллуси «Камол» бевосита зикр шуда ва дар нусхадои дигари девони ин шоир низ он ашъор мавчуданд [5]. Дар мачмуъ, то кунун ба чуз ду нусхае, ки муаррифй гардид нусхадои дигаре аз девони Зиёуддини Хучандй шинохта нашудааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Авуадии Балёни, Тациуддин Мууаммад ибни Мууаммад. Арафот-ул-ошицин ва арасотул-орифин / Авуадии Балёни, Тациуддин Мууаммад ибни Мууаммад. - Теурон, 1389. - 5493 с. ц. 4.
2. Азими Х^абибуллоу. Когаз дар нусхашиноси ва китобатпардозии нусахи хатти // Оинаи мерос, 1387. - №42. - С.161-185.
3. Исфаранги, Сайфуддин. Девон / Сайфуддини Исфаранги; тауиягар ва муаллифи пешгуфтор, лугот ва тавзеуот Субуони Аъзамзод. - Хуцанд: Хуросон, 2017. - 832 с.
4. Моили Хцравй, Нациб. Нацду тасуеуи мутун /НацибМоили Хцравй. - Хцрот, 1402. - 472 с.
5. Муроди, Абулфазл. Пажууише дар асолат ва таборшиносии ду нусха аз нусхауои хаттии мунтасаб ба Зиёуддин Хуцандии Порси ва баррасии иртиботи он бо Камоли Хуцанди.//Пажууишномаи нусхашиносии мутуни назму насри форси, 1395. - №2. - С. 127-146.
6. Насриддин Абдуманнон. Тазкираи шуарои Хуцанд / Абдуманнони Насриддин. - Теурон, 1387. - 378 с.
7. Насриддин Абдуманнон. Зиёуддин Хуцанди [Форси] ва осори у.// Номаи Донишгоу. -Хуцанд. - 2010. - №1[21]. - С. 3-12.
8. Нафиси, Саид. Таърихи назму наср дар Эрон ва дар забони форси /Саид Нафиси. -Теурон, 1363. - Ц. 1.- 664 с.
9. Отобой, Бадри. Феуристи девонуои хаттии Китобхонаи Салтанати. - Теурон, 1335.
10. Сафо Забеууллоу. Таърихи адабиёт дар Эрон. Ц. 1 /Забеууллоу Сафо. - Теурон, 1367. -1128 с.
11. Форси, Зиё. Девон. Нусхаи шумораи 2035 китобхонаи Донишгоуи Кембриц. - 149 с.
12.Порси, Зиёуддин. Девон. Нусхаи №664 Китобхонаи Кохи Гулистон. - 303 с.
13.D.S.Robertson. A Forgotten Persian poet of the Thirteenth century. - Journal of the Royal Asiatic Society, №1/2. - Апрели 1951. - С. 103.
REFERENCES:
1. Avhadi Balyoni, Taknuddin Muhammad ibn Muhammad. Arafot-ul-oshikin va arasotul-orifin / Avhadi Balyoni, Taknuddin Muhammad ibn Muhammad. - Tehran, 1389. - 5493 pp. v. 4.
2. Azimi Habibulloh. Paper in Copywriting and Librarian Copywriting // Heritage mirror, 1387. - №42. PP.161-185
3. Isfarangi, Sayfuddin. Divan / Sayfuddini Isfarangi; editor and author of introduction, vocabulary and explanation of Subhoni A'zamzod. - Khujand: Khuroson, 2017. - 832 pp.
4. Moili Hiravi, Najib. Proofreading of the text / Najib Moili Hiravi - Hirot, 1402. - 472 pp.
5. Murodi Abulfazl. Research on the Authenticity and genealogy of two Manuscripts attributed to Ziyauddin Khujandi Porsi and Examining its Relationship with Kamoli Khujandi. // A study of the copy of Persian poetry and prose, 1395. - №2. PP.127-146
6. Nasriddin Abdumannon. Picture of Khujand' Poets / Abdumannoni Nasriddin. - Tehran, 1387. - 378pp.
7. Nasriddin Abdumannon. Ziyauddin Khujandi [Forsi] and his Creative Work // Bulletin of University. - Khujand. - 2010. - №1[21]. - PP. 3-12.
8. Nafisi, Said. History of Poetry and Prose in Iran and in Persian Language /Said Nafisi. -Tehran, 1363. - V. 1.-664pp.
9. Otoboy Badri. List of Manuscripts of the Royal Library. - Tehran, 1335.
10. Safo Zabehulloh. History of Literature in Iran. V. 1 /Zabehulloh Safo. - Tehran, 1367.-1128pp.
11.Forsi, Ziyo. Divan. Copy of2035 number of the Library of Cambridge University. -149 pp.
12. Porsi, Ziyouddin. Divan. Copy of №664 of the Library of Kohi Guliston.-303 pp.
13.D.S.Robertson. A Forgotten Persian Poet of the Thirteenth Century. - Journal of the Royal Asiatic Society, №1/2. - April 1951. - PP. 103.
