БАРРАСИИ РУБОИЁТИ ЗИЁУДДИНИ ХУҶАНДӢ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 821.0 ББК 83.3Т

Хоциев Абдуфаттох, Цосимович, н.и.ф., дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики МДТ-и «ДДХ ба номи академик Б.Fафуров (Тоцикистон, Хуцанд)

Ходжиев Абдуфаттох Косимович,

канд.филол.наук, доцент кафедры таджикской классической литературы ГОУ "ХГУ им.академика Б.Гафурова"(Таджикистан, Худжанд)

Khodjiyev Abdufattoh Kosimovich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of Tajik classic literature under SEI "KhSUnamed after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E-MAIL:[email protected]

Вожах,ои калиди: таърихи адабиёти тоцик дар асри XII, "Девон "-и Зиёуддини Хуцандй, рубой, рубоии хасй, маду, тарзи баён

Зикр мегардад, ки уарчанд Зиёуддини Хуцандй шоири газалсаро буд, дар "Девон "-и у 165 рубой цойгир шудааст, ки дар онуо ормон ва андешауои адиб баён ёфтаанд,. Тащили рубоиёти шоир нишон медщад, ки 85 адади он дорои радиф аст, ки аз 1 то 5 калимаро дар бар мегирад. Аксари рубоиёти шоир сецофияй буда, тануо 30 адади он чауорцофияй мебошаду халос. Забони рубоиёти у содаву табий буда, дар онуо мавзуоте аз цабили маду, уацв, уасби уол, ишц ва гайра баён шудааст.Рубоиуои мадуияи шоир, ки дар аксари онуо нидои "шоу" истифода шудааст, цолиби диццатанд. Ба таулили рубоиуои уацвии шоир, ки дар онуо муносибатуои шахсй бар ицтимой афзалият доранд, диццати махсус дода шудааст. Зикр гардидааст, ки чунин ашъори уацвй дар асри XII дар девонуои амалан уамаи шоирони бузург, аз цабили Хоцонй, Цамолуддини Исфауонй, Рашиди Ватвот ва дигарон дучор мешаванд.

Ключевые слова: история таджикской литературы XII века, «Диван» Зияуддина Худжанди, четверостишия (рубаи), рубаи хаси, панегирик, стиль изложения

Отмечается, что, хотя Зияуддин Худжанди был в основном поэтом-газелетворцем, в его «Диване» размещены 165 рубаи, в которых в определённой мере отражается мировоззрение литератора. Анализ четверостиший поэта показывает, что в 85 рубаи Зиёуддина Худжанди встречается редиф. Состав редифов в рубаи Худжанди - от одного до пяти слов. В большинстве рубаи поэт рифмует три строки, оставляя свободной третью. Только в тридцати рубаи Зияуддин Худжанди применил сквозную рифму, то есть в них рифмуются все четыре строки. Рубаи поэта отличаются естественностью и незатейливостью. Тематический план четверостиший сравнительно широк и включает восхваление, сатиру, любовную тему и т.д. Вызывают интерес четверостишия -панегирики, в большинстве которых использовано обращение «шах» («царь»). Особое внимание уделено анализу сатирических четверостиший поэта, которые в большей мере имеют личностный характер, чем социальный. Подчеркнуто, что такие сатирические

МУЛОЩЗА^О ДАР БОРАИ РУБОИЁТИ ЗИЁУДДИНИ ХУЦАНДЙ

НЕКОТОРЫЕ СООБРАЖЕНИЯ О ЧЕТВЕРОСТИШИЯХ ЗИЁУДДИНА ХУДЖАНДИ

SOME CONSIDERATIONS IN REFERENCE TO ZIYOUDDIN KHUJANDI S QUATRAINS

стихотворения встречаются в диванах практически всех крупных поэтов XII века, в том числе у Хакани, Джамалиддина Исфахани, Рашида Ватвата и других.

Key-words: history of the Tajik literature of the Xll-th century, "Divan" by Ziyouddin Khujandi,

quatrains (rubais), rubai khosi, eulogy, style of reproduction

The author of the article lays an emphasis upon the fact that though Ziyouddin Khujandi was mostly a gazal-creator poet, 165 rubais are placed in his "Divan "; the poet's outlook being reflected here in certain measure. The analysis of quatrains shows that in 85 rubais there occurs redif. The range of occurrence - 1 - 5 words. In the majority of rubais the poet rhymes three lines; the third one being remained free. Only in thirty rubais the poet applied an all-round rhyme, i.e., all four lines are rhymed. Rubais are distinguished with naturalness and simplicity. Thematic plan of quatrains is comparatively broad including laudation, satire, love-theme and etc. Quatrains-eulogies cause interest as the majority of them contain the appeal to "shakh". Special attention is paid to the analysis ofsatirical quatrains being of more personal slant than of social one.

It is underscored that such satirical poems of the Xll-th century are occurred in the divans of practically all big poets, Hakani, Djamaliddin Isfahani, Rashid Vatvat and others inclusive.

Хоча Зиёуддин Махмуди Хучандй маъруф ба Форсй аз зумраи шоирони барчастаи асри XII аст, ки бо осори арзишмандаш дар таърихи адабиёти ин давра аз зумраи барчастатаринхо шинохта мешавад. Аммо, мутаассифона, шахсияти у дар тазкирахо ва манобеи адабй чунонки бояд муаррифй нашудааст. Агарчи Мухаммад Авфй пас аз Зиёуддини Хучандй тазкираашро таълиф карда бошад хам, дар мавриди у сукут карда ва чизе нагуфтааст.

Муаллифи тазкираи «Арафот-ул-ошидин» бошад доир ба чойгохи шоир дар арсаи адабиёт сухан ронда, «фуруги гавхари баёнаш»-ро «аз чавхари хуршед муниртар» ва дар зумраи «шуарои мумтоз ва сарфарози замон» арзёбй кардааст. Вай хамчунин аслу тахаллуси уро форсй дониста ва таъкид намудааст, ки «ба мучиби валодат хучандй аст»[ 1,2383].

Доир ба зиндагинома ва осори ин шоир З. Сафо[5], С.Нафисй[4], С.Саъдиев [6] К.Шидфар [10], Д. Робертсон[11], А.Насриддинов [2;3] ва дигарон матолибе таълиф намудаанд. Аммо бо вучуди ин чустучухо нишон медиханд, ки рочеъ ба хаёту фаъолият ва осори ин суханвар тахдидоти густарда ва хамачониба сурат нагирифтааст.

Бахси мо атрофи рубоиёти шоир аст, ки мутаассифона хеч матлабе доир ба онхо таълиф нашудааст. Иллати ин амр дабл аз хама то кунун нашр нагардидани девони шоир аст. Девони хаттии у дар китобхонаи «Кохи Гулистон» нигахдорй мешавад, ки хушбахтона нусхае аз он дар дасти нигоранда мавчуд аст ва ин баррасй бар асоси хамон нусха сурат гирифтааст. Ин нусха бо шумораи 252 дар китобхонаи мазкур нигахдорй мешавад, ки санаи китобати он 664 хд. буда, бо хати таълид ё тарассул нивишта шудааст. Дар поёни нусхаи мазкур 165 рубоии шоир дарч гардидааст. Агарчи махорати аслии шоир дар сурудани рубой нест, вале аз он сабаб, ки бахше аз андешаву ормонхои шоир дар ин долаб баён шудааст, баррасй ва шинохти онхо ахамият дорад.

Аз лихози оханг ва мусидияти шеър рубоиёти шоир хеле зебо буда, дофия ва радифхои истифодакардаи у дар хушохангтар гардидани каломи шоир таъсири амид расонидаанд. Дар адабиёти форсй-точикй маъмулан рубой ба ду шакл седофияй ва чахордофияй суруда мешавад. Аммо ба таъкиди Сируси Шамисо «Рубой харчи дадимтар бошад, бештар чахордофияй аст, аммо рубоии чадидтар бештар хасй аст, яъне мисраи савум дофия надорад[8,295]. Дар идома хамин мухаддид таъкид медорад, ки «Дар дарни шашум [12-уми

мелодй-АД.] теъдоди рубодати чахордофияй бо седофияй ба хам наздик мешавад ва баъд аз ин дарн, шумори рyбоиëти хасй аз рубодати чахордофияй беш мегардад [8, 23].

Бар асоси ин назар маълум мегардад, ки аксари рубожти Зжуддини Хучандй седофияй хастанд ва хамагй 30 рубоии чахордофияй дар мдани онхо ба мушохида мерасаду халос.

Чрйгохи радиф хам дар рубожти шоир чилаваи нaмоëне дорад. Шафеии Кадканй бар ин назар аст, ки рубой аз замони пайдоишаш мураддаф будааст ва камтар рубоии хуб ва муваффаде дар адабдати форсй вучуд дорад, ки бидуни радиф бошад» [9,158]. Дар мдани 165 рубоии Зиëyддини Хучандй 85 адади он дорои радифхои чаззобу дилпазире мебошанд, ки дар хушохангии каломи у надши муассир гузоштаанд. Ба ибораи дигар нисфе аз рубожти шоир дорои радиф мебошанд. Радифхои истифодакардаи шоир аз 1 то 5 калимаро дар бар мегиранд.

Агар хохем, ки ба низоми фикрии Здауддини Хучандй ошно шавем, бояд аз истилохоти бакорбурдаи у дар ашъораш таваччух намоем. Истилохоти ба кор рафата дар рубодати Зжуддини Хучандй гувох аз он медихад, ки у калимоти марбут ба дарборро дар ашъораш здад истифода кардааст. Аз чумла шох, раият, сипох, давлат, рой, хасм, тахт, лашкар, хидмат, теF, бахт, идбол, чалол, шукух, душман, аду, ходим нусрат ва амсоли он бо басомади зиëде дар рубодати шоир ба чашм мехуранд. Дар канори ин истилохоти марбут ба олами тaFaззyл низ дар рубодати Здауддини Хучандй мушохида мешаванд, ки пас аз мавзуи мадх ин масъала дар чойгохи дувум дарор мегирад. Калимоти марбут ба лирика аз дабили ëр, зулф, лаб, амбру, хол, рух, хуни дил, назар, дида, хуни чигар, фирод, васл, орзу ва амсоли ин бо басомади бештаре мушохида мешаванд. Ба чуз чанд маврид истисной аз истилохоти марбут ба тасаввуф, харобот ва зухд дариб, ки дар рубодати шоир хабаре нест.

Яке аз калимоти пурбасомад дар рубожти Зиëyддин вожаи «ту» аст ва 193 бор корбаст шудааст, ки бо дар назардошти теъдоди рубожти шоир, хеле здад аст. Шоир бо ин калима маъмулан хокимони замонашро мавриди хитоб дарор медихад. Хонандаи рубодати шоир эхсос мекунад, ки шоир пайваста дар хузури шох дарор дорад ва бевосита бо у гуфтугу мекунад. Такрори «ту» хамчунин бaëнгaри он аст, ки аксари рубожти шоир мухотаби хос доранд ва хар як рубой тадрибан ба манзури хоссе таълиф гардидааст. Дар мудобили ин калимаи «ман» хамагй 14 маврид истифода шудаасту халос, ки дар мудоиса бо «ту» хеле кам аст ва ин нишонгари он аст, ки шоир дар баробари мамдух ва дар баъзе мавридхо маъшуд худро нодида гирифтааст. Дар канори ин калимаи «эй», ки ифодагари нидо хаст, 79 маротиба истифода гардидааст ва хатто дисми здаде аз онхо дар OFOЗи рубоихо омадаанд. Хдмчунин калимаи «шох» 15 маротиба истифода шудааст.

Рубой ба хотири кутохй ва мучаз будан, ки аз омилхои аслии офариниши зебой дар сухан аст, мавриди таваччухи бисëре аз суханварон дарор гирифтааст. Хдмон гуна, ки Шамисо таъкид мекунад: « Рубой ба сабаби кутохии долаб беш аз хар шакли шеърии дигар дар бадехапардозй, мавриди истифода дарор гирифтааст» [8,186]. Здауддини Хучандй низ дар канори долабхои дигари шеърй ба сурудани рубой хам таваччух зохир намуда, мавзуоте аз дабили мадх, мавъиза, марсия, васф, хачв, хазл, ишд, шикоят, хичрон, хасби хол ва амсоли инро бaëн доштааст.

Бахши добили мулохизае аз ин рyбоиëт ба мавзуи асосии замони зиндагии шоир, яъне мадх ихтисос доранд. Бо вучуди он ки мавзуи мехварй ва асосии дасоиди шоир мадху ситоши хокимони замон аст, вале шоир тархи ин мавзуъро дар долаби рубой низ раво дидааст. Ба назар мерасад иллати ин кор мучаз будан ва ироаи пaëм бо каломи андак, ки хоси ин навъи шеър аст, буда бошад.

3ueygguH gap 10 py6oHH xem 6eBocma nogmoxpo MyxoTa6 ^apop goga Ba gap ofo3h py6oH a3 Bo^an «ffloxo» ucTH^oga HaMygaacT, kh ^an6u TaBa^nyx MeHaMoag: №oyo! Kafyam a3 yyd cayo6e d^ap acm, flap com nampam ofymo6e d^ap acm. flap xok nuyad yap nafyace dywManpo, Tegu my, ku yap 3aMon 6a o6e d^ap acm. MyxoTa6 ^apop gogaHH nogmox gap py6oueTH 3ueygguH 6a xoTupu Tana6 KapgaHH HH3e HecT, 6anKH moup e 6a 6aeHH aBco^u nogmox Menapgo3ag Ba e 6apou y Tana6u HeK KapgaacT: №oyo ny maeu caeop, May ^ymam 6od, Xypmed gynoMU yanцaдapгymam 6od. Hryn dacm 6apu 6a yom гyнд u^6on, K^u MapdyMU dudau yayon, nymam 6od. H,aH6au xhto6hh py6oueTH 3ueyggHH xene ^aBH acT, 3epo moup 65 py6ouu xygpo 6o Hugou <^h» ofo3 MeKyHag, kh HHpo MeTaBoHag 6a yHBoHH aKe a3 Be^aruxou py6oueTH y ap3e6H Kapg. Hcra^ogau hh KanuMa gap ofo3h py6oH 6ouc MemaBag to TaBa^yxu MyxoTa6po 6a xyg ^an6 HaMoag. Ta^pu6aH MyxoTa6u xaMau py6oueTe, kh 6o hh Hugo mypyt mygaaHg, nogmoxu 3aMoH acT. HyHoHnn:

Эu 6anдaгии yoyu my mad6upu yayon. Эu componmu my ornMopou... Эu moneu daenam a3 yano6am MauMyn... Эu yydu my capMonu ac6o6u yaem... ЭupacMU mypy3y ma6 KapaM eap3udan... Эu dacmy dunu my Mabdanu yyd myda... Эu 6yda 6a yap Kop 3u 6axmam epu... flap 6apo6apu Magxy Bac^u cu^aTxou MaMgyx gap py6oueTH moup MaB3yu xa^B hh3 MaBpugu TaBa^yxu y ^apop rupu^TaacT. ^Ke a3 a^poge, kh MaBpugu xa^By xa^opaT gap py6oueTH 3ueyggHH Bo^et mygaacT, X^khm XypmegH Me6omag. A3 MyxTaBou py6oueTe, kh gap Ma3aMMaTH X^khm XypmegH cypyga mygaaHg, nyHHH ^axMuga MemaBag, kh 3ueygguH a3 y xene paH^uga Ba 3oxupaH Ban mouppo a3uaTy o3op MegogaacT. HaxHu moup gap MaBpugu y 6ucep Tax^upoMe3 Ba xairo 6at3e MaBpugxo a3 goupau axno^ 6epyH acT. Eapou ucragnon $a^aT aK HaMyHau oh 3HKp MemaBag:

Xypmeduu Kofyupuey 6e mapyu fyanou, noKU3a drnu nanudam a3 edu Xydou. On oMadau 6a Maynuc a3 cap mo nou, №oup ny my Kac nadud Maynuconou. flap MaBpugu Anouu PyHrap hh3 xa^Bxo Ba gamHoMxou ^a6exe gap py6oueTH 3ueygguH guga MemaBag, kh HumoH Meguxag y 3a6oHH 6ucep Te3e 6apou 6aeHH эxcocтн MaH^uu xem gomTaacT. A3 gaM dunam, эu Anou, dapoeexma 6od, Eo xoku cuny xynu my oMexma 6od. 3-un pyu, ku a3 py^apu Meno3u, namonu mucuh 3u гapдanam pexma 6od. Cagpu EoaMH a3 gurap maxcuaTxoecT, kh MaBpugu Ma3MMaTH moup ^apop rupu^Ta, 3ueygguH 6o MaxopaTH a^u6e gap xa^u y HyHHH ry^TaacT:

CadpaK, ku 6a yaMa you naueacm paead, Afymon xe3on ny MapdyMU Macm paead.

Лангаш хондам аз ин сухан рафт аз даст, Чун пояш нест бешак аз даст равад.

Аз дигар шахсиятхое, ки мавриди хачву тандиди Здауддин дар рубожташ дарор гирифта, Хочакалони Табиб мебошад, ки ^ë касби дорусозй ва табибй доштааст, аммо аз мухтавои рyбоиëти шоир маълум мегардад, ки ин шахс чандон добили эътимод набуда ва хатто давохои у таъсире надоштааст:

Эй Хоцакалон касе, ки доруи ту бурд, Аз боди ацал шикаст андомаш хурд. Х,ацват кунаму уабби ту уаргиз нахурам, Чун уар ки бихурд уаби ту дар уол бимурд.

Албатта ин тарзи тафаккур нисбат ба хамзамонон фадат хоси Здауддини Хучандй нест. Дар девони шоирони асри XII ба вежа девони Ходонй, Ч,амолиддини Исфахонй, Рашиди Ватвот ва амсоли он намунахои здаде аз ин навъ хачву хадоратхоро метавон пайдо кард, ки ба назар мерасад дар он замон ин гуна интидом гирифтан аз радибон як амри одй ва маъмулу роич дар шеъри ин давра ба шумор мерафтааст.

Мавзуи дигаре, ки дар рубодати шоир чалби таваччух мекунад, ишорахои тарчумахолй ба шахсият ва хонаводаи худи уст. Сукути тазкиранигорон дар бораи шархи зиндагиномаи вай ва маълумоти каме, ки дар бораи шоир вучуд дорад, арзиши ин навъ рубодати Зжуддинро бештар месозад.

Аз мухтавои рубожти шоир фахмида мешавад, ки у аз дустони худ азияту озорхое дидааст ва ба ин мавзуъ дар рубоии зерин чунин ишора кардааст: %ар лауза маро зи дустон ройи гиласт, Лекин ба чунин замам чи парвои гиласт. Шартест, ки аз дуст набояд гила кард, В-арна, ки зи уар дуст маро цойи гиласт.

Зохиран гилаи шоир аз боби бухлу хасодати нобачои дустон будааст, ки дар рубоии дигаре ба он таъкид кардааст:

Имруз, ки рузи уурмати уар дун аст, Гуфтан натавон, ки ин чиву он чун аст. %арцо ки бахилест чу медарнигарам, Хурсандии ман зи бухли у афзун аст.

Аз руйи гуфтаи худи шоир маълум мегардад, ки у писаре бо номи Имодиддин доштааст ва аз у Здауддин сохиби наберае шудааст:

Чун рафт зи соли шашсаду бисту чор, Дар моуи рацаб бисту ду шуд ба шумор. Андар нуууми тамуз аз рагми бауор, Омад писаре Имодудинро чу нигор.

Зжуддин дар се рубоии дигар ба наберадор шудани хеш ишора кардааст, ки намунае аз онро зикр мекунем:

Дар шашсаду сию уафт Х,ац азза ва цал Буруон писарем дод Х,ац азза ва цал. Толеъ Саратону Мау камар баст зи %амал, Дарё зи дауум шаби цамодиюлаввал.

Ишора ба водеоти таърихй низ яке аз мавзуотест, ки чандин маврид дар рубодати Зжуддин ба мушохида мерасад. Масалан, яке аз рубоихояш «Дар таърихи гирифтани руди Хучанд» унвон дошта ва рубоии зерин надл гардидааст:

A3 maxmau cumu capcapu o6u gy3op, flap oxupu Moyu 6ayMan a3 pyuu myMop. Cauyynu Xyyandpo gy3ap coxm dy 6op, flap noncady macmy nopy dap mamcady nop. Toxe 3ueygguHH Xy^aHgH gap py6oueTam xaMnyH Bou3e nemu Ha3ap HaMoeH MemaBag Ba naHgy aHgap3xou mupuH Meguxag, kh xene Myaccup 6yga Ba ca6KH 3e6oe H^oga e^TaaHg: rap Maunu dunam 6a pocmu afy3yn acm, Eo Kaw Manumun aгap yaMa гapдyn acm. flap mup n^ap ny a3 KaMon 6o3 yayad, K-a3 cyy6amu Kaw pocm gype3on nyn acm. ffloup gap hh py6oH Tupu a3 KaMoH ^aciapo 6o $upop a3 cyx6aTH 6exupagoH xene 3e6o TacBup KapgaacT, kh Bo^eaH To3a acT Ba TaBa^yx, MeKyHag.

flap MueHH py6oueTH 3ueygguH aK-gy MaBpug xaM 6a Macounu ^anca^H umopaxoe By^yg gopag, kh эxтнмonaн gap hh MaBpugu TaxTH Tatcupu aHgemaxou xaneMH ^apop rupu^TaacT: Kau 6omad K-a3 cyy6amu yon 6o3 payaM, B-a3 panyy Ma3annamu yayon 6o3 payaM. Xapnand, ku dap 3epu 3aMun 6ond xyfym, Eope 3U yafyou ocoMon 6o3 payaM. flap 6apo6apu MaB3yoTH 3HKpmyga 6axmu ^o6unu Mynoxu3ae a3 py6oueTH moup 6a Mactanau um^ hxthcoc e^TaacT, kh Ta^cuprapu 3aB^y ora^au 6anaHgu hhcohhh 3ueygguHH Xy^aHgH acT. MatMynaH hh HaBt py6oueTH moup TapaHHyMrapu um^H 3aMHHH 6yga, gap ohxo aBco^H 3e6oH Ba pa^Topxou Max6y6au hhcohh TacBup e^TaaHg. Hh acT, kh gap aKcapu hh HaBt py6oueTH moup aHgoMxou 3oxupuu Matmy^ Bac$ Ba TacBup mygaaHg: Eonou my nyn 6a dunpa6ou 6apxocm, flun xyppaMuey mapa6 3U 6onou my xocm. A3 zoamu on nymfy, ku 6onou mypocm, Eonou my capeu 6ospo Monad pocm. TaKpopu KanuMau «6ono» 6ucep 3e6oBy Ta6H a^Togaaci Ba moup gap xap Mucpat 3hmhh 6a KoprupuH oh a3 ^oMaTH 6anaHgu Matmy^H xem 6o naTo^aTH xoca eg KapgaacT. H,oh gurap 6a xaMHH cypaT KanuMau capBpo 6a Kop 6acTaacT, kh xene ^a33o6y gunHumuH acT: Xap dunmydae Kfldu mypo capeu payu, flap 6og paead na3opae capeu cuyu. Mopo, ku ny cape yacm xyd dacm muyu, Capeu my 6ac acm cape amp pocm xyyu. Hh^o KanHMau capB xap 6op, kh TaKpop mygaacT MatHHH xoce nango KapgaacT, kh a3 TaBoHH xyHapuH moup ryBoxH Meguxag. TacBupu ^oMaTH 6anaHgu ep ^y3tu MyxHMH TaBcu^oTH moup gap py6oueTam 6a myMop MepaBag. flap ^oh gurap HH3 6a hh Mactana umopa gopag: To cape 3U 6os efym napeo3au xem, rycmapd 6a гиpди onaM oeo3au xem. ryfymo, ku 6a ando3au Man necm Kace, Hyn kaddu my dud, dud ando3au xem. EemTapu TaBcu^oTH Map6yT 6a 3oxupu Matmy^ gap hpth6ot 6a ^oMara 6anaHgu oh acT, kh 3oxupaH moup 6a hh HaBt TaBcu^o^apH a3 gun6acTaruu xem 6a ^oMara patHou ep xa6ap gogaacT.

TacBup Ba TaBcu^H nexpau 3e6ou Matmy^ HH3 a3 MaB3yoTH gurapecT, kh gap py6oueTH moup 6a 3e6oH Maipax mygaacT. HyHoHnu:

Дар ауди ту лоф зад гул аз некуи, Гуфто, ки чу ман киро бувад хушбуи? Чун руйи ту дид з-ин сухан шарм надошт, Бо онки ду руй аст, зиуи беруи!

Тасвире, ки аз баррасии рубодати ошидонаи Здауддини Хучандй пеши назар меояд ин аст, ки у як ошиди вафодор ва содиду самимист. Вай дар баробари маъшуд аз тамоми зебоихои дигари олам сарфи назар намуда, худро махви рую муй ва куйи у медонад: Дар гулшани дида лола, руйи ту бас аст, Дар боги уавас бунафша, муйи ту бас аст. Моро, ки ба дидори ту уоцатмандем, Дар мазуаби дил биуишт, куйи ту бас аст.

Аз лихози хунарй хам рубоии мазкур диддат чалб мекунад. Зеро шоир аввал ëрро дар гулшани дида ва боFи хавас ба лолаву бунафша ташбех мекунад, аммо аз давлаш мегардад ва дубора рую муйи маъшудро омили аслии таскини далби дардмандаш медонад, ки ин метавонад тачассумгари махорати бадеии шоир бошад.

Дар чои дигар шоир пойбандии хешро ба маъшуд ба хадди камол расонида, эхсоси амиди ошидонаашро чунин иброз намудааст:

Нокарда тамоми дида дар ту назаре, Аз дидаи ман чу хоб карди сафаре. Бар руйи ман аз дида мабодо асаре, Гар боз кунам дида ба руйи дигаре.

Дар баробари онки ошид хеле вафодор ва пойбанд ба ахду паймони хеш аст, аммо маъшуд хамчунон нофармон аст:

Ёрам чу уаме бар сари бефармонист, Дар кори вайам азим саргардонист. Гуянд, ки хештан бикуш то бирауи, Аз дуст буридан на бад-ин осонист.

Ин гуна тасвири манзараи бевафоии маъшуд дар рубодати Здауддин намунахои бисëре дорад, ки баррасии хамаи онхо дар ин чо имкон надорад. Вале мухтавои куллии хамаи ин навъ рубодати шоир бaëнгaри он аст, ки ошид вафодор, муштод ва содид ба ахду паймони дустист, вале дар мудобил маъшуд хеле боFyрyр ва нисбат ба ошид камтаваччух чилванамой кардааст, ки ин тарзи тасвир ва дастнорас кардани маъшуд ба мухтавои куллии шеъри асри XII иртибот мегирад.

Яке аз масъалахои мухим дар шинохти сабки шеъри хар шоир мизон ва чигунагии истифода ва бахрабардории он аз санъатхои бадей аст. Аз хамин дарича метавон ба тарзи сухан, шеваи бaëн ва сабки шоир пай бурд. Дар ин бахш мехохем чанде аз санооти пуркорбурди Зиëyддини Хучандиро, ки дар рyбоиëтaш аз онхо истифода кардааст мавриди баррасй дарор дихем.

Усули истифода аз санъатхои бадей дар рубодати Зиëyддини Хучандй бисëр табий ва дур аз печидагиву ибхом аст. Зимни мутолеа комилан мушаххас мегардад, ки шоири мазкур дар пайи тафаннун ва печида кардани каломаш набуда, балки хадафи аслии у пеш аз хама муассир бунаи калом аст.

Дар мдани санооти бадеие, ки Здауддин истифода кардааст дабл аз хама тачнис чилванамоии бештаре дорад. Корбурди он боиси ба хушохангй ва умди бештари рyбоиëти шоир гардидааст:

Эu 6ap manu Man pacma 3U Meypam yap Myu, fludaM 6a payu umyu my Myu andap Myu. Eenopa dunu muKacma yaMnyn Mynm, Eo 3ynfyu my Kapd зиnдaгonu 6ap Myu. Arap «MyH»-H aBBan 6a MatHHH acnuam 6a Kop pa^Ta 6omag, gap Mucpau gyByM To6umu MatHouH «^y3t 6a ^y3t 6appacH KapgaHH HH3epo» u^oga KapgaacT. flap Mucpau ceroM MatHH 3yn^H cuex Ba muKaciau Matmy^ acT, kh oh 6ohch gap Mucpau naxopyM naHgo mygaHH MatHHH gurapu oh atHe «caxT gap a3o6y paH^» ^apop rupu^TaHH Matmy^po 6o3To6 HaMygaacT, kh a3 MaxopaTH 6anaHg Ba TaBoHouu xyHapu moup ryBoxH Meguxag. Hh Be^arH, atHe Kop6ypgu Ta6uH Ba cogau Ta^Hucpo gap py6ouu 3epuH HH3 Mymoxuga MeTaBoH Kapg: Эu dudau Man yayon 6a pynm duda, B-on my 3U my yonu duda nonypcuda. To duda n^ay Kapd 6a my dy3duda, ^annodu gaMam 6upexm xynu duda. flap TaMoMH hh py6oH TaKpopu KanuMau «guga» MatHHxou Myia^oBHTe gopag, kh moup 3hmhh TaKpop Ba Ta^Huc KapgaHH hh Bo^a gap xap Mucpat MatHHH xocepo gap Ha3ap rupu^Ta, kh xyHapMaHgoHa acT. «fluga» gap Mucpau aBBan arap 6a MatHou «namM» 6omag, gugau gyByM 6a MatHou «gugaH» gap Ha3ap rupu^Ta mygaacT. «fluga»-H Mucpau gyByM HH3H Mymoxugamygapo gap Ha3ap gopag. flap Mucpau ceroM MatHHH namMpo H^oga Kapga Ba naxopyMH 6omag MapgyMaKH namMpo Tan^HH MeKyHag.

HcTH^ogau caHtaTH Tapcet HH3 naHguH MaBpug gap py6oueTH 3ueygguH 6a Kop rupu^Ta myga, 6ohch TapoBaTH KanoMH moup rapgugaacT. Hh caHtaT gap ocopu moupoHH gurap HH3 HcTH^oga ^apoBoH gopag, aMMo gap Koproxu э^ogнн 3ueygguH xonaTH Ta6uupo gopag, kh 6ohch Myaccup rapgugaHH cyxaHH y mygaacT:

flun 6e xamapu 3ynfyu my na6ead yapm3, ^on 6e na3apu 3ynfyu my na6ead yapgU3. Eo ohku 6ynafymapo yaMa man гym acm, XaM gymu capu 3ynfyu my na6ead yapm3. flap py6ouH 3epuH xaM ucra^oga caHtaTH Tapcet 6a Mymoxuga Mepacag, kh TapoBaTH KanoMH mouppo 6emTap coxTaacT:

Capгamma Mapo saM3au yodyu my Kapd, fleeona Mapo yanKau гecyи my Kapd. Эu 6ac yapaKam, ku 6o Man a3 pyuu yafyo, naueacma 6a nymmu namM a6pyuu my Kapd. Mactanau ucTH^ogau caHooTH 6ageH gap py6oueTH 3ueygguHH Xy^aHgH 6axcu xene goMaHagop 6yga, ^yciy^y gap hh 6axm MaHgoHH anoxugaepo Mexoxag, kh Ma^onu 6appacuu oh gap hh ^o Myaccap HecT.

A3 6appacuxou aH^oMmyga MeTaBoH 6a HaTH^ae pacug, kh 3ueygguHH Xy^aHgH gap 6apo6apu aHBou gurapu metpH 6a cypygaHH py6oH HH3 TaBa^yxu Maxcyc 3oxup HaMyga, 6axme a3 a^Kopy aHgemau xygpo TaBaccyTH hh ^ona6 6aeH KapgaacT. Arapnu MaB3yu Magxy cuTOHm gap 3aMoHH 3HHgaruH moup a3 Mactanaxou MexBapH gap metp Maxcy6 Memyg Ba xano 6a py6oH xaM pox naHgo Kapg, aMMo gap KaHopu hh MaB3yu um^y Myxa66aT Ba Macounu h^thmoh hh3 a3 Maggu Ha3apu moup gypp HaMoHgaacT. Py6oueTH moup gap Ma^Myt Ta6uH Ba xyHapMaHgoHa э^og rapguga, HyKoTH MyxHMepo 6a xaMpox gopaHg, kh 6appacuu ohx,o MeTaBoHag gap mHHoxTH moup Ba ^axoH6uHHBy Tap3H Ta^aKKypu y MycougaT HaMoag.

Пайнавишт:

1. Авуадии Балёни, Тациуддин Мууаммад ибни Мууаммад. Арафот-ул-ошицин ва арасот-ул-орифин / Авуадии Балёни, Тациуддин Мууаммад ибни Мууаммад. -Теурон, 1389.5493 с. ц. 4.

2. Насриддин Абдуманнон. Тазкираи шуарои Хуцанд / Абдуманнони Насриддин.- Теурон, 1387.-378 с.

3. Насриддин Абдуманнон. Зиёуддин Хуцанди [Форси] ва осори у.// Номаи Донишгоу.-Хуцанд, -2010. - №1 [21]. С. 3-12.

4. Нафиси, Саид. Таърихи Назму насри дар Эрон ва дар забони форси/ Саид Нафиси. -Теурон, 1363. ц.1.

5. Сафо Забеууллоу. Таърихи адабиёт дар Эрон. Ц.1/ Забеууллоу Сафо.-Теурон,1367.

6. Саъдиев, С., ЗиёуддиниХуцанди.Энсиклопедияи советии тоцик, ц.2.-Душанбе, 1980

7. Хуцанди, Зиёуддин. Девон.Нусхаи шумораи 252 Китобхонаи Кохи Гулистон.

8. Шамисо, Сирус. Сайрирубои дар шеъри форси/ С.Шамисо.-Теурон: Митро, 1387

9. Шафеи Кадкани, Мууаммадризо. Мусиции шеър/М.Ш.Кадкани.-Теурон, Огоу, 1373

10. Шидфар, К.А., О диване Зия-и Форси ./К.А.Шидфар//Журнал «Народы Азии и Африки».-Москав, 1964, №3, С. 113-117

11. Robertson, D.S., A.Forgotten Persian Poet of the XIII cehtury/ D.S.Robertson// Journal of the Royal Asiatic Society, 1951

Reference Literature:

1. Afhadi, Balyoni, Takiuddin Muhammad ibni Muhammad. Arafat-ul-oshikin va arosot-ul-orifm. V.4. - Tehran, 1389 hijra. - 5493 pp.

2. Nasriddin Abdumannon. Anthology of Khujandian Poets. - Tehran, 1387 hijra. - 378pp.

3. Nasriddin Abdumannon. Ziyouddin Khujandi (Farsi) and his Creation // Scientific Notes, #1 (21). - Khujand, 2010. - pp. 3 - 12.

4. Nafiyev, Said. The History of Poetry and Prose in Iran in Persian Language. V.1. - Tehran, 1363 hijra.

5. Safo, Zabehullokh. The History of Literature in Iran. V.1. - Tehran, 1367 hijra.

6. Sadiyev S. Ziyouddin Khujandi. Tajik Soviet Encyclopedia. V.2. - Dushanbe, 1980.

7. Khujandi, Ziyouddin. Divan. Manuscript 252. "Kohi Guliston" Library.

8. Shamiso, Sirus. The History of Rubai Evolution in Persian Poetry // S.Shamiso. - Tehran: Mitro, 1387 hijra.

9. Shafei, Kadkani, Muhammadrizo. Music of Verse. -M.Sh. Kadkani. - Tehran: Tidings, 1373 hijra.

10. Shidfar K.A. On the Divan "Ziya-i Forsi" - "Peoples of Asia and Africa (journal). - M., 1964, #3. - pp. 113 - 117.

11. Robertson, D.S., A.Forgotten Persian Poet of the XIII cehtury/ D.S.Robertson// Journal of the Royal Asiatic Society, 1951