CC BY
9
УДК 80/81 ББК 81.2Т-3
Олимцонов Мусо Обидович, дотсенти кафедраи забони тоцикии МДТ-и «ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд )
Олимджонов Мусо Обидович, доцент кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ имени акад. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Olimjonov Muso Obidovich, Associate Professor of the Department of Tajik Language under the SEI "KSU named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожахо: калима, таркиби лугавй, сермаъной, Бедил, композит, татпуруша, компонент, цолаб
Мацола ба тауцици вижагиуои маъноии композитуои навъи татпуруша дар назми Мирзо Бедил ихтисос дорад. Аули тауциц бар ин боваранд, ки дар уар як забон маъноуо нисбат ба калимауо зиёданд. Ба таъбири дигар, аксари калимауо сермаъно мебошанд. Ин аст, ки муаллифи мацола низ дар заминаи маводи композитуои навъи татпурушаи назми Мирзо Бедил собит намудааст, ки аксари онуо бар замми маънои аслй уамчунин дар ашъори Абулмаонй ба маъноуои мацозй ба кор рафта, хусусияти сермаъной зоуир намудаанд. Дар натицаи таулили маъноуои композитно ва муцоисаи ощо бо фаруангуои тафсирй муаллифи мацола ба хулосае мерасад, ки аксари маъноуои мазкур дар фаруангуои тафсирй дучор нашуда, хоси ашъори шоир мебошанд.
Ключевые слова: лексема, лексический состав, полисемия, Бедиль, композит, татпуруша, компонент, модель
Изучается многозначность композитов типа татпуруша в поэзии Мирзо Бедиля. Учёные-языковеды пришли к выводу, что в лексическом составе языка значений слов больше, чем лексем. Другими словами, многие слова полисемантичны. На основе сложных слов типа татпуруша в поэзии Мирзо Бедиля выявлено, что многие композиты в поэзии поэта имеют полисемантичный характер. После изучения фактического материала и его сопоставления со словами из словарей таджикского языка сделан вывод, что значение композитов типа татпуруша, которые использованы в стихах поэта, не встречаются в словарях и свойственны только творчеству Бедиля.
Key words: leveme, lexical composition, polysemy, Bedil, composite, tatpurusha, component, model
СЕРМАЪНОИИ КОМПОЗИТНОМ НАВЪИ ТАТПУРУША ДАР НАЗМИ БЕДИЛ (дар мисоли композитхои "калимаи тоцикй+калимаи тоцикй")
ПОЛИСЕМИЯ КОМПОЗИТОВ ТИПА ТАТПУРУША В ПОЭЗИИ БЕДИЛЯ (на примере композитов "таджикское слово+таджикское слово")
POLYSEMY OF COMPOSITES OF "TATPURUSHA" TYPE IN BEDIL'S POETRY (on the example of the composites "Tajik word+Tajik word")
The article dwells on the polysemy of tatpurusha type composites in Mirzo Bedil's poetry. Scholars-linguists came to the conclusion that in lexical compositions of the language word-meanings exceed the number of lexemes. In other words, many words are polysemantic. Proceeding from tatpurusha type compound words in Mirzo Bedil's poetry, it is elicited that many composites in his poetry are of polysemantic character. After the study of the factual material and its correlation with the words from Tajik language dictionaries the author comes to the conclusion that the meanings of tatpurusha type composites used in the poet's verses are not occurred in dictionaries being inherent in Bedil's creation exclusively.
Сермаъноии водиддои лугавй яке аз вижагидои дар як забон ба шумор меравад ва ин аст, ки аксар мудаккикон бар ин боваранд, ки дар дар як забон маънодо нисбат ба калимадо бештар мебошанд [ниг. 5, 14; 8, 48]. Сермаъноии водиддои забон «дар натичаи ба мафдуми маълум дарч кардани маънои муайяне ба вучуд меояд» [5, 14], ки ин додисаро васеъ гардидани маънои калима номзад намудаанд.
Тадлилу омузиши калимадои мураккаби назми Бедил нишон медидад, ки аксари ондо хусусияти полисемй зодир намудаанд. Бинобар зиёд будани маводи зеридаст дар маколаи мазкур аз руи таъбири "мушт - намунаи хирвор" дар мавриди сермаъноии композитдои навъи калимаи точики+калимаи точикй судбат мешавад.
Яке аз композитдои навъи татпуруша, ки дар назми Абулмаонй хусусияти сермаъной зодир намудааст, калимаи шауаншоу ва ё шауаншау аст. Дар мавриди композити мазкур Бадор бештар андешаронй намуда, таъкид мекунад, ки «кадим-тарин лугати забони форсист» [1, 1, 180-181; 2, 104]. Гунаи кадими калимаи мазкур дар катибаи Бесутун xsayayiya xsayayiyanam буда, пасон ранги шауи шауон ва дертар дар натичаи ивази чои чузъдо гунаи шауаншауро гирифт [ниг. 1, 1, 181; 2, 104]. Дедхудо низ зикр мекунад, ки калимаи мавриди тадлил «мухаффафи шодони шод, шоди шодон» [4, 2, 1771] буда, маънои «саромади подшодон, подшоди подшодон»-ро дорад ва «калимаи шаданшод ба унвони лакаб дар давраи исломй аз чониби хулафо ба иллати он ки тадти нуфузи одоти эронй карор гирифта буданд, ба дукком ва амирони бонуфуз дода мешуд» [4, дамон чо]. Дар назми Абулмаонй гунаи тахфифёфтаи шауаншоу нисбат ба шоуаншоу бештар истифода шудааст. Дар назми Мирзо Бедил композит ба маънодои зер ба кор рафтааст:
а) ба маънии Офаридгор, Парвардигор:
Ша;аншо;е, ки олам партави уст, Зи дастй то адам фармонрави уст. [ч.3, 482]
б) киноя аз ишк:
Нест чои ишк, Бедил, маснади фарзонагй, Ин ша;аншо;ест, к-аз доги чунун авранги уст. [ч.1 (б.а.), 214]
в) ба маънии инсон:
Бедил, масти шукуди доли хешам, Шо;анша;и мулки безаволи хешам. [ч.2, 506]
Калимаи мураккаби сароб дар шеъри Бедил басомади фаровон дорад. Аз руи маводи мо, беш аз даштод маротиба ба кор рафтааст. Композит сермаъно буда, дар забони точикй ба ду маънй мустаъмал аст: «1.додисаи фиреби назар, ки ба сабаби чараён ва гармии даво ва инкисори махсуси шуоъдо акси чиздои дар паси уфук вокеъшударо ба назари кас намоён мекунад, мираж; 2. замини шуразоре, ки дар биёбон аз дур дамчун об намоён мешавад» [10, 2, 209]. Дар забони форсй маънои
аввали калима маъмул набуда [ниг. 9, 2, 1849], баръакс, композит дар «Лугатнома»-и Дедхудо ба маънои дигар: «сарчашма ва чое, ки об аз рудхона ба чу ояд» [4, 2, 1667] тафсир шудааст. Пас, метавон гуфт, ки композит дорои се маънй аст. Дар назми Абулмаонй ба ин маънидо ба кор рафтааст:
а) ба маънии аввали калима:
Асбоби зиндагй уама доми тауайюр аст,
Гайр аз фиреб хец набошад саробро. [ц.1 (б.а.), 67]
***
Дигар аз уар чй гуй, носавоб аст,
Цауон бе %усн дар чашмам сароб аст. [ц.3, 462]
б) ба маънии дувуми калима:
Бояд ба сароб ин цо аз баур тасаллй бурд,
Наздики худ ангоред, гар дурнамо бошад. [ц.1 (б.а.), 434]
в) ба маънии савуми калима:
Дар гулууои ташнагони сароб, Худгудозймагар чаконад об. [ц.3, 146]
Композити сарришта низ аз калимадои полисемй мадсуб меёбад, зеро дар фар-данги забони точикй ба ду маънй: «1. сари калова, нуги ришта; дафтари дисоб; асоси коре; мац. роди далли ягон масъала; 2. окибат, саранчом» [10, 2, 211], дар фардангдои форсй ба панч маънй: «1.сарнах; 2. равиш, кор; тарикаи амал; 3. иттилоъ аз коре; 4.муддао, максуд; 5. дафтари дисоб» [9, 2, 1865; 4, 2, 1677] мустаъмал аст. Композит дар назми Бедил серистифода буда, асосан ба маънии поёни кор мустаъмал аст, чунончи: Мекашад сарриштаи кори гурур охир ба ацз, Гар уама имруз шамшер аст, фардо сузан аст. [ц.1 (б.а.), 311]
Ба сарриштаи ваум дигар мапеч, Ки гайр аз сузан дар цауон нест уеч. [ц.3, 808] Дар байти зерин композит ба маънии муддао, мацсуд ба кор рафтааст: Ту аз сарриштаи тадбири зодид гофилй, варна Надорад фиск хилватхонае чун порсоидо. [ч.1 (б.а.), 30] Дар байти мазкур ба маънии сари калова ба кор рафтааст: Доми тасхири ду олам нафаси навмедист, Эй надоматзада, сарриштаи оуе дарёб. [ц.1 (б.а.), 169]
Чй гуем? Сарриштаи мо гум аст, Нафас, гу, баён шав, таманно гум аст. [ц.3, 626] Ба ин монанд композити сарчашма низ сермаъно аст, зеро ба ду маънй: «1. чашма; 2. мац. манбаъ, маъхаз, чои пайдоиши чизе» [10, 2, 213; 9, 2, 1858-1859] дар истифода аст. Аз иттилои Дедхудо пай бурдан мумкин аст, ки композит дар забони форсй ба маънии «заминдои атрофи чашма» низ ба кор меравад [4, 2, 1673]. Дар назми Абулмаонй калимаи мавриди тадлил ба ду маънии аввал ба кор рафтааст: а) ба маънии огоз, чои пайдоиш:
З-ин бодия рафтам, ки ба сарчашмаи хуршед
Чун соя бишуям зи цабин гарди сафарро. [ц.1 (б.а.), 6]
Инони мавци шухй тоб медод, Аз он сарчашма сунбул об медод. [ц.3, 511]
145
S) 6a MatHHH MaHSat, Matxa3, ^ou naHgoumu HH3e: Hecmu capuawMau myfionu yacmu 6ydaacm,
Hyn munucMu xok хuneamгoyupo3aM Kapdaand. [m.1 (6.a.), 691] ***
Xupad гap 6a cofiu Maonu pacud, Ea capuawMau Moeudonu pacud. [m.3, 599] KaiHMau wa6naM gap «Oapx,aHrH 3aSoHH to^hkh» «pyTySaTe, kh maSoHa e cax,ap 6a pyu caS3ax,o, rHex,x,o, ryix,o Ba r. Mepe3ag» [10, 2, 555] Ta^cup mygaacT. flap «^yraraoMa»-H flexxygo Somag, 6o hh MatHugog SapMexypeM: «KaTapoTH pe3au o6, kh gap maSxou MapTyS Sap 3aMHH pe3ag; Syxopu o6, kh 6a maKjiH KaTpax,ou Sucep KynaK gap maSxou SeaSp Sap pyu rHex,x,o e hh3x,oh gurap TaBiug maBag; Sa^M; SamK; ®:oia...» [4, 2, 1779]. A3 MatHugogu A.r.MaoHH MatiyM MemaBag, kh gap caSKH x,HHgH K0Mn03HTH MaBpugu Tax,iui MatHHx,ou 3uegepo u^oga MeKyHag. flap «Oapx,aHru amtopu CohS» a3 ^yMia MexoHeM: «rycTOx, Segop, SeToS, SeroHa, SegacTyno, noKguga, H03yKgui, TO^aT^ypym, paMTHHaT, xypmegnapacT a3 ch^ot Ba namMTap, gugau SexoS, gui, corap, ryi, th$i, HKgraBx,ap» [7, 469].
flap amtopu Eegui KaiHMau Ma3Kyp gap TaMOMH HaBtx,ou metpu moup ucTH^oga mygaacT, Baie SacoMagu oh gap ra3aiueTH ASyiMaoHH SemTap acT. A3 pyu htthioh MypaTTuSoHH «KyiiHeT»-H ASyiMaoHH KaiHMau Ma3Kyp gap ra3aiueTH moup Sem a3 325 MapoTuSa Sa Kop pa^Taacr [Hur. 3, 2, 1490]. HyH wa6naM yMpe Sem a3 naHg iax,3au MyaHAH Hagopag, moup Sapou u^ogau MaTiaSxou xyg a3 «TaKgup»-H maSHaM xyS ucTH^oga HaMygaacT:
To dap un гynзop uyn wa6HaM гузap dopeM mo,
Eodae dap momu auw a3 uawMu map dopeM mo. [m.1 (6.a.), 50] ***
%aMuy wadHaM dap un uaMan Maye acm, Ee naMu uawM o6y donau mo. [m.1 (6.a.), 107] KaiHMau MaBpugu Taxjui gap ra3aie Sa cu^ara pagu$ Sa Kop pa^TaacT: rydo3u гaeyapu dun 6odau no6 acm wadHaMpo, HaMu uawMu mayauwp onaMu o6 acm wadHaMpo. [m.1 (6.a.), 113] flap SaHTH Ma3Kyp KoMno3HT Sa MatHou hh3h Seap3um ucTH^oga mygaacT Ea 6ap^u nona omaw dap 6ayopu pamy6y afirnn, Hy wadHaM o6pye necm un mo uawMu гupenpo. [m.1 (6.a.), 150] KopSypgu wa6naMpo gap MacHaBHx,ou ASyiMaoHH hh3 Mymoxuga MeKyHeM: IUyxuu Munea 6ap capu yaM pe3,
Mauu cy6ye 6a momu wadHaM pe3. [m.3, 67] ***
Tapa6yo Kapd гyn a3 Ma^daMu y, Eayop oMad 6a maefiu wadHaMuy. [m.3, 429] Myx,aKKHK ffl.KagKaHH MatHou KoMno3HTH wa6naMpo gap Ha3MH ASyiMaoHH nyHHH xyioca MeKyHag: «namMxou MyTaxaHHupe acT rymyga Sap o$ok» [7, 331].
flap KoMno3HTH doManafiwon / doManfiuwon ASyiMaoHH SapTapuATpo gap hcth-$oga Sa doManfiuwon gogaacT. A3 pyu MaBogu rupgoBapga, ryHau AKyM ce MapoTuSa, Baie ryHau gyByM KapaT Sa Kop pa^TaacT. KoMno3HTH Ma3Kyp gap «Oap^aHru
3aSoHH to^hkh» gynop HaoMag, Baie gap $apx,aHrx,ou gurap, mhcih «^yraTHoMa»-u flexxygo Ba «Oap^aHru $opcH»-u MyuH MatHugog mygaacT. A3 ^yMia, fle^xygo doManafiwonpo «oh kh goMaH ^umoHag; (oh) kh goMaH Sapa^moHag» [4, 1, 1233] Ba
доманфишонро «(он) кй доман афшонад; мацозан фyрyтан, мyтавозyъ; (он) кй тарк гуяд, (он) кй эътино наугад; (он) кй дуриву эъроз кунад» [4, дамон чо] маънй мекунад. Дар назми Бедил композит ба маънои бенаво ба кор рафтааст: Дар гyлшани даур нун насими дами субу Озода дарову дoманафшoн бигузар. [ц.2, 44З]
Дар байти зерин калима ба маънои зудгузар, тарккунанда ба кор рафтааст: Зи фавти фурсати дoманфишoн пеши кй нолам, Киумрирафта ба фарёди кас зироу нагардад. [ц.1 (б.а.), 4??]
Композитдои афсонапардоз ва афсонасоз дар «Фарданги забони точикй» ва «Фарданги форсй»-и доктор Муин дучор наомад, вале дар «Лугатнома»-и Дедхудо ба назар расид. Аллома Дедхудо калимадои мазкурро чунин маънй мекунад: «афсонапардоз - касе, ки саргузаштдо ва киссадоро мураттабу муназзам месозад: афсонасоз - он кй киссаву саргузаштдо мегуяд; созандаи афсона ва тартибдидандаи он» [4, 1, 197]. Ин ду композит дар ашъори Абулмаонй бо басомади баробар ба маънии зер кор рафтаанд:
а) ба маънии суханвар, сухандон:
Бедил, аз афсoнапардoзони ин мауфил мабош,
Шамъро гайр аз забони нарби худ цонкоу нест. [ц.1 (б.а.), 3S0]
б) ба маънии эчодкунанда:
Нест, Бедил, вазъи ман аф^на^зи дарди сар,
Хамну хомршй шароби бехуморам кардаанд. [ц.1 (б.а.), ?02]
Аз гуруди композитдои даммаъно силсилаи бодакаш - боданрш - бодапаймо -бодахор - майкаш - майнрш - майошом - майхор - согаркаш калонтарин силсила ба шумор меравад, ки нуд композитро муттадид намудааст. Калимадои мазкур дар фардангдо мастур буда, «майнуш, майхур, шаробхур...» [1O, 1, 191, б24, б25; 4, 1, З11, 2877, 289З] маънидод шудааст. Дар назми Абулмаонй композити майкаш басомади бештар дорад. Силсилаи муродифоти мазкур дар ашъори Бедил ба маънидои зерин ба кор рафтаанд:
а) ба маънии шахс:
Магир домани андешаи дигар, Бедил,
Ки дасти бoдакашон вацфи гардани миност. [ц.1 (б.а.), 3S6]
б) ба маънии масту махмур:
Насим аз мавци сунбул риштабарпо, Сауар аз шабнами гул 6odanaüMo. [ц. 3, 5S0]
Зи кайфияти бода бе 6odaxop
На аз нашъа ц)>шад асар, не хумор. [ц.З, ?50]
Анцумани майкашон хомршиоуанг нест,
Шишаи мо сангро кабки дари мекунад. [ц.1 (б.а.), 6S0]
Гауе нун согари хаммор майнуш, Гауе бо об нун гавуар уамогрш. [ц.З, 434]
в) дар байти зер долати кадрамон ифода шудааст: долати мутобик ба майнушй:
Чу субуам димоги майoшoм нест,
Нафас мекашам, фурсати цом нест. [ц.1 (б.а.), 254]
Мекунад зоуид талоши суубати майхорагон,
Ин уаюлои цунун имруз донишпайкар аст. [ц.1 (б.а.), 241]
Зиуй махмурии олам, гуле аз уасрати цомат, Забонуо то нигин согаркаши хамёзаи номат. [ц.1 (б.а.), 316] Х,амин тарик, аз тахлили маводи назми Мирзо Бедил маълум мегардад, ки гурухи муайяни композитхои навъи татпуруша ба чуз маънои алсй хамчунин ба маънохои мачозй ба кор рафта, дар ашъори шоир хусусияти сермаъной зохир намудаанд. Тахлили маънохои композитхо ва мукоисаи онхо бо фархангхои тафсирй маълум менамояд, ки аксари маънохо зодаи табъи Абулмаонй махсуб ёфта, дар фархангхо ба кайд наомадаанд.
Пайнавишт:
1. Бауор, М. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй. Ц.1-3. / М.Бауор. -Теурон: Амири Кабир, 1373. Ц.1. -467с.; 4 2. -432с.; Ц.3. -448с.
2. Бауор, М. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй. Талхиси С.Миробидинй. Баргардони Ш.Исрофилниё, Н.Саркоров. /М.Бауор. -Душанбе: Бухоро, 2012. -570с.
3. Бедили Деулавй. Куллиёт. Ц1-4. Тасуеуи Холмууаммади Хаста, Халилуллоуи Халилй. Ба кушиши Бауман Халифа Баноравонй. / Бедили Деулавй. -Теурон: Талоя, 1389. Ц1 (бахши аввал). Газалиёт. -798с.; Ц1 (бахши дувум). Газалиёт. -1600с.; Ц.2. Таркиббанд; Тарцеъбанд; Касоид; Китъаот; Рубоиёт -650с.; Ц3. Маснавиуо. -812с.; Ц.4. Чауор унсур; Руцаот; Нукот. -582с.
4. Деухудо, А. Фаруанги мутавассити Деухудо. Дар ду муцаллад (зери назари дуктур Саъидцаъфари Шауидй). / А.Деухудо. -Теурон: Муассисаи интишорот ва чопи До-нишгоуи Теурон, 1385. Ц.1-2. -3224с.
5. Забони адабии уозираи тоцик. К1. Лексикология. Фонетика. Морфология. -Душанбе: Маориф, 1982. -461с.
6. Кадканй, М.Ш. Шоири оинауо (баррасии сабки уиндй ва шеъри Бедил). / М.Ш.Кадканй. -Теурон, 1379. -338с.
7. Маонй, А.Г. Фаруанги ашъори Соиб. Дар ду муцаллад. / А.Г.Маонй. -Теурон: Муассисаи мутолиот ва тауцицоти фаруангй, 1365. Ц.1-2. -818.с.
8. Мацидов, X. Забони адабии муосири тоцик. Ц1. Лугатшиносй. / Х,.Мацидов. -Душанбе: Деваштич, 2007. -255с.
9. Муин, М. Фаруанги форсй. Дар шаш муцаллад. / М.Муин. -Теурон: Амири Кабир, 1375. Ц.1-4. -5277с.; Ц.5-6. -2351с.
10. Фаруанги забони тоцикй (аз асри Х то ибтидои асри ХХ). Дар 2 цилд (дар зери таурири М.Ш.Шукуров, В.А.Капранов, Р.^ошим, Н.А.Маъсумй). -М.: Советская энциклопедия, 1969. Ц.1. -951с.; Ц2.-949с.
Reference Literature:
1. Bahor, M. Stylistics or History of Persian Prose Evolution. - VV. 1 - 3 //M.Bahor. - Tehran: The Great Emir, 1373 hijra. V.1. -467 pp.; V.2. -432 pp.; V.3. -448 pp.
2. Bakhor M. Contracted by S. Mirobidini. Transposition by Sh. Isrofilniya and N. Sarkorov // M. Bakhor. - Dushanbe: Bukhara, 2012. - 570pp.
3. Bedyl, Dehlavi. Compositions. In 4 volumes. Under the editorship of Kholmukhammad Khast and Khalilullokh Halilo // Dehlavi Bedyl, - Tehran: Vanguard, 1389 hijra. V. 1. Book 1. Gazels. - 798 pp. p 1 (Book 2) 1600 - v.2 Tarkibbands, Tarjebands, Kasoits, Kytoots;
Rubais. - 650 pp; V 3 - Masnavies, 812 pp.; V.4. Four Elements. Rukaots; Nikots; - 582 pp.
4. Dehhudo, Aliakbar - Dehhudo's Middle Dictionary. In two volumes. Under the Editorship of Dr. Saidjafar Shakhidi // Aliakbar Dehhudo. - Tehran; Printing-publicational outfit under Tehran University, 1385 hijra. vv. 1-2. - 3224 pp.
5. Modern Tajik Literary Language. Book 1. Lexicology. Phonetics. Morphology. - Dushanbe: Enlightenment, 1982. - 461 pp.
6. Kadkani, M. Sh. Poets of Mirrors (Research of Indian Style and Bedil's Poetry). // M. Sh. Kadkani. - Tehran, 1379 hijra. - 338 pp.
7. Maoni A. G. Soib's Dictionary of Poetry. In two volumes // A. G. Maoni. - Tehran: Cultural Exploration Centre. 1365 hijra. VV. 1-2. - 818pp.
8. Madjidov Kh. Modern Tajik Literary Language. P. I. Lexicography. // Kh. Madjidov: Dushanbe: Devashtich, 2007. - 255 pp.
9. Muin, Mukhammad. Persian Dictionary in 6 Volumes. // M. Muin. - Tehran: The Great Emir, 1375 hijra. V. V. 1-4. - 5277pp. V.V. 5-6. - 2351 pp.
10. Tajik Language Dictionary. (Since the X-th up to the Beginning of the XX-th Centuries). In two volumes. Under the editorship of M. M. Shukuruv, V.A. Kapranov, R. Koshim, N.A. Masumi. - M.: Soviet Encyclopedia, 1969. V.1. - 951 pp. : V.2 - 949pp.
