CC BY
34
УДК 821.0 ББК 83.3(0)5
Охунцонова Нурихон Рахматовна,
номзади илмуои филологи, дотсенти кафедраи забони тоцикии ДДХБСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
Охунджонова Нурихон Рахматовна,
канд.филол.наук, доцент кафедры таджикского языка ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Okhunjonova Nurikhon Rahma^vna,
candidate of philological sciences, Associate Professor of the Tajik language department under TSULBP (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожах;о: доираи адабии Хуцанд дар асри Х1Х , шеъри ицтимои, нацди адаби, Гулхани, Маъдани Понгозй, Адо, Хозици Хирави
Дар мацола оуангуои ицтимои дар осори устодони барцастаи назми асри Х1Х дар доираи адабии Хуцанд тащил карда шудаанд. Таъкид карда мешавад, ки бинобар муносибати синфии адабиётшиносии давраи шурави, бисёр шоирони мутавассит ва камуунар чун намояндагони барцаста муаррифи гардидаанд. Эцодиёти Мууаммадшариф Гулхани, ки мунаццидони шуравии тоцик онро баландтарин нуцтаи рушди шеъри милли донистанд, намунаи равшани ин иддао мебошад.
Айни замон, оуангуои ицтимои дар осори шоирони хеле болаёцат, аз цабили Адо, Fозй ва дигарон аз цониби адабиётшиносон диццати цидди дода нашудааст. Ба оуангуои эътироз алайуи табацаи уукмрон, нобаробарии одамон, танциди рууониёни риёкор эътибори махсус дода мешавад.
Таъкид шудааст, ки дар уавзаи адабии асри Х1Х дар Хуцанд дидгоууои нави адаби ва принсищои махсуси эстетики ташаккул ёфтаанд, ки мутаассифона, то уол объекти омузиши алоуида царор нагирифтаанд.
Ключевая слова: кокандский литературный круг Х1Х века, социальная поэзия, критика стиха, Гулхани, Ма,дан Понгози, Адо, Хозик Хирави
Анализируются социальные мотивы в творчестве выдающихся мастеров стиха Х1Х века из кокандского литературного круга. Подчеркнуто, что из - за классового подхода к литературной критике в Советский период многие среднеодарённые или малоодарённые поэты были возведены в ранг стихотворцев первой величины. Ярким примером данного тезиса может служить творчество Мухаммадшарифа Гулхани, творчество которого советские таджикские критики считали высшей точкой развития национальной поэзии. При этом социальные мотивы очень одарённых поэтов, таких как Адо, Гози и других, были обойдены вниманием литературных критиков. Уделено особое внимание мотивам протеста против унижения народа правящейся прослойкой, против неравенства людей, критике лицемерия духовенства. Отмечается, что в Кокандском литературном круге Х1Х
АШЪОРИ ИЦТИМОИИ ШОИРОНИ ХАВЗАИ АДАБИИ ХУЦАНД ВА ВИЖАГИХОИ НАКДИ ОН
СОЦИАЛЬНАЯ ПОЭЗИЯ ПОЭТОВ КОКАНДСКОГО ЛИТЕРАТУРНОГО КРУГА И ОСОБЕННОСТИ ЕЁ КРИТИКИ
SOCIAL POETRY OF KOKAND LITERARY CIRCLE AND PECULIARITIES OF ITS CRITICISM
века сформировались новые литературные воззрения и особые эстетические принципы, которые, к сожалению, до сих пор не стали объектом отдельного исследования.
Key-words: Kokand literary circle of the XlX-th century, social poetry, criticism of verse,
Gulhani, Madan Pongozi, Ado, Khozik Hiravi
The article dwells on social motives in the creation of outstanding masters of verse of the XIX-th century in Kokand literary circle. It is underscored that because of class approach which reigned in the literary criticism of the Soviet period many poets of no high talents were extolled to the sky of the first degree versificators, though their gift was really mediocre or even quite scanty.
The bright example of the given thesis can be illustrated by the creation of Muhammadsharif Gulhani whom Soviet Tajik critics considered as an apex of national poetry evolution. At the same time the social motives of very gifted poets, such as Gazi, Ado and others, were ignored. Special attention was paid to the motives of protest against humiliation of the people on the part of the ruling layer, inequality of men, clergy's hypocrisy. It is noted that there formed new literary viewpoints and special aesthetic principles which, regretfully, haven "t been an object of separate research up to nowadays.
Дар макола кушиш ба харч дода мешавад, ки хусусиятхои хоси шеъри ичтимоии адабиёти асри Х1Х-и доираи адабии Хуканд дар намунаи эчодиёти намояндагони бузурги он муайян гардад ва ба вижагихои накди адабиётшиносии шуравии точик оид ба мавзуи мазкур хаддалимкон рушанй андохта шавад.
Чй тавре ки маълум аст, яке аз хусусиятхри умдаи адабиёти асри Х1Х-и хавзаи адабии Хуканд пурзур гардидани чанбаи ичтимой дар шеър мебошад, ки адабиётшиносии давраи шуравй ба он диккати махсус медод.
Омузиши мавзуъ ва мундаричаи шеъри ичтимоии шуарои хавзаи адабии Хуканд дар равшан намудани мухимтарин нуктахо заминаи мусоид фарохам меорад. Ба назар мерасад, ки махз мундаричаи шеъри ичтимоии шуарои ин давраи адабиёт таваччухи адабиётшиносии замони шуравиро ба худ кашидааст. Аз ин ру, перомуни рузгор ва осори шоироне чун Хрзик, Маъдан, Гулханй, Махмур маколаву рисолахои илмй руи кор омадаанд. Саволе ба миён меояд, ки чаро махз шеъру шоирии шуарои мазкур аз чониби адабиётшиносони шуравй бештар мавриди омузиш ва баррасй карор гирифта, оид ба шоирони барчастае чун Фазлй, Мушриф, Адо, Акмал, Хртиф, Хичлат, Бехчат рисолахои илмии алохидае руи кор наомадаанд? Муайян намудани хусусиятхои мавзуй ва мундаричавии шеъри ичтимоии шуарои ин давра чавобгуи ин пурсиш хохад буд.
Адабиётшинос Субхон Амиркулов таъкид медорад, ки яке аз хусусиятхои ин давраи адабиёт, пеш аз хама, пурзур гардидани чанбаи ичтимоии шеъри шуарои халкй мебошад [1, 67]. Аз ин ру, ба мушохида гирифтани афкори ичтимоии шуаро дар шинохти бештари хавзаи адабии Хуканд заминаи мусоид фарохам меоварад. Яке аз шоирони халкй, ки махз бо ашъори ичтимоии худ дар адабиётшиносии шуравй маъруф гардидааст, Мухаммадшарифи Гулханй мебошад.
Олимони адабиётшинос Н. Маъсумй, Х. Мирзозода, В. Зохидов, А. Кайюмов, У. Каримов ва Р.Мукимов бо назардошти накди ичтимоъгарои шуравй тахкикот анчом додаанд. Онхо кушидаанд, ки афкори адабй-танкидии шуарои давронро бештар ба мушохида бигиранд. Чунин нигариш ба рузгор ва осори шуарои ба истилох халкй ва танкидгарони хукумати подшохй чандин рисолаи илмй ва маколоти илмиро руи кор овард, ки аз он чумла "Адабиёти точик дар охири асри ХУШ ва аввали асри Х1Х" -и Н. Маъсумй, "Кукон адаби мухити" -и А. Кайюмов, "Узбек адабиёти тарихидан"-и
В. Зохидов, "Адабиёти точик дар нимаи дувуми асри XVIII ва аввали асри XIX" -и У. Каримов, "Рузгор ва осори Гулханй"-и Р. Мукимов мебошанд. Дар ин пажухишхо доварии шахсият ва осори адабй бо назардошти хосторхои сиёсй, бахусус танкиди тундгарои ичтимой сурат гирифтаанд. Шоирони ба истилох халкй макоми баландтаре аз шуарои дарбор ва маддох ёфтаанд. Дар хакикат, истифодаи чунин равиш ба адабиётшиносон имкон намедод, ки пажухиши худро дар асоси тахкики хунармарказии осори адабй анчом диханд. Ин метод ва дигар омилхои мавриди зикр сабаб гардид, ки аксари шоирони мутавассит ва ё камхунар чун намояндагони барчастаи ин давраи адабиёт муаррифй гардидаанд. Мисоли равшани ин матлаб тахкики рузгор ва осори Мухаммадшарифи Гулханй мебошад. Бояд таъкид кард, ки макоми шеъру шоирии Гулханй аз чониби намояндагони адабиёти асри XIX чун Фазлй ва Хдшмат мавриди накди мунсифона карор гирифта буд ва онхо бо истифода аз шевахои накду наккодии суннатй хунари паст ва шеъри заифи Гулханиро ёдрас карда буданд. Ч,олиб ин аст, ки махз хамин шоир дар накди адабии замони шуравй яке аз шоирони озодандеш ва барчастаи даврон муаррифй шудааст. Дар накди адабии шуравй як газали Гулханй ва "Зарбулмасал"-и у нуктаи баланди эчодиёти шоир эътироф карда мешавад. Хдмчунин, эчодиёти Гулханй инъикоскунандаи вазъи сиёсиву ичтимоии хамон давраи адабиёт шинохта мешавад. Fазали мазкур чунин огоз мегардад:
Цазратум, аз гушнагй мурдум, ба ман нунум бидеу, Кофирум, гуюм агар инум бидеу, унум бидеу. Гандуму мошу биринцам деу, ки даркорй уам уст, Ман намегуюм ацицу лаълу марцонум бидеу [11, 398].
Дар ин газал, ки ду байти он оварда шуд, арзишхои хунарй хеле заифанд. Хдчви шоир аз доираи шикоятхои шахсй берун набаромадааст. Мазмуни ичтимоии шеър низ хеле паст аст. Аммо, дар накду баррасии адабиётшиносони точик ва узбек махз хамин газал макоми адабии шоирро барчаста ба намоиш меоварад. Дар мавриди хамин газал Носирчон Маъсумй мегуяд: "Шеъри мазкурро аввалин садои назми гражданй-ичтимоии Гулханй шуморидан мумкин аст, ки дар он тартиботи давлатдории Фаргона ва муносибати кадрношиносонаи ахли чоху давлат нисбат ба фидоиён ва одамони бомаърифат тамасхуромезона фош карда мешавад" [8, 58]. Ин андешахои Носирчон Маъсумй чунонки гуфтем, дар доираи меъёрхои накди материалистии замони шуравй ва бахусус накди марксистй, ифода гардидаанд. Мулохизоти Маъсумй нисбат ба Гулханй саропо аз назариясозихои колабй ва тавсифй иборат мебошад.
Адабиётшиносони дигар, ки дар боло зикрашон рафт, чойгохи адабии Гулханиро махз дар пуркувват будани чанбаи ичтимоии шеъраш дониста, уро яке аз шуарои барчастаи халкй ва ошкорбаёни замон муаррифй кардаанд. Мазмуну мундаричаи асосии ашъори ичтимоии Гулханиро метавон аз хамин газал ва асари "Зарбулмасал"- и у муайян намуд. Дар эчодиёти шоир бештари вакт шикоят аз такдир, норизо будан аз сарнавишт, танкиди ичтимоии замон, макоми паст доштани ахли адаб, бечорагиву кашшокй, факру факирй, навмедиву нотавонй ва монанди хамин мавзуъхо бо махорати на он кадар баланд ба риштаи тасвир даромадаанд.
Хрзики Х^иротй аз чумлаи шоирони боистеъдоде мебошад, ки ашъораш чанбаи ичтимоии пуркувват дорад. Дар бораи рузгор ва осори Хрзик бархе аз адабиётшиносон чун Усмон Каримов ва Субхон Амиркулов андешахои чолиб баён доштаанд [3; 4].
Аз иттилооти сарчашмахои таъриxивy адабй бармеояд, ки Хрзик яке аз шоирони барчастаи замони xyд бyдааcт. Дар ин маврид тазкиранигори замони y Фазлии Намангонй чунин гyфтааcт:
Ба фаннu сухан ганцu фарзона аст, Валeкuн ацаб мардu дeвона аст. Цаландармшоц асту дeвонахyст, Валe дар фунунu сухан тозагуст [11, 144].
Мундаричаи ашъори ичтимоии ин шоири тоза^ро, пеш аз хама, танкиди ичтимоии замон, баëни нобаробарихои даврон, танкиди шоирпешахои беxyнар, вораста бyдан аз хама гуна тааллyкот ва гайра ташкил медихад. Ба назар мерасад, ки яке аз мавзyъxои асосии шеъри ичтимоии шоир, пеш аз хама, танкиди ахли тамаъ, беxирадон, завкпастон ва монанди ин шаxcиятxои пастфитрат мебошад, ки сабабгори xамагyна бадбаxтиxо дар чамъият мебошанд. Дар ин маврид Хрзик мефармояд:
X,озuц, магу ба бeхuрадон розu uшцро, Aз анбару абщ кашад гову хар чй уаз? [ll, 222]
Аз андешахои шоир метавон пай 6урд, ки мавcyф хамеша ба ахли манcабy чох, ки донишу xирад надоранд, нафрат дорад. Чунончй:
Дшам аз бeтамuзщоu абноu замон хун шуд, Набудй кош лавyu хотщамро нацшu ^рот [ll, 207].
Дар мавриди дигар чунин таъкид медорад, ки:
Aз он rnœ, кп раздаст нав ба мансабу давлат, Тамаъ мадор, кы говu назода шщ надорад [11, 207].
Хрзик дар зиндагй аз камбизоатй азоб кашидааст ва яке аз мавзyъxои ашъори ичтимоии y мазаммати нодориву бепулй эътироф намудани симу зар аст. Дар яке аз газалхояш ме^яд, ки:
Cuму зар таусш кун, гар обру мeхоyадат,
Обрye дар цауон кай бeyтар аз сuму зар аст [11, 207].
Ё ки:
Meтавон бо зар Худоро уам зu худ хушнуд сохт,
Зар Худоро чун хуш ояд, пас чй yарфu дтар аст [11, 207].
Албатта, ба чунин тарз ифода намудани вазъи ичтимоии замон аз холати вокеии шоир аст. Чунончй кайд гардид, Хрзик дар мавриди мукаллидону шеърношиносон ва шоирпешахои бехунар борхо забони танкид кушодааст. Дар аксари ашъори шоир ин мазмун ба назар мерасад, ки y ба шеъру шоирй ва адабдати асил эхтироми беандоза дошта, шоириро пешаи хар шаxcи тасодуфй намедонад. Аз хамин ру, таъкид медорад, ки: Mадузд аз шeърu мардум нацдu мазмун, Mrnu худро макун з-он зар дшаргун [11, 188].
Дар мачм^ь, мундаричаи ашъори ичтимоии Хрзик аз матолибе мисли тамаъкор набудан, танкиди беxирадиxо ва пастфитратихои ахли нокобили замон, дарëфт ва зикри навоккиси œxra ичтимоии замон, басни нобаробарихои кишри чомеа, тасвири xаëти cаxтy сангини ахли илму маърифат, ба эхтиром расидани ахли иззу чох, тамаъкории барxе аз с^анварон, берахмихои ахли дарбор ва дигар масъалахои мухими ичтимой таркиб ëфтааcт.
^озик аз шумори он шуароест, ки шеъри ичтимоиро дар замони xya, xеле хунармандона гуфта, хам дар накди адабии замони xya, ва хам дар накди шyравй эътироф гардидааст.
Аз мазмуну мундаричаи ашъори Хрзик метавон пай бурд, ки мавсуф хамеша шикояти xyдро аз вазъи замон бо камоли устодй баëн медоштааст. Махз ошкорбаëнй ва
o3ogaHgemuu monp ca6a6u KaTnu y mygaacT. Be^aruxou xyHapuu monp gap э^ogн metpu h^thmoh, nem a3 xaMa, gap 6aeHH Mymaxxac Ba 6ageuaTH 6anaHg gomTaHH cyxaHH y 3oxup Merapgag. flap MaBpugu xyHapu Bonou cyxaHrycrapuu y Oa3nH 6opxo 3a6oHH Tatpu^y TaxcuH KymogaacT. ffletpu xycycuaTxou 3uege gopag, kh a3 metpu myapou gurap
MeKyHag. YHcypxou TacBupco3H moup ameBy xogucau xaMapy3a 6yga, aMMO 6atgu gap metp Bopug rapgugaH H^ogaKyHaHgau MatHHH 6anaHg MemaBaHg. ^tHe, gap metpu TacBupu
6ap^acTau ame Ba xogucaBy pyMgogxou ryHoryH, xonarxou MyxTanu^u pyxuBy paBOHHH hhcoh xyHapMaHgoHa 6a KanaM OMagaaHg:
EacKU Macmu 6odau yupcand a6nou 3aMon, Ta6bamon xynu nadap a3 wupu Modap MeKamad [5,143].
TaH^ugu xene caxTH axnu 3aMOH, Max3 Maxcynu gugy Ha3ap Ba xyHapu moup Me6omag. ffloup 6o aK H^oga Ha3MH ogupo 6a metpu gunna3up Ta6gun Meguxag. HyHOHHH: Eemyypon on vpdap dap mebp nenudand, yaufy, flap cyxan aKnyn Mapo nam acm, dap ambop op [5, 145].
Arap H^ogau "gap amtop op" Ha6yg, hh 6aHTH moup oh Kagap xymcago HaMemyg.
TaH^ugu myapou 6exyHapy cu$nara6toHH moupnema a3 MaB3ytxou MapKa3HH amtopu h^thmohh 6a myMop Meoag. An6aTra, TaH^ugu maxcuaTxou 6exyHap gap metpy moupH
a3 ^ohh6h ^o3hk 6a na$3H Ka6exy gamHoM TacBup Hae^Taacr. flap hh MaBpug, arap amtopu x,a^BH Ba TaH^uguH MaxMyppo 6a xaMHH ryHa amtopu 6a My^ouca 6uKameM, MatnyM
MemaBag, kh xapru3 Ha^gy TaH^ugu xygpo 6exyHapoHa nemKam HaKapgaacT:
3u ac6o6u ^yon mo naгзapu o3oda, Kau ¿apdu, %aMun hk cy3an oxup ¿amm xopu pay Maceyopo. Hy na^mu hypbau paMn ap Kymou dudau u6pam, Ty yaM dap cafyyau uMpy3 xonu dapcu fyapdopo. Hu 6emapMucm, aynu fya3npo эpoд мeгupaд, Ea yapfyu 6esanam on xap, ku namnocad 3u xop "o"-po. ^a3ou yap aMan dopad MyKofyome 3u nau, %o3uy, №uKacman dap dyKonu mumaco3u 6ypd xopopo [11, 55].
Me6uHeM, kh xaMnyH MyTa^aKKupe 6at3e ^apaeHxpu 3aMoHH xygpo ycTogoHa 6a
TacBup MeKamag. MaBcy$ TatKug Megopag, kh o3ogH 6a MatHou tom x^moh Ba^T 6a hhcoh Hacu6 Merapgag, kh y a3 TaMoMH ac6o6u ^axoH gun 6apgopag. Eapou Tacgu^u aHgemaam a3 Kuccau Macexo TanMexu onu^aHo6e Meco3ag. flap 6aHTH 6atgH moup aHgemau ^anca^uu xygpo 6aeH Megopag, kh hh xaM 6o cyxaHH 3e6o Ba 6aeHH xyHapMaHgoHa u^oga rapgugaacr. ffloup TatKug Megopag, kh 6a gugau u6paT Ha3ap a^KaHgaH 6a gapcu 3HHgarn, BacunaecT 6apou goHHcTaHH nuryHaruu ^apgo. Ea Ha3ap Mepacag, kh ^o3hk 6emTap gap u^ogau a^Kopu ^anca^H Ba um^HBy h^thmoh gacTH TaBoHo gomTa, nanpaBH MyBa$$a^e gap ca6KH Eegun 6ygaacT. MyTaBa^ex, rapgugaH 6a amtopu nupuKHH moup HH3 xyHapy ucTetgogu ypo 6a HaMoum MeoBapag. HyHoHnn:
Hmopu Man 3u yuno Kapd mo nmop amymm, rupufym ¿yn 6a dayan dap naMan 3u xop amymm. Ea cypamu duny nauKopu ep xoyad 6yd, Hy nona cap Kamad a3 xoku Man nayop amymm [11,154].
TacBupu xonaTH omu^H 6o hh xyHapMaHgH maxogar 6ap oh gopag, kh MaBcy$ HaMoaHgau 6ap^acTau aga6ueTH KanaMpaBH MoBapoyHHaxp gap acpu XIX Me6omag.
Намояндаи дигари шеъри ичтимоии ин даврон Fo3fl мебошад. Мавсуф аз шоирони хунарманди хавзаи адабии Хуканд буда, аз худ ашъори арзишманде бокй гузоштааст. Дар мавриди шахсият ва шеъри у тазкиранигор Фазлии Намангонй чунин ёдовар шудааст: Чу Fo3ü, ки дар корзори сухан Ба теги забон буд лашкаршикан. Ба олам алам буд дар илму фан, Гузашт аз цауон, монд аз вай сухан. Сафар кард аз олами бемадор, Fазал монд аз у дар цауон ёдгор. Зи файзи сухан гураш обод бод, Ки аз дустон рууи у шод бод [11, 134].
Эътирофи Fозй аз чониби Фазлй нишони хунармандии у дар шеъру шоирй мебошад. Девони шоир дар шуъбаи дастхатхои китобхонаи Академияи илмхои Узбекистон тахти № 121 нигахдорй карда мешавад. Аз ашъори мавсуф маълум мешавад, ки ду писари у аз бемории чечак (бемории пуст) вафот кардаанд. Чунончй: Афсус, ду фарзанди мани зор бимурд, Дилро ба гаму меунату андуу супурд. Чустанд зи ман соли вафоташ, гуфтам: "Чечак чу баромаду ду фарзандам мурд " [6, 17].
Храмин гаму андухи хонаводагии шоир низ ба ашъори ичтимоии у бетаъсир набудааст. Аз мундаричаи ашъори ин шоир пай бурдан мумкин аст, ки у бештар аз носозихои замон ба танг омада, майле ба танкиди ахли дину дарбор доштааст. Шикоят аз такдир ва нокомихои умр яке аз мавзуъхои аслии шоир ба шумор меояд, ки шоир инро аз вазъи вазнини замон ва таъсири ахли чоху мансабу дин медонад. Дар яке аз байтхои туркии худ мегуяд: Олам аули айшу ишрат бирла шоду бир нафас Мен нучук бахти цародурменки бегам булмадим [6, 17].
Тарчумааш:
(Аули олам цумла дар айшанду шодон, як нафас
Ман чаро ин цадр бадбахтам, ки бегам нестам (тарц. Н.О) [6,17].
Аз гаму андухи зиёди зиндагй ва нокомихои худ сухан гуфтани шоир аз мавзуъхои марказии ашъораш махсуб мешавад. Бояд таъкид намуд, ки яке аз хусусиятхои шеъри ичтимоии Fозй дар танкиди зохидони замон ошкор мегардад. Шоир мегуяд: Мени, Fозий, бу ноцис шайхларга йуцдир ихлосим, Мууаббат муршидим, дарду аламдур хатти иршодим [6, 17].
Тарчумааш:
Манам Fозй, ба ин ноцисшайхон нест ихлосам,
Мууаббат муршидам, дарду аламуо хатти иршодам (тарц. О.Н) [6, 17].
Fозй яке аз шуарои хунарманди зуллисонайн мебошад, ки мавкеи танкиди диндорони риёкор дар ашъори у назаррас аст. Албатта, дар замоне, ки афкори исломй дар чомеа хукмрон буд, гуфтани ашъори тунди бурро ва мазамматомез нисбат ба рухониёни замон аз шоир часорати бузурге талаб мекард. У дар мавриди дигар мегуяд: Душ Fозй зи сари панд ба зоуид гуфто: Сухани рост, ки мисвоку асо уар ду галат [7, 62].
Дар абёти дигари шоир низ танкид ва мазаммати рухониёни риёкор ба таври барчаста тасвир гардидааст, ки метавон ин мавзуъро яке аз мавзуъхои марказии шеъри ичтимоии Fозй донист. Шоир часоратмандона ба зохид мегуяд, ки:
ryfymaMam 6a 3oyud dym a3 mapuyu nunyonu, %aufyu yMpu xyd Kapdu capfyu ca6yaгapдоnu [7, 65].
Ha^paru moup 6a 3oxugu pueKop 6eaHgo3a acr. A3 hh py, gap hh MaB3yt amtopu 3uege ry^TaacT, kh xene xyHapMaHgoHa 6a KanaM oMagaaHg:
rap 6y6unu ca6yae 6ap dacmu 3oyud, 3unyop, Эymuem a3 Kafy Madey, un yanyau doM acmy 6ac [7, 68].
Ea Ha3ap Mepacag, kh moup 6o By^ygu TaHrgacruxoBy KaM6yguxou py3rop a3 3HHgaruu xyg oh Kagap Hopo3H xaM Ha6ygaacr. flap MaBpuge Meryag, kh: Hecm dap xomup yaeou Macnadu moyu Mapo, Eype maxmu CynauMon acm dap eauponaaM [7, 73].
E kh:
Cafyonun cozapy namMun Kynoyy 6ypeu Man
Eyead ^omu ^aMy mo^u Kaw maxmu CynauMonu [7, 65].
X^mhh TapuK, a3 Myronuau amtopu hh moupu xyHapMaHg MeTaBoH nyHHH 6apgomT HaMyg, kh MaB3ytxou MexBapuu metpu h^thmohh y, nem a3 xaMa, TaHKugu pyxoHueHH pueKop Ba axnu ^oxy MaHca6 6yga, gap hh 3aMHHa amtopu ap3umMaHge э^og KapgaacT.
MatgaHH noHFo3H hh3 a3 moupoHH 6aHoMH 3aMoH 6yga, paBo6uTH aga6H 6o myapou xaB3au aga6uu XyKaHg gomTaacr.
MatgaH aKe a3 moupoHH 6y3ypru 3aMoHH xyg 6ygaacT, kh a3 ^ohh6h Kynnu Ta3KupaHuropoHH 6atg a3 xyg MaBpugu curoum Ba 3tTHpo$ Kapop rapu^Taacr. Amtopu y ^aporupu aHgemaxou 6anaHg 6yga, 6o KaMonu xyHapMaHgH 6a pumTau TacBup oMagaacT. MatgaH moupecT, Ku 6emTapy nemTap a3 ^oMea Ha63H 3aMoHpo MegoHag Ba gypycT naeM Meguxag. TaHKugu h^thmoh gap amtopu MatgaH MaBKeu Ha3appac gopag. MyxaMMacu Mamxypu y u^ogarapu a^Kopu h^thmoh Ba raHKHguH y Me6omag. Hh MyxaMMac nyHHH ofo3 MemaBag:
fluenam pafym, e Pa6, a3 duepu MapdyMu nonzo3,
Ea dacmu a6nayon myd uxmuepu MapdyMu nonzo3,
Ea eauponu Myyappap KummyKopu MapdyMu nonzo3,
Caгоn cepand a3 caudu muKopu MapdyMu nonzo3,
Ku un noMapdaKon xacMu Ku6opu MapdyMu nonzo3 [11, 67-68].
Hh MyxaMMacu 55-MHcparH ^aporupu MyxuMTapuH aHgemaxou h^thmohh moup Me6omag. ^Ke a3 xycycuaTxou amtopu h^thmohh MatgaH gap oh acT, kh 6o KaMonu xyHapMaHgH cypyga mygaaHg. MatgaH xaMema Myxonu^u axnu pue Ba xokhmohh 3onuM 6yga, gap amtopam hh3 Huc6ar 6a xaMa Ho6apo6apuxou py3rop cyxaH ry^TaacT. Ea Ha3ap Mepacag, kh gap э^ogнeтн MatgaH 6emTap metpu h^thmoh - $anca$H MaBKeu namMpac gopag, kh a3 Be^aruxou xocu amtopu h^thmohh y Me6omag. HyHoHnn:
Ycmodu Myya66am dunu caedo 3adan OMyxm, A3 noMy anufy 3ynfyu muKan dap muKan OMyxm. Afypyxmany cyxmany цомa dapudan
napeona 3u Man, maMb 3u Man, гyn 3u Man OMyxm [10, 32].
E:
Pocmon a3 cyy6amu кaцmunamоn кaц Memaeand, Kafym ¿apdad 3-uxmunomu nou кaц nonop Kay. 3oyud a3 кaцnenuu dacmop Kynfyam MeKamad, flap yayuyam panцu xap 6omad, aгap myd 6op кaц [9, 26].
Eoag эtтнpo$ Kapg, kh chmoh MaH^ypu 3oxug gap metpu h^thmohh myapou xaB3au aga6uH XyKaHg 6a TaBpu 6ap^acTa TacBup mygaacr, kh aKe a3 Be^aruxou metpu h^thmohh
ин даврон ба шумор меояд. Зохидро ба хар мушобех кардан часорати шоирро дар зикри танкиди ичтимоии замон нишон медихад. Хусусияти ашъори ичтимоии Маъдан дар он зохир мешавад, ки мухимтарин масъалахои чомеаро ошкоро баланд мегуяд. Аз ин ру, маърифати шеъри у дониши кавиро мехохад. Ашъори ичтимоии Маъдан бори дигар собит месозад, ки дарвокеъ, шеъри ичтимоии точик дар хавзаи адабии Хуканд рушд намуда, фарогири мавзуоти мухталиф мебошад.
Дар хавзаи адабии Хуканд як гурухи шуаро харчанд дар мадху ситоиши Амир Умархон калам мебардоштанд, аммо дар ашъори онхо чанбахои ичтимой ва танкиди замон низ хеле устувор ба назар мерасад. Як нуктаи чолиб дар мавриди ашъори ин шуаро дар он аст, ки дар эчодиёти онхо танкиди замон ва дигар масъалахои ичтимой хунармандона тасвир шудаанд, аммо дар адабиётшиносии шуравй ин гурухи суханварон хамчун намояндагони равияи демократй эътироф нагардидаанд. Дар эчодиёти онхо мавкеъ доштани мадху ситоиш сабаб гардидааст, ки тасвири хунармандонаи ичтимоиёти замон дар шеъри эшон мавриди тахкики мунсифонаи адабиётшиносй карор нагирад.
Яке аз хамин гуна шоироне, ки мавзуъ ва масъалахои ичтимоиро ба риштаи тасвир кашидааст, Адои Истаравшанй мебошад. Мавсуф аз саромадони шеъру шоирй дар рузгори худ буд. Дар ашъори Адо чанбахои ичтимой низ хеле устувор ва хунармандона мучассам шудаанд. Чунончй:
Корашон афтад, гулому корат афтад, хоцаанд,
Х^оли анбои замонро хуб фаумидам, мапурс.
Дидаам хунобу ашк аз интизораш рехт-рехт,
Лаълу гавуаруо ба роуи ваъда пошидам, мапурс.
Гар шудам зору заифу хаста аз бахти сияу,
Хамчу гесу аз сараш сад бор гардидам, мапурс [11, 270].
Дар аксари газалхои Адо мавзуъ ва масъалахои мухими ичтимой мавриди баррасй ва тасвир карор гирифтаанд. Ба назар мерасад, ки Адо ба беадолатй ва нобаробарихои замон мухолиф буда, то чое бо истифода аз макому манзалати худ барои бартараф намудани бархе аз камбудихо дар умури давлатдории Амир Умархон мудохила кардааст.
Ба хусус, Адо барои дастгирии шуарои чавон дар дарбори Амир Умархон накши боризе доштааст. Фазлии Намангонй хамеша аз ин шахсият бо васфу ситоиш харф мезанад. Чунончй:
Адо он сухандони олинасаб, Мукаммал ба анвои фазлу адаб. Асолатмаобу нацобаттабор, Заковатпаноуу киёсатшиор. Маонй музайян зи ашъори у, Латоиф мусаллам ба атвори у [11, 186].
Ашъори ичтимоии Адо аз хар чихат кобили тахкик ва омузиш мебошад, зеро Адо бо он донишу чахонбинии фарохе ки дошт, мухимтарин нуктахои марбут ба ичтимоиёти замонро хунармандона ба риштаи тасвир кашидааст. Танкиди ахли риё, зохидони дуругин, нодониву чохталабии ашхоси замон, даъвогарони бехунари шеъру шоирй, харомхуриву бедиёнатии афроди муайян аз мавзуъхои асосии ашъори ичтимоии Адо махсуб мешаванд.
Танкиди замон дар ашъори шуарои мавриди назар мавкеи махсус дорад, ки омузиши хамин чанбаи эчодиёти кулли шуарои хавзаи адабии Хуканд барои муайян намудани макоми шеъри ичтимоии точик дар ин даврон мусоидат менамояд. Дар ин маврид Субхон Амиркулов дуруст мегуяд, ки: "Алокамандона ба шароити мазкур акидахои тозаи адабй ва
принсипхои хоси эстетикй шакл гирифт, ки мутаассифона, ин тарафи масъала чй дар илми фалсафа ва чй дар илми адабиётшиносии точик мавриди тахкики чудогона карор нагирифтааст" [2,63].
Омузиши адабиёти ба истилох давраи гузариши асри XIX аз равзанаи чунин дидгох мухим ба назар мерасад. Аз чониби дигар, таъйини мушаххассоти ашъори ичтимоии шуаро барои муайян намудани малому мавкеи хунарй ва ичтимоии ахли адаб мусоидат менамояд.
Аксари адабиётшиносони шуравй шуарои хавзаи адабии Хукандро ба ду гурух таксим кардаанд. Гурухи нахуст шуарои дарборй, ки кисмати зиёди осорашон ба мадху ситоиши Амир ва салтанати у буда, аммо ашъори мухталифмавзуъ низ сурудаанд. Гурухи дигари шуарои хавзаи адабии Хуканд шуарои демократ, ки чунончй дар боло кайд гардид, дар адабиётшиносии замони шуравй бештар ба рузгор ва эчодиёти хамин гурухи шоирон таваччух зохир шудааст. Аз ин ру, перомуни хамин гурухи шуаро таълифоти илмй аз чониби муаррихону адабиётшиносон руи кор омадаанд. Албатта, ин гуна тасниф бо назардошти меъёрхои адабиётшиносии имруз бахсангез менамояд, зеро аз сарчашмахои нодири таърихиву адабй ва илмй маълум аст, ки дар хавзаи адабии Хуканд аслан чунин гурухи шуаро вучуд надоштанд. Ин гуна таксимбандй аз адабиётшиносии шуравии точик ибтидо мегирад.
Храмин тарик, яке аз масъалахои мухими шинохти адабиёти ин давр дар тарзу шева ва равишхои сиёсатзадаи тахкики осори адабй бар такозои сиёсати замон аст, ки осори аз назари хунарй каммоя ва аз назари танкиди ичтимой пурмояро намунаи барчастаи осори адабй пиндоштааст. Ин гуна муносибат дар шинохти адабиёти давраи гузариш хамеша мавриди истикбол карор гирифтааст. Аммо омузиши адабиёти ин давра бо равишхои чахонии накду назарсанчй сарфи назар шудааст.
Пайнавишт:
1. Амирцулов, С. Адабиёти тоцик дар нимаи аввали асри Х1Х: китоби дарси / Субуон Амирцулов. - Душанбе, 1980. - 289 с.
2. Амирцулов, С. Нигоуе ба инкишофи таърихии адабиёти тоцик дар Мовароуннаур (царни Х1Х) / Субуон Амирцулов. - Мацмуи мацолауо. - Душанбе: Ирфон, 2010. - 230 с.
3. Амирцулов, С. Тауаввули жанруои адабиёти тоцик дар нимаи аввали асри Х1Х / Субуон Амирцулов. - Душанбе: Деваштич, 2005. - 128 с.
4. Каримов, У. Адабиёти тоцик дар нимаи дуввуми асри ХVШ ва аввали асри Х1Х: китоби дарси / Усмон Каримов. - Душанбе: Дониш, 1974. - 187 с.
5. Каримов, F. Узбек адабиёти тарихи. Учинчи китоб / F. Каримов. - Тошкент: Укитувчи, 1966.-280 с.
6. Цаюмов, А. Куцон адабий мууити / А. Цаюмов. - Тошканд: УзССР ФАН, 1961.- 359с.
7. Цаюмов, А. Куцон тарихи ва адабиёти /А. Цаюмов. - Тошканд, 1998. - 230с. - Т. 1.
8. Маъсуми, Носирцон. Асаруои мунтахаб / Носирцон Маъсуми. - Душанбе, 1980. -320с. - Ч 2.
9. Маъдан. Ашъори мунтахаб / Носирцон Маъсуми. - Душанбе, 1966. -С. 67-68.
10. Маъдан, Одинамууаммад. Девон / Одинамууаммад Маъдан. - Хуцанд: Нашриёти давлатии ба номи Рауим Чалил, 2012. - 244 с.
11. Намангони, Фазли. Мацмуат-уш-шуаро / Фазлии Намангони. -Тошканд, 1900. - 502с.
Reference Literature:
1. Amirkulov S. Tajik Literature in the first Half of the XIX-th Century: manual // Subhon Amirkulov. - Dushanbe, 1980. - 289 pp.
2. Amirkulov S. On the Development of Tajik Literature in Maverannahr in the XlX-th Century // Subhon Amirkulov. Collection of articles. - Dushanbe: Cognition, 2010. - 230 pp.
3. Amirkulov S. Evolution of Tajik Literary Genres in the first Half of the XlX-th Century // Subhon Amirkulov. - Dushanbe: Devashtich, 2005. - 128 pp.
4. Karimov U. Tajik Literature in the second Half of the XVIII-th - the Beginning of the XIX-th Century: manual // Usmon Karimov. - Dushanbe: Knowledge, 1974. - 187pp.
5. Karimov G. The History of the Uzbek Literature. The third Book // G.Karimov. - Tashkent: Publishing-house of Educational Literature, 1966. - 280 pp.
6. Kayumov A. Kokand Literary Circle // A. Kayumov. - Tashkent: Uzbek SSR Academy of Sciences, 1961. - 359 pp.
7. Kayumov A. History and Literature of Kokand // A.Kayumov. - Tashkent, 1998. V.1. - 230 pp.
8. Masumi, Nosirjohn. Selected Works // Nosirjohn Masumi. - Dushanbe, 1980. V.2. - 320 pp.
9. Madan. Selected Poems //Nosirjohn Masumi. - Dushanbe, 1966. - pp. 67 - 68.
10. Madan Odinamuhammad. Divan // Odinamuhammad Madan. - Khujand: State Publishing-House Named after Rahim Jalil. 2012. - 244 pp.
11. Namangoni Fazli. Anthology of Poetry //Fazli Namangoni. - Tashkent, 1900. - 502 pp.
