МАТНШИНОСИИ ЯК МИСРАИ АРАБИИ ҒАЗАЛИ «МАН НАХОҲАМ ЗИ КАМАНДИ ТУ НАҶОТ»-И КАМОЛИ ХУҶАНДИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 8Т1 ББК 83,3(0)3

МАТНШИНОСИИЯК Рафуров Абдушукур Валиевич, сармуаллими

МИСРАИ АРАБИИРАЗАЛИ кафедраи филологияи араби МДТ «ДДХ ба номи

«МАН НАХО^АМ ЗИКАМАНДИ акад. Б.Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд) ТУ НАЦОТ»-И КАМОЛИ ХУЦАНДИ

ТЕКСТОЛОГИЯ АРАБСКОЙ Гафуров Абдушукур Валиевич, старший

СТРОКИ ГАЗЕЛЯ КАМОЛА преподователь кафедры арабской филологиии ГОУ

ХУДЖАНДИ «Я НЕ ХОЧУ БЫТЬ «ХГУ имени акад. Б. Гафурова» (Таджикистан,

СПАСЕННЫМ ТВОЕЙ НИТИ» Худжанд)

THE TEXTUAL ISSUES OF ARABIC LINE OF KAMOL KHUJANDIS GHAZAL ENTITLED AS "I DON'T WANT TO BE SAVED BY YOUR THREAD"

Gafurov Abdushukur Valievich, senior lecturer of arabic philology department of SEI «KSU named after acad. B.Gafurov» (Tajikistan. Khujand), E-mail: [email protected].

Вожа^ои калиди: Камоли Хуцандй, девони шоир, матншиносй, нусхабадал, мисраи араби, тарцума, нусхауои хаттй.

Мацола ба баррасии матншиносии як мисраи арабии газали «Ман нахоуам зи каманди ту нацот»-и Камоли Хуцандй ихтисос ёфтааст. Муаллиф дар асоси нусхаи чопиву дастхатуои девони шоир 12 нусхабадали як мисраи арабии газал - ««Ман нацо мин камади-л-ишци, фамот»-ро пайдо карда, уамаи онуоро аз циуати матншиносй мавриди омузиш царор додааст. Мууацциц дар идомаи тауциц калимауои мисраъро бо такя ба фаруангу сарчашмауои тасаввуфй уамацониба шаруу тавзеу кардааст. %амчунин, муаллиф бар он кушидааст, ки тарцумаи сауеуи уамин мисраъро дар асоси нусхауои девони шоир пайгирй намояд. Муаллифи мацола тарцумауои камолшиносони тоцикро таулил намуда, дар мацмуъ тарцумаи уамаи нусхабадалуоро зикр мекунад ва тарцумаи мисраъро бо цайди вуцуди тобиши маъной дар он ба итмом мерасонад. Хамчунин муаллиф маънии мисраъро тафсири муцаз дода, барои тасуеуи уамин мисраъ нусхабадалуои ёварро пешниуод кардааст.

Мацола дар шинохт ва маърифати матни дуруст, шаруи вожауои мисраъ ва тарцумаи сауеуи мисраи арабии газали "Ман нахоуам зи каманди ту нацот"-и Хоца Камоли Хуцандй судманд буда, равиши хуби матншиносй барои тасуеуи чунин мисраъуои арабии шоир ба шумор меравад.

Ключевые слова: Камоли Худжанди, диван поэта, текстология, разночтение, арабская строчка, манускрипты.

Статья посвящена обсуждением текстологичекых вопросов арабской строки газеля Камола Худжанди - ««Я не хочу быть спасенным твоей нити». Основываясь на публикации и рукописях дивана поэта автор нашел 12 разночтений арабского строка газели ««Каждый, кто выходит из горя любви, умирает» и изучил их со сторны текстологии. Исследователь, продолжая свои исследования, подробно прокомментировал слова строки, ссылаясь на словари и суфийские источники. Кроме того, в третьей строке своего исследования автор пытается следовать точному переводу этой строки опираяс на рукописы дивана поэта. Он анализирует переводы таджикских ученых, упоминает перевод всех копий в целом и завершает перевод строки с ноткой семантического нюанса. В конце статьи он дал краткое толкование значения строки, а в заключительной части для исправления этой строки он представил, что 1-ое разночтение является основой, а 2-ое и 4-ое разночтения являются вспомогательными.

В целом, можно сделать вывод, что эта статья полезна для распознавания и образования правильного текста, толкования слов строки и правильного перевода арабской строки газеля ««Я не хочу быть спасенным твоей нити» Ходжи Камола Худжанди, и считается хорошим текстологическим исследованием для поправлении таких арабских сторк поэта.

Key words: Kamoli Khujandi, poefs collection of compositions, textology, discrepancy, Arabic line, manuscripts

The article dwells on the discussion of textual issues beset with the Arabic line of Kamol KhujandVs ghazal entitled "I Don't Want to Be Saved by your Thread". Proceeding from the publication and

manuscripts of the poet%s collection of compositions the author of the article has found 12 different discrepancies of the former referred as "Everyone Who Comes Out of Love Dies" and canvassed the relevant theme in term of textology. While conducting his research the author of the article comments in details to the words of the line referring to dictionaries and Sufi sources. Into the bargain, on the basis of the poefs collection of compositions manuscripts the author makes an endeavor to follow the exact translation of the line in the third one of the research. In reference to it, the author of the article analyzes the translations done by Tajik scholars and mentions the translation of all discrepancies and completes the translation with a note of semantic nuance, on the whole. In a nutshell, the author of the article adduces a brief interpretation of meaning of the line, and in the final part, he corrects the relevant line and presents that the 1-st discrepancy is the principal and the 2-nd and the 4-th ones are auxiliary. To sum it up, the author of the article comes to the conclusion that the article under consideration is considered to be as a useful for recognizing and forming the correct text, interpreting the words of the line and translating the Arabic line of the ghazal correctly called "I Don't Want to Be Saved by your Thread" by Khoja Kamol Khujandi, and is a good textual study for correction of such Arabic lines of the poet.

Хоча Камоли Хучандй умри бобаракоташро сарфи маърифату худшиносй намудааст. Дар он айём саддофию варрокй, аз чумлаи дунардои маъмулй мадсуб гардида, минбаъд низ ривоч доштааст. Девони Хоча Камол аз чониби котибону носихони зиёд нусхабардорй шуда, имруз беш аз 150 нусхаи каламии девони шоир дар чадон аз чумла, дар осорхонаву ганчинадои Х,индустону Эрон, Афгонистону Покистон, Озарбойчон, Точикистону Узбекистан, Русия, ИМА, Олмон ва Бритониёву Фаронса нигаддорй мешаванд. Ин нусхадо шуруъ аз рузгори худи шоир то охири асри XIX китобат шудаанд. Дар «Мукаддимаи Камолшиносй» 128 нусха ва нашри девони шоир муаррифй ва сабт гардидааст (3, 481-486). Дар чунин муддати тулонй мардила ба мардила нусхабардорй гардида, нахуст дар каламрави забони форсй ва минбаъд бино бар аз тарафи аврупоиён гасб шудани ин каламрав дар дудуди Аврупо ва кишвардои мустамликаи он пароканда шудани нусхадои девони Камоли Хучандй аз баландии макоми у дар шеъру шоирй ва илму ирфон дарак медидад. Девони ашъори шоир, ки дар ин дарозои таърихй ба такрор аз тарафи котибону носихони завку саликаи дунариашон гуногун нусхабардорй шудаву дар чунин каламрави бузург падн гардидааст, род ёфтани ихтилоф дар нусхадои он амре табий мебошад. Тафовути нусхадои каламй ба чараёни тасдеду тадияи нашрдои девони Шайх Камоли Хучандй бетаъсир намондааст. Барои шинохт ва муаррифии эчодиёти оламшумули суханварони форсу точик, алалхусус, ашъори Хоча Камоли Хучандй дарки матн ва дурустии он аз масъаладои асосие мебошад, ки далли он дар доираи илми матншиносй сурат мегирад.

Масъаладои матншиносии осори адабй аз чониби адабпажудони форсу точик ба риштаи тадкик кашида шуда, «Матншиносии осори адабй»-и устод Абдулманнони Насриддин дар адабиётшиносии точик намунаи бедтарини чунин тадкикот ба дисоб меравад. Дар китоби мазкур дадафу вазифадо, мавзуъ ва масъаладои матншиносй ба таври муфассал тадлилу баррасй гардидааст. Устод дар китоби мазкур, дар фасли «Накду тасдеди осори Камоли Хучандй» масъалаи мукобалаи дастхату нашрдои девони шоир ва таксимбандии тасарруфоти котибону ноширони осори Камоли Хучандиро мавриди баррасй карор дода, матни баъзе калимадоро тасдед намудаанд. Чунончи «ёкут»-ро ба «Ёкут», «ошикони динй» ва «ошикони дий»-ро ба «ошикони дунйй» ва «ман»-ро ба «тан» (5, 560-580).

Хдрчанд масоили матншиносии девони ашъори Камоли Хучандй аз тарафи теъдоде аз камолшиносон мавриди пажудиш карор гирифта бошад дам, то он чо ки бар мо маълум аст, касе ба масъалаи забту кироати мисраъдо ва таъбирдои арабии девони шоир тадкик анчом надодааст. Аз ин лидоз, нигоранда тасмим гирифт, ки бар асоси нусхадои каламии муътамад ва нашрдои форсиву кириллй ба бадси дурустии кироату забти як мисраи арабии яке аз газалиёти улвии Хоча Камоли Хучандй бипардозад. Шоир ин мисраъро ба забони арабй ва дар сурати санъати муламмаъ овардааст:

Ман нахо^ам зи каманди ту нацот,

Ман нацо мин камади-л-ишкц, фамот (37, 345).

Мисраи мавриди бадс дар матлаи газал омада, дафт калимаро фаро гирифтааст. Аз руи тадкику мукоисаи нусхаву нашрдои девони Хоча Камоли Хучандй, ки мавриди истифодаи мо карор гирифт, мисраи мазкур 12 нусхабадал дорад.

Нусхабадалдои мисраи мавриди бадс.

1) Ман нацо мин камади-л-ъишци фамот - дар дастхатдо ба ду шакли навишт омадааст: а) ^Ua лл£ ¿л l^j ¿л - дар нусхадои дастнависи №4738 китобхонаи Остони ^удси Разавии Машдад (12, 57а), №1051 Мачлиси Шурои Миллии Эрон (16, 69б), №9084 Мачлиси Шурои

Миллии Эрон (26, 9б), №1494 Донишгоуи Принстони ИМА (19, 69б), №12644 Мачлиси Шурои Миллии Эрон (25, 37а), №223/4541 Ганчинаи дастхатуои шаркии АИ Чумуурии Точикистон (23, 152), №728 Kитобхонаи милии Точикистон (21, 28б), №356 Ганчинаи дастхатуои шаркии АИ Чумуурии Точикистон (20, 82), №611 Ганчинаи дастхатуои шаркии АИ Чумуурии Точикистон (24, 45а), нашруои Шарифчон Хусейнзода ва Саъдулло Асадуллоев (30, 267) ва Эрачи Гулисурхй (33, 368).

б) ^Ua j^Jl ^j - дар нусхауои дастнависи №2676 Kитобхонаи Магнисдаи Туркия (11,

51б), №2103 Отиф Афандии Истамбул (13, 54а) ва нашруои Азизи Давлатободй (27, 96; 34, 35), Аумади ^рамй (31, 100), Kозим Шедфар (28, 276) ва Мачиди Шафак (35, 118).

2) Ман нацо мин кабади-л-ъишци фамот ^a ¿л Uj - дар нусхауои дастнависи №4739 Kитобхонаи Остони ^удси Разавии Машуад (9, 68а) ва №227/83 Kитобхонаи Мюнхени Олмон (18, 67б).

3) Ман нацо цад камада-л-ъишцу фамот ^á ja ^j - дар нусхаи дастнависи №471 Kитобхонаи Мачлиси САНО-и Эрон (10, 67).

4) Ман нацо васафа-л-ъишца фамот ^á Ui^j Uj - дар нусхауои дастнависи №5679 Kитобхонаи Боязиди Истамбул (14, 66а) ва №62 Ганчинаи дастхатуои шаркии АИ Чумуурии Точикистон (22, 63б).

5) Ман нацо мин каманди-л-ъишци фамот^Л ^ ¿л - дар нусхаи дастнависи №2764 Kитобхонаи Анкараи Туркия (17, 60а).

6) Ман нацо мин каза-л-ъишци фамот ^á |j£ Uj - дар нусхаи дастнависи №486 Донишгоуи Мичигани ИМА (15, 70).

7) Ман нацо мин камадилшаки фамот - дар нашри Ш. Х,усейнзода, Н. ^аууорова, С. Асадуллоев (29, 243).

8) Ман нацо мин камодил ишци фамот - дар нашри С. Асадуллоев (32, 259).

9) Ман нацо мин камад-ил-ишци фамот - дар нашри А.Суруш ва С. Саидов (36, 169).

10) Ман нацо мин камади-л-ъишци, фамот - дар нашри А. Суруш (37, 345).

11) Ман нацо мин кабади-л-ишци фа мот - дар нашри Б.Максудов (38, 145).

12) Ман нацо мин кабади-л-ишци фамот - дар нашри «Бараки уусн» (39, 86).

Дар нусхабадалуои мазкур ихтилофу хатоуо ба чашм мерасад, ки аксар дар калимаи чорум ва панчуми мисраъ вокеъ гардидаанд. Чун мисраи мавриди таулил ба забони арабй эчод шудааст, мо нахуст фарки ин нусхабадалуоро нишон дода, сипас ба таулили сувариву маъной мегузарем.

Нусхабадали 1 дар навбати худ мувофики сарчашмауо дар навишти калимаи «начо» аз уам фарк мекунад. Фарки ин шаклуо аз чиуати хониш ба уадде назарнонамоëн аст, ки уангоми уарфнавишти точикй аз мушоуида берун мемонад. Фарк тануо дар сари уарфуои решагии калимаи «начо» мебошад, ки баëнаш хоуад омад. Имтдази ин нусхабадалуо дар касрати сарчашмауост, зеро котибони здад бо уамин тарз навиштаанд. Ин хусусият эътимоднокии нусхабадалро афзун мегардонад.

Нусхабадали 2 аз ду дастхати девони ^моли Хучандй маъхуз аст. Нусхабадали 2 аз нусхабадали 1 тануо бо як уарф - «бо»-и калимаи чауорум («камади» / «кабади») фарк мекунад. Х,арчанд дар нигоуи аввал уар ду калима дар таносуб ба дигар вожауои мисраъ ва байт макбул менамояд, вале дар асл чунин нест. Баëни фарки онуо поëнтар хоуад омад.

Нусхабадали 3 уарчанд аз руи яке аз дастхатуои кадимтарини девони Хоча Kамол (китобати соли 821/1418) мебошад, вале дорои иштибоу буда, дар он исми «камади» ба феъли «камада» иваз гардидааст. Чун «мин», ба истилоу «уарфи чар», аз хусусияти исм мебошаду котиб исмро ба феъл иваз намуда, ногузир кабл аз феъл калимаи «кад»-ро, ки аз хусусиятуои феъл мебошад, китобат кардааст. Дар сурати нусхаи мазкур (№471) аз нусхаи дигари бо уамин шакл китобатгардида руйнавис шуданаш ин иштибоу мутааллик ба котиби аввал хоуад буд. Баëни то кадом андоза дуруст ë нудуруст будани истифодаи феъл ба чои исм дар ин нусхабадал поëнтар хоуад омад.

Нусхабадали 4 дар яке аз дастхатуои нодири девони шоир, ки китобаташ соли 886/1481 анчом ëфтааст, зикр гардида, бо нусхабадалуои дигар ихтилоф дорад. Дар ин нусхабадал калимаи «васафа» каринаи «камади» омада, калимаи савум - «мин», ки дар аксари сарчашмауо дида мешавад, дарч нагардидааст. Аз ин лиуоз, ин нусхабадал на уафт, балки шаш калима дорад. Дар натичаи ин тагйирот вазни мисраъ уам осеб ëфтааст. Мисраи мавриди баус дар баури рамали мусаддаси махбуни максур (-v--\vv--\vv~ фоилотун / фаилотун / фаилон) суруда шудааст. ^лимаи «васафа» дар ин чо на тануо арзиши нусхаро коуиш медиуад, балки назокати мисраъро аз байн мебарад.

Нyсхабадали 5 низ бо дигар нухабадалдо ихтилоф ва аз чидати вазни шеърй халал дорад. Дар ин нусхабадал калимаи «каманд» ба чои «камад» омада, як дарф - «нун»-и изофа дорад. Бо омадани дарфи мазкyр дичои кутоди «ма» ба дичои дарози «ман» мyбаддал шyдааст.

Нyсхабадали 6 дар нyсхаи хаттии №486 омада, ин дам бо дигар нусхабадалдо ихтилоф дорад. Аз нусхаи хаттии мазкур тадиягарони «Вараки дусн» дар кори тасдеди нусхаи асл ва пyрра кардани афтодагидои матни он суд чустаанд (6, 6), аммо дар мавриди мисраи мазкур, ки фарки калон дорад, аз истифода берун мондааст. Дар ин нусхабадал калимаи чорум - «казо» («каза» аз руи кироати нусха) каринаи «камади» карор гирифтааст.

Нусхабадалдои 7, 8, 9 ва 10 дар нашрдои кириллии девони шоир дида мешаванд, ки зодиран бар асоси сарчашмадои нусхабадали 1 тадия гардидаанд. Х,арчанд ин нусхабадалдо дар асоси сарчашмадои нусхабадали 1 тадия гардидаанд, матни деч яке аз ондо (яъне нусхабадалдои 7-10) бо дигаре мувофик нест. Чунончи дар нусхабадалдои 7 ва 8 ба галатхонй род дода шудааст, зеро дангоми дарфнавишт дар нусхабадали 7 ибораи «камади-л-ъишки» дар шакли калимаи мураккаби «камадилшаки» ва дар нусхабадали 8 калимаи «камади» дар шакли нодурусти «камодил» оварда шудааст. Дар нусхабадали 7 бо навиштани калимаи мураккаби «камадилшаки» тадиягар ба ду хато род додааст. Якум, ибораи изофиро ба калимаи мураккаб табдил додааст. У набояд калимаи «камади»-ро бо «шак(к)» пайваст менавишт, ки аз чидати маънй дам муносиб нестанд. Дувум, ба галатхонии дурушт род дода, ибораи «камади-л-ъишки»-ро ба гунаи «камадилшаки» овардааст. Дар дамин маврид калимаи «шак(к)», ки аслан мушаддад аст, бо шакли мухаффафи он - «шак» истифода гардидааст. Чунин тахфифи калимаи мазкур тандо дар забони точикй чоиз буда, аз руи меъëрдои сарфии забони арабй галат аст.

Дар мавриди нусхабадали 8 кайд кардан лозим аст, ки тибки расмулахатти арабй ва форсй калимаи «камоди» бояд бо дарфи «алиф» пас аз «мим» яъне навишта шавад, аммо чунин шакл дар ягон дастхат дида нашуд. Аз ин чо бармеояд, ки тадиягар садоноки кутодро иштибодан садоноки дароз хонда ва ë дуруфчин дарфи «а»-ро садван «о» дарфчинй намудааст. Ин чо як галатхонии дигар низ даст, ки он иштибод дар артикли муайянй мебошад. Тадиягар «лом»-и артикли муайянй - «ал»-ро ба калимаи мокабл пайванд намудааст, ки он тибки меъëри забони арабй нест.

Дар натичаи дазфи як дамсадо дар нусхабадали 7 ва табдил додани садоноки кутод ба садоноки дароз дар нусхабадали 8 номутобикатии вазни мисраъро эчод кардаанд. Аз ин нуктаи назар, нусхабадалдои 5, 6, 7 ва 8 нусхабадалдои вазнан галати мисраи мавриди бадс ба шумор мераванд.

Дар нусхабадали 9 ва дамчунин нусхабадали 6 аломати сакта «ъ» дар огози калимаи «ишки», ки барои ифодаи дарфи «айн» дангоми дарфнавишти чумладои арабй бояд риоя гардад, навишта нашудааст. Дар нусхабадали 9 инчунин 7 ва 8 низ, пеш аз калимаи «фа» аломати вергул гузошта нашудааст. Х,амин нусхабадал дар «Фарданги ашъори ^моли Хучандй» дар се маврид зикр гардидааст (40, 245; 301; 370).

Нусхабадали 10 дар нашри кириллй мувофики сарчашмадои асоси тадия карордодашуда омадааст. Дар натича ин нусхабадал бо нусхабадали 1 баробарвазн мадсуб мешавад. Фарки ондо тандо дар гузоштани аломати вергул мебошад. Гузоштани аломати вергул аз вежагидои расмулхатти кириллист, на форсию арабй. Агар дадаф аз зикри нусхабадалдо нишон додани фарку ихтилофот ва гунаи нисбатан дуруст намебуд, рокими сатрдо дар нусхабадалдои аз 1 то 6 низ аломати вергулро мегузошт.

Нусхабадалдои 11 ва 12 дар нашрдои кириллй, ки бар асоси сарчашмадои нусхабадали 2, яъне нусхаи хаттии №4739 тадия шудаанд, мавчуд аст. Дар ин нусхабадалдо низ мисли нусхабадалдои 8 ва 9 аломати сакта - «ъ» ва вергул дазф гардидааст. Дар нусхабадали 11, ба ихтилофи 11 нусхабадали дигар, тадиягар калимаи шашум - «фа»-ро аз калимаи дафтум - «мот» чудо навиштааст. Бартариву норасоии нусхабадалдоро дар тадлилу баррасии сохтору мазмуни калимадои мисраъ ба тарики зайл мушодида менамоем.

Тадлилу баррасии сохтору мазмуни калимадои

Ман нацо мин камади-л-ишкц, фамот.

Нахустин калимаи мисраъ дар дамаи нусхабадалдо «ман» буда, он дар лугат ба маънии «кй?; он кист?; касе ва дар касе» меояд (8,681). Дар ин чо аз руи меъëрдои надвй дамчун «исми шарт» ë худ чонишини шартй эътибор дорад. Ин калима дар «Фарданги ашъори ^моли Хучандй» низ бо истинод ба байти шомили мисраи мавриди назар бо маънии «касе ки, дар кй» (40, 301) тавзед ëфтааст.

^лимаи дувум дар дамаи нусхабадалдо «начо» шахси савуми шумораи тандои чинси мардонаи феъли замони гузашта мебошад, ки ба чунин маънй меояд: «1) радо (халос) шуд,

радой (начот) ёфт. 2) канора гирифт; худдорй кард, дурй чуст (аз чизе)» (8, 681). Аз мушодидаи нусхабадалдо маълум гардид, ки ин калима бо ду тарзи навишт омадааст. Яъне, овози охири калима дар хатти форсй бештари долатдо бо «алиф» ва баъзан бо «йо» навишта шудааст. Дарвокеъ, тарзи навишти ин гуна феълдо тибки меъёрдои сарфй сурат гирифтааст. Доир ба ин навъ феълдо дар китобдои сарфй гуфта шуда, ки агар дарфи савуми решагй «вов» бошад, он дар навиштан ва хондан ба «алиф» иваз карда мешавад ва агар дарфи савуми решагй «йо» бошад, он тандо дар хондан ба «алиф» иваз менамоем на навиштан. Дар натичаи чустучу маълум гардид, ки калимаи «начо» дарфи решагии «йо» надорад (2, 135; 8, 681). Пас, ин тарзи навишт аз чониби котибон сар задааст. Дар нашрдои форсй низ тарзи навишти ин калима вобаста ба сарчашмаю дастхатдои асоси тадия карордодашуда сурат гирифтааст.

Калимаи савум - «мин», яъне пешоянди «аз» буда, ин калимаи номустакил дар нусхабадалдои 3 ва 4 наомадааст. Дар нусхабадали 3 калимаи «кад» ба чои «мин» ба кор рафтааст. Чунончи ишора гардид, ин калима ба такозои мавкеъ дар чумла, зикр ёфтааст. Маънои «кад» ба таъкиди фардангнигор Саидрадмон Сулаймонй чунин аст: «дарфест, ки бар сари феъли замони гузашта меояд, барои таъкид ва наздик кардани гузашта ба дозира;... дамоно, бегумон, ба ростй; дамин доло, дамакнун, аллакай, кайдо» (8, 366). Дар нусхабадали 4 калимаи савум - «васафа» «мин» наомада, чои онро «васафа» гирифтааст, вале чун «васафа» каринаи «камади» мебошад, онро дар радифи калимаи чорум баррасй намудем.

Калимаи чорум дар нусхабадалдои 1, 7, 9 ва 10 «камади» буда, он шаш карина дорад:

1) «кабади» дар нусхабадалдои 2, 11 ва 12;

2) «камада» дар нусхабадали 3;

3) «васафа» дар нусхабадали 4;

4) «каманди» дар нусхабадали 5;

5) «казо» дар нусхабадали 6;

6) ва «камоди» дар нусхабадали 8.

Маънии «камади» дар лугат «1) андуд, гам, гусса; 2) ранч, азоб, азият» (8, 537), «бемории калб аз гаму андуд» (2, 679), «дузни шадиде, ки паси сар кардани он берун аз кудрат аст» (1, 226). Маънии каринадои он ба тартиби зерин аст:

- «кабади» - «ранчу машаккат» (8, 479);

- «камада» - «гам хурд, сахт андудгин шуд ва андудашро пиндон кард» (8, 536);

- «васафа» (сигаи тандои феъли замони гузашта), «васф кард, сифат намуд» (8, 935);

- «каманд» аргамчини нугаш далкадавак барои гирифтани сайд ё душман (калима точикист, на арабй);

- «казо» ба маънии дамин гуна, дамин тавр» мебошад (8, 496);

- «камодил» - тадрифи худи «камади» буда, маънии он «тарбандй» аст (8, 537). ^аринаи мазкур ба мазмуни ин мисраъ деч муносибате надорад.

Агар ихтилофи нусхабадалдо дар калимаи чорум аз як тараф дар кори фадму дарки хонанда мушкилй эчод намояд, аз тарафи дигар ин гуна каринапазирии калима яке аз воситадои шинохти нусхадои дурусти девони шоир ва ба ин васила дарёфти маънии аслии мавриди назари у мебошад. Ин чо, ба занни кавй, бояд каринадои «камада», «васафа», «каманди», «казо» ва «камодил»-ро сарфи назар намоем, зеро омадани ондо дар ин мисраъ аз се чидат дуруст нест: а) дар нусхабадалдое, ки ин каринадо омадаанд, вазн халалдор гардидааст; б) сарчашмаи нусхабадалдое, ки ин каринадоро доранд, теъдодан кам мебошанд в) маънии мисраъ вучуди ин калимадоро такозо намекунад.Пас, ду карина: яке «камади» ва дигаре «кабади» бокй мемонад. Чунонки гуфта омад, ин каринадо аз чидати сохту маънй ба дам наздик мебошанд. Дар фарданг низ ондо дамчун муродиф ба чашм мерасанд (8, 459, 537). Алорагми ин ба андешаи рокими сатрдо корбурди калимаи «камади» нисбат ба «кабади» дар ин мисраъ аз чанд чидат мувофиктар мебошад. Якум, таносуби маънй, зеро «камади», ки маъниаш зикр гардид, бо «ишк» таносуби кавитар дорад. Дувум, дар ашъори Камоли Хучандй истилоди «ишк» дар таносуб бо вожадои «гам» ва «дарду алам», ки маънии «камади» мебошад, бештар корбурд дорад, на бо вожаи «машаккат», ки маънии «кабади» аст. Чунончи дар ин намунадо:

%ар дил набувад цои гами ишки ту, к-он гам Ганцест, ки цуз дар дили вайрон натавон ёфт (37, 189).

Дар оташи гами ишки ту рехт хун аз чашм, Ба бод рафт хама кору борам аз дида (37, 1062).

Бо хама ^ранци гарибиву гами танхой

Чун гами ишки туам муниси цон аст, чи гам? (37, 866)

Рузу шаб аз гами ишки ту дар андеша-дарам,

Курта аз сабр зи хацри ту ба хар лахза дарам (37, 849).

Эй малак, сypamи хуби my чу шуд мулки дилам,

Цон зи да^и гами ишкаш ба сaломam набарам (S?, 849).

Завкц даруниву дард лозимаи ошик^и^,

%ар ки дар у ин ду mem, ишк бар у шуд %аром (S?, 84?).

Сарзаниш дар ишки у дилро бад-он монад, ки реш

Пур бувад аз дарду бар сар мезанандаш неш %ам (S?, 8SS).

Басе дард аз гами ишкащ кашидам, Зи бедардй бamap дарде надидам (S?, 80S).

Гар карори шу ба дил^о на чунон œm, ки буд, A^u мо бо гами ишки шу %амон асш, ки буд (S?, 58?)

Fimu ишкшп дили моро %амеша шод медорад, Чунин мулки хароберо ба зулм обод медорад (S?, 565).

Савум он, ки калимаи «камади» бо «каманди»-и мисраи аввали байт як навъи тачнис мешавад. Чауорум, шумораи нусхауои каламие, ки дар он «камади» зикр гардидааст нисбат ба «кабади» бисëр аст. Панчум, нусхауои каламии дорои каринаи «камади» нисбат ба нусхауое, ки дар онуо «кабади» омадааст, эътимодноктар мебошанд. Шашум, аз фаруангуо маълум гардид, ки манзур аз ранч дар «камади» он чи тааллук ба рууу дил дорад, аммо ранчи «кабади» чисмонист ва дар мисраи мавриди баррасй омадани «ишк» бештар ба ранчи рууу дил марбут, на ба чисм. Зимнан метавон гуфт, ки ин нуктауо дурустй ва эътимоднокии нусхауои хаттии шомили нусхабадали 1-ро таъйид менамоянд.

^лимаи панчум -«ал-ишк» аз серистеъмолтарин истилоууои ирфонй дар девони ^моли Хучандй мебошад.Дар лугат ба маънии уисси дилбастагй ва дустдории аз уад здад ба чизе ë ба касе омада, аули ирфону маънй ба он таърифуои муфассал додаанд.Хдмчунин Рауматов Б. дар аснои аввалин шаруи худ бар газали Хоча ^мол ин истилоуро бо такя ба фаруангуо тавзеуи хубе кардааст. Чунончи: «Ишк» аслан гаризаест,ки байни инсонуо падид меояд ва кашише мебошад аз дил ба диле.Аммо муроди орифон аз «ишк» мууаббати мутлак аст, ки он ба уакикати мутлакаи Х,ак тааллук дораду бас» (7,122).Мавсуф шаруи уарф ба уарфи ин истилоуро накл намуда,мегуяд: «Мурод аз «айн», илму дониши ориф ба Х,ак тафсир шуда, на ба гайри У ва аз «шин»,аз сари шавк толиби Х,ак будан ва аз «коф», курбати у «лиллоуи», «филлоуи», «маъаллоуи».Ё «Ишк се уарф аст:аз «айн» акл мурод аст ва аз «шин» шарм ва аз «коф» карор. Пас ба сабаби ишк ин уар се аз ошик зоил мешавад» (7, 122).Мавсуф «ишк»-ро уамчун «мууаббати мутлак»,«ифрот дар мууаббат»,«беморй»,«оташ»,«сузу гудоз»,«доми Х,ак»ва «иксир» тавзеу намудааст (7, 119-124).

^лимаи шашум - «фа» дар лугат ба маънии «пас» омада, тартиб ва пайдаруамиро ифода мекунад. Дар чумлауои шартй, ки мисраи мавриди баус аз он шумор аст, ба вазифаи калимаи чавобия низ меояд. Доир ба шакли навишти он дар забони точикй имлои дакик баëн нагардидааст. Ин калима аз руи таснифоти уиссауои нутки забони арабй ба уарф дохил мешавад, ки он уиссаи номустакил мебошад. Х,арфуо ë худ уиссауои номустакили забони арабй дар умум ба панч даста кисмат шудаанд, ки ин таксимбандй аз руи микдори уарфи калима сурат гирифтааст. Дар имлои забони арабй он уиссауои номустакиле, ки аз як уарф иборатанд, ба калимаи пас аз худашон омада пайваст навишта мешаванд.

^лимаи уафтум - «мот» ба маънии «даргузашт, аз душ рафт, мурд, чон дод, чон аз тан чудо шуд» меояд (8, 690). «Мот» боз ба маънии маглуб шудан низ омадааст. Он аз назари орифон аз байн бурдани сифоти замимаи башарист, чунончи Насафй гуфта: «Авлда ва анбдаро пас аз мавти табий мавти дигар уаст. Аз чиуати он ки эшон ба мавти иродй пеш аз мавти табий мемиранд ва он чи дигарон баъд аз мавт хоуанд дид, эшон пеш аз мавти табий мебинанд ва ауволи баъд аз марг эшонро муоина мешавад ва аз мартабаи илму-л-якин ба мартабаи айну-л-якин мерасанд. Аз чиуати он ки уичоби одамдан чисм аст, чун руу аз чисм берун омад, уеч чизи дигар уичоби у намешавад (4,154).Аз уамин чост, ки дар тасаввуф маруалаи баъд аз фаноро бако меуисобанд.

Тарчумаи точикии мисраъ. Мисраи мавриди баус аз чониби камолшиносони точик чунин тарчума гардидааст:

1) <Жасе, ки аз гами ишк рауой меëбад, (у) мемирад» (32, 633).

2) «Х,ар касе, ки аз гами ишк вораста шуд, мемирад» (36, 169; 37, 345; 40, 301).

3) «Х,ар ки аз дарди ишк рауо ëфт, мурд» (39, 459).

Х,ар се тарчумаи мазкурро метавон тарчумаи тадтуллафзии мувофик ба нусхабадалдои 1, 9 ва 10 донист. Доир ба тарчумаи аввал кайд кардан чоиз аст, ки устод С.Асадуллоев новобаста аз галатнависии матн тарчумаи дуруст додааст. Тарчумаи дувум бо матни нусхабадалдои мазкур (1, 9 ва 10) мувофик мебошад. Тарчумаи савум бо матни мисраъ мувофикати комил надошта, мебоист ба тарчумаи нусхабадали 2, ки оварда мешавад, баробар мешуд.

Тарчумаи дигар нусхабадалдо чунин мешавад:

Нусхабадали 2: «Х,ар касе, ки аз машаккати ишк радо ёфт, далок гашт». Ин тарчума ба нусхабадалдои 11 ва 12 низ мувофик мебошад.

Нусхабадали 3: «Х,ар касе, ки начот ёфт, у гаму андуди ишкро пиндон карда, пас маглуб шуд». Инро тарчумаи сохта номидан мумкин аст, зеро феъли «камада» одатан дамчун феъли гузаранда намеояд. Бо омадани феъли мазкур тобиши маъноии шарт ва чавоби шарти мисраъ аз байн меравад. Дар дамин нуктадо низ галат будани нусхабадал маълум мегардад.

Нусхабадали 4: «Х,ар касе, ки начот ёфт, ишкро васф кард, пас маглуб шуд». Дар ин чо низ феъли «васафа» маънии мисраъро аз модияти худ баровардааст.

Нусхабадали 5: «Х,ар касе, ки аз банди ишк радо ёфт, далок гашт». Дар ин нусхабадал чойи гами ишкро банди ишк гирифтааст.

Нусхабадали 6: «Х,ар касе, ки аз чунин ишк радо ёфт, далок гашт». Ин чо низ маънй номакшуф мебошад.

Нусхабадали 7 кобили тарчума нест, зеро нидоят галат буда, агар тарчума намоем, чунин мешавад: «Х,ар касе, ки аз гами шак радо ёфт, у далок гашт».

Тарчумаи нусхабадалдои 1, 8, 9, 10, 11 гузашт ва тарчумаи нусхабадали 12 мисли нусхабадали 2 мебошад.

Бояд дар назар дошт, ки мисраи мавриди бадс тобиши маъноии шартро низ ифода мекунад. Яъне ичрои амали якум боиси тадаккук ёфтани амали дувум мебошад. Х,амин тобиши маъной дар нусхабалдои 3 ва 4 идрок намешавад. Таъбири мазкур дар матлаи газал чунин карор гирифтааст:

Ман нахохам зи каманди ту нацот,

Ман нацо мин камади-л-ъишки фамот (37, 345).

Ин байт дар шакли муламмаъ суруда шуда, дар он бо вожадои «каманди», «камади», «начот» ва «начо» бозии калима рафтааст. «Каманд» дар «Фарданги ашъори Камоли Хучандй» ба маънии «аргамчине, ки барои гирифтор кардани инсон ё дайвон ба кор мебурданд, таноб, ресмон, аргамчин» омадааст (40, 245). Манзур аз «каманд» дар мисраи аввали байти мазкур дар чизе мебошад, ки боиси пайванди инсон ба Офаридгор мегардад ва он дар олами ирфон бештар мучодадат, зикр, ишку ошикй ва гаму дард дар ин род буда, ориф ба ин васила ба дарчаи фано ва дигар мардиладо мерасад. Пайдост, ки ин чо сухан дар бораи ишки мачозие рафтааст, ки он ишк дар нидоят, ба кавли Камол уро ба дакикат мерасонад:

Машнав, Камол, арчи мацозист ишки ту,

Зеро ки окибат ба хакикат кашад мацоз (37, 695).

Пас, дар байти мавриди назар шоир намеходад, ки ладзае аз банди он ишк берун вокеъ шавад, балки муроди у пайваста дар он банд бокй мондан аст, зеро агар касе аз гами ишки эзидй бирадад, яъне аз он банд канда шавад, у далок мегардад ва имкони расидан ба куллаи муродро аз даст медидад. Чунончи дар чои дигар фармуда:

%ар кас аз банди гаме ёфт нацотеву Камол %амчунон аст ба кайди ту гирифтор хануз (37, 701).

Шоир фузунтар аз ишк, дар гами он ёр буданро боиси хуррамиву хурсандй медисобад, ки фармудааст: «Ман зи гамат хурраму ба ёди ту шодам» (37, 906).

Аз баррасии мазкур метавон ба чунин натича расид:

Мисраи мазкур аз руи сарчашмадои мавчуда дорои нусхабадалдои зиёд буда, чунонки мушодида гардид, на дамаи ондо кобили пазирой мебошанд.

Дар кироату забти мисраъдо ва таъбирдои арабии ашъори Шайх Камоли Хучандй мудаккики аз чунин тагйирпазирии шакливу маъной бехабар ба хатову иштибод род медидад.

Тарчумаи ин гуна мисраъдо аз дакиктарин кордо буда, аз мудаккик огадии комили забонй ва дарки модияти маъноиро такозо менамояд. Аз ин лидоз дар баъзе аз нашрдои девони Шайх Камоли Хучандй тарчумаи мисраъ мувофики матни тадиягардида наомада бошад, дар баъзеи дигар тамоман тарчума нашудааст.Маънии чунин мисраъдои арабии орифоне чун Хоча Камоли Хучандиро бо тарчумаи тадтуллафзй дарёфтан аз имкон берун аст ва дарки он ба шарду тавзеди муфассал ниёз дорад. Бо ин дама наметавон гуфт, ки нусхадои каламй ё нашрдои форсии девони шоир аз галатдо орианд, вале хатодои дар нашри кириллй мушодидагардида,

назокату лутфи сухани Хоча Камолро бардам мезананд. Ин нукта моро водор месозад, ки дар хонишу уарфнавишт ва забти мисраъуои арабии осори шоирон, алалхусус девони Камол таваччууи чиддй зоуир намоем. Х,ангоми тауияи матни девони шоир, уар як нуктаву уарфу калимауоро дар санчаи таукик гузорем.Х,ангоми тауияи матни интикодй барои тасуеуи уамин мисраъ метавон нусхабадали 1-ро асос ва нусхабадалуои 2 ва 4-ро уамчун нусхабадалуои ёвар овард. Нусхабадалуои 3, 5 ва 6-ро интихоб накардан беутар. Нусхабадалуои 7 ва 8-ро ба кор гирифтан чоиз нест, зеро арзиш надоранд ва ягон мушкилиро гиреукушой намекунанд. Нусхабадалуои 9, 10,11 ва 12 мувофики нусхабадалуои 1 ва 2 мебошанд.

ПАЙНАВИШТ:

I.Забидй,Муртазо.Точу-л-арус.Тауияи Шералй/М.Забидй.-Байрут:Дору-л-фикр.1414/1993.-410 с.-Ч.5.

2.Ибни Дурайд,Мууаммад ибни Х,асан. Чамуарату-л-луга/И.Дурайд.-Байрут: Дору-л-илми ли-л-малойин, 1988.- 1223 с.-Ч.2.

3.Мукаддимаи камолшиносй. Тауияи Б.Рауматов, И.Шехимов.- Хучанд: Ношир, 2015.- 503 с.

4. Насафй, Азизуддин. ал-Инсону-л-комилу/А.Насафй.- Теурон: Тауурй, 1376/1997.- 566 с.

5.Насриддин, Абдулманнон. Матншиносии осори адабй / Куллиёти Осор / Насриддин, Абдулманнон. Тауия ва таснифи Фахриддин Насриддинов (иборат аз уафт чилд)/А.Насриддин.- Хучанд: Хуросон, 2013.- 635 с.- Ч,.2.

6.Рауматов Б.Порае аз вараки уусн / Вараки уусн (Мунтахаби газалуо)/Б.Рауматов,О.О;илов.-Хучанд: Хуросон, 2018, - С. 3-15.

7.Рауматов, Б. Газали аввал: Аз ошикй уамеша чавон аст пири мо (шару) /Б.Рауматов// Фаслномаи илмй-адабии Камоли Хучандй №1(13) 2018.- Хучанд, 2018.- С. 119-135.

8.Сулаймонй, Саидраумон. Фаруанги арабй-точикй (иборат аз ду чилд)/С.Сулаймонй.-Душанбе: Эр-граф, 2005.- 1208 с.-ч.2

9.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №4739, Китобхонаи Остони ^удси Разавии Машуад. Соли китобат 800/1398.- 247 б.

Ю.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №471, Китобхонаи Мачлиси САНО-и Эрон. Соли китобат 821/1418.- 437 с.

II.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №2676, Китобхонаи Магнисиёи Туркия. Соли китобат 840/1437.- 212 б.

12.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №4738, Китобхонаи Остони ^удси Разавии Машуад. Соли китобат 867/1463.- 230 б.

13.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи таути №2103, Китобхонаи Отиф Афандии шаури Истамбули Туркия. Соли китобат 872/1468.- 263 б.

14.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №5679, Китобхонаи умумии Боязиди шаури Истамбули Туркия. Соли китобат 886/1481.- 250 б.

15.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №486, Китобхонаи Донишгоуи штати Мичигани ШМА. Соли китобат 905/1500.- 308 с.

16. Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №1051, Китобхонаи Мачлиси Шурои Миллии Эрон. Соли китобат садаи K/KV.- 253 б.

17. Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №2764, Китобхонаи Анкараи Туркия. Соли китобат садаи 1Х/ХУ.- 216 б.

18.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №227/83, Китобхонаи марказии шаури Мюнхен. Соли китобат садаи R^V.- 119 б.

19.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №1494, Китобхонаи Донишгоуи Принстони ИМА. Соли китобат 980/1572.- 254 б.

20.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №356, Ганчинаи дастхатуои шаркии АИ Чумуурии Точикистон. Соли китобат асри ХИ/ХVШ.- 298 с.

21.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №728, Китобхонаи миллии Точикистон. Соли китобат 1234/1818.- 137 б.

22.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №62, Ганчинаи дастхатуои шаркии АИ Чумуурии Точикистон. Соли китобат 1261/1845.- 225 б.

23.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №223/4541, Ганчинаи дастхатуои шаркии АИ Чумуурии Точикистон. 1261/1845.- 625 с.

24.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №611, Ганчинаи дастхатуои шаркии АИ Чумуурии Точикистон. Соли китобат асруои ХVI-ХVII.- 232 б.

25.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №12644, Китобхонаи Мачлиси Шурои Миллии Эрон. Соли китобат номаъ.- 149 б.

26.Хучандй, Камол. Девон. Нусхаи №9084, Китобхонаи Мачлиси Шурои Миллии Эрон. Соли китобат номаъ.- 43 б.

27.Хучандй, Камол. Девон. Ба тасдед ва эдтимоми Азизи Давлатободй.- Табрез: Шафак, 1337/1958.- 398 с.

28.Хучандй, Камол. Девон. Матни интикодй ба эдтимоми К.А. Шедфар (иборат аз ду чилд ва чадор китоб).- Ч,.1, бахши 2.- М: Наука, 1975.- 245-516 с.

29.Хучандй, Камол. Девон (иборат аз ду чилд ва чадор китоб). Ба чоп омодакунандагон: Шарифчон Х,усейнзода, Назира ^аддорова, Саъдулло Асадуллоев (иборат аз ду чилд).- Ч,.1.-Душанбе: Ирфон, 1983.- 560 с.

30.Хучандй, Камол. Девон. Матни интикодй ва мукаддимаи Шарифчон Х,усейнзода ва Саъдулло Асадуллоев (иборат аз ду чилд).- Ч,.1.- Душанбне: Ирфон, 1986.- 510 с.

31.Хучандй, Камол. Девон. Тасдед ва мукобалаи Адмади Карамй.- Тедрон: Муассисаи фардангии дунарии «Мо», 1372/1993.- 532с.

32.Хучандй, Камол. Девон. Мураттиб ва муаллифи пешгуфтору тавзедот Саъдулло Асадуллоев.- Душанбе: Адиб, 1995.- 670 с.

33.Хучандй, Камол. Девон (дамрод бо шарди долу зиндагонй) / Пажудиш ва тадкики Эрачи Гулисурхй (иборат аз ду чилд)./К.Хучандй.- Тедрон: Суруш, 1374/1995.- 639 с.-ч.1

34.Хучандй,Камол.Девон/Тасдеди Азизи Давлатободй ва мукаддимаи Алиасгари Шеърдуст/К.Хучандй.-Тедрон:Мачмаи бузургдошта Шайх Камоли Хучандй,1375/1996-480 с.

35. Хучандй,Камол.Девони комил. Тадияи Мачиди Шафак.- Тедрон: Саной, 1389/2010.- 486 с.

36.Хучандй, Камол.Девон. Тадия ва тасдеди Абдучаббори Суруш, Саидумрон Саидов.- Хучанд: Андеша, 2011.- 631с.

37.Хучандй, Камол. Девон. Муаллифи мукаддима ва тадияи матни девон ба дуруфи точикй ва форсй Абдучаббори Суруш.- Хучанд: Хуросон, 2015.- 1292 с.

38.Хучандй,Камол.Девон.Мукаддимаи тадия ва тасдеди Б.Максудов-Душанбе:Адиб,2015-480 с.

39.Хучандй, Камол. Вараки дусн (Мунтахаби газалдо).Мукаддима, тадия, тавзед ва нусхабадали Радматов Бадром ва Окилов Окилбой/К.Хучандй.- Хучанд: Хуросон,2018.- 520 с.

40.Шодадмад, Абдучаббор (Суруш А.). Фарданги ашъори Камоли Хучандй Абдучаббори Шодадма/А.Шохддмад.- Хучанд: Хуросон, 2015.- 736 с.

REFERENCES:

I.Zabidi,urtaza. Taj al-arus. Prepared by Sherali.- V.5.- Beirut: Dor al-fikr.1414 / 1993. - 410 pp.

2.Ibn Durayd, Muhammad ibn Hasan. Jamharat al-lugha. - V.2. - Beirut: Dor al-ilmi li al-maloyin,

1988. - 1223 p.

3.Introduction to Kamol Studies. Prepared by B.Rakhmatov, I.Shekhimov. - Khujand: Publisher, 2015. - 503 p.

4.Nasafi, Azizuddin. al-Insan al-komilu. - Tehran: Tahuri, 1376/1997. - 566 p.

5.Nasriddin, Abdulmannon. Textual Critique of Literary Productions. Revised and enlarged by Fakhriddin Nasriddinov: in seven volumes. - V.2. - Khujand: Khuroson, 2013. - 635 p.

6.Rahmatov B., Okilov O. A Piece of Beauty Sheet / Beauty sheet (Selected ghazals). - Khujand: Khuroson, 2018, - P. 3-15.

7.Rahmatov, B. The first Ghazal: Our Elder Is Always Younger than Love (commentary) // Scientific and literary review of Kamoli Khujandi, №1 (13) 2018. - Khujand, 2018. - P. 119-135.

8.Sulaymoni, Saidrahmon. Arabic-Tajik Dictionary: in two volumes. - V.2.- Dushanbe: Er-Graph, 2005. - 1208 p.

9.Khujandi, Kamol. Divan. Manuscript №4739, Astan Quds Razavi Mashhad Library. Written in 800 / 1398. - 247 p.

10.Khujandi,Kamol.Divan.Manuscript №471,Library of the Majlis SANO of Iran.Written in 821/418. - 437 p.

II.Khujandi,Kamol.Divan.Manuscript №2676,Magnesian Library of Turkey.Written in 840/1437-212 p.

12.Khujandi, Kamol. Divan. Manuscript №4738, Aston-e Quds Razavi Mashhad Library. Written in 867/1463. - 230 pp.

13.Khujandi, Kamol.Divan. Manuscript №2103, Atif Afandi Library, Istanbul, Turkey. Written in 872/1468. - 263 p.

14.Khujandi, Kamol. Divan. Manuscript №5679, Bayazid Public Library, Istanbul, Turkey. Written in 886/1481. - 250 p.

15.Khujandi, Kamol. Divan. Manuscript №486, Michigan State University Library in USA. Written in 905 / 1500. - 308 p.

16.Khujandi, Kamol. Divan. Manuscript №1051, Library of the Majlisi Shuro of Iran. Written in IX / XV century - 253 p.

17.Khujandi,Kamol. Divan. Manuscript №2764, Ankara Library, Turkey. Written in IX / XV century - 216 p.

18.Khujandi, Kamol. Divan. Manuscript №227/83, Munich Central Library. Written in IX / XV century.- 119p.

19.Khujandi,Kamol.Divan.Manuscript №1494,Princeton University Library,USA.Written in 980/1572.- 254 p.

20.Khujandi, Kamol. Divan. Manuscript № 356, Treasury of Oriental Manuscripts of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan. Written in XII / XVIII century. - 298 pp.

21.Khujandi,Kamol.Divan.Manuscript №728,National Library of Tajikistan.Written in 1234/1818.137 p.

22.Khujandi, Kamol. Divan. Manuscript №62, Treasury of Oriental Manuscripts of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan. Written in 1261/1845. - 225 p.

23.Khujandi, Kamol. Divan. Manuscript №223 / 4541, Treasury of Oriental Manuscripts of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan. 1261/1845. - 625 p.

24.Khujandi, Kamol. Divan. Manuscript №6ll, Treasury of Oriental Manuscripts of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan. Written in XVI-XVII centuries. - 232 p.

25.Khujandi, Kamol. Divan. Manuscript №12644, Library of the Majlis of the National Council of Iran. The year of writing is unknown. - 149 p.

26.Khujandi, Kamol. Divan. Manuscript №9084, Library of the Majlis of the National Council of Iran. Year of the letter. - 43 p.

27.Khujandi, Kamol. Divan. Corrected and respected by Azizi Davlatobodi. - Tabriz: Shafaq, 1337/1985. - 398 p.

28.Khujandi, Kamol. Divan. Critical text by the attention of K.A. Shedfar (in two volumes and four books) .- V.1, part 2. - M: Science, 1975. - P. 245-516.

29.Khujandi, Kamol. Divan (in two volumes and four books). Prepared by: Sharifjon Huseinzoda, Nazira Kahharova, Sadullo Asadulloev (in two volumes). - V.1.- Dushanbe: Irfon, 1983. - 560 p.

30.Khujandi, Kamol. Divan. Critical text and introduction by Sharifjon Huseinzoda and Sadullo Asadulloev (in two volumes) .- V.1.- Dushanbe: Cognition, 1986. - 510 p.

31.Khujandi, Kamol. Divan. Correction and confrontation by Ahmad Karami. - Tehran: "Mo" Art and Cultural Institution, 1372/1993. - 532 p.

32.Khujandi, Kamol. Divan. Compiler and author of foreword and commentary Sadullo Asadulloev.-Dushanbe: Man-of-Letters, 1995. - 670 p.

33.Khujandi, Kamol. Divan (with biography)/Eraj Gulisurkhi's research (consisting of two volumes)-V.1.- Tehran: Surush, 1374 / 1995. - 639 p.

34. Khujandi, Kamol. Divan / Correction by Azizi Davlatabadi and the introduction to the Aliasghar She'rdust. -Tehran:Collection of celebration in honour Sheikh Kamoli Khujandi,1375/1996.-480 p.

35.Khujandi,Kamol.Divan of Komil. Prepared by Majidi Shafaq.- Tehran: Sanoi, 1389/2010.- 486 p.

36.Khujandi, Kamol. Divan. Prepared and corrected by Abdujabbor Surush, Saidumron Saidov.-Khujand: Andesha, 2011. - 631 p.

37.Khujandi, Kamol. Divan. Author of the introduction and compilation of the text of the devon in the Tajik and Persian scripts Abdujabbor Surush.- Khujand: Khuroson, 2015. - 1292 p.

38.Khujandi, Kamol. Divan. Introduction by B. Maksudov. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2015.-480 p.

39.Khujandi, Kamol. Beauty page (Selected ghazals). Introduction, elaboration, commentary and copy by Rakhmatov Bahrom and Okilov Okilboy.- Khujand: Khuroson, 2018. - 520 p.

40.Shohahmad,Abduljabbor (SurushA.)Dictionary of Kamoli Khujandi's Poems.-Khujand: Khuroson, 2015. - 736 p.