CC BY
28
10.00.00.илм^0и ФИЛОЛОГИ 1О.ОО.ОО.ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ IO.OO.OO.PHILOLOGICAL SCIENCES
10.01.03.АДАБИЁТИ МАРДУМИ КИШВАРХрИ ХОРИ^И 10.01.03.ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ 10.01.03. LITERATURE OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES
УДК 002.4 ББК 76.17
СА^МИИОСИФ Мирзоюнус Матлуба, д.и.ф., профессор; Аъзамов
САМУИЛОВИЧ БРАГИНСКИЙ Суб^онцон Бахромцонович,н.и.ф., дотсенти
ДАР ТАХ,ЦИЦИ ОСОРИ кафедраи адабиёти муосири тоцики МДТ "ДДХ
КАМОЛИХУЦАНДЙ ба номи акад. Б.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
ВКЛАД ИОСИФА Мирзоюнус Матлуба, д.ф.н., профессор; Аъзамов САМУИЛОВИЧА БРАГИНСКОГО Субхонжон Бахромджонович, к.ф.н., доцент
В ИССЛЕДОВАНИЕ ТВОРЧЕСТВА кафедры современной таджикской литературы КАМОЛА ХУДЖАНДИ ГОУ "ХГУ имени академика
Б.Гафурова "(Таджикистан, Худжанд)
I.S. BRAGINSKYS Matluba Mirzoyunus Dr. of Philology, Professor,
CONTRIBUTION INTO THE E-mail: [email protected] ;
STUDY BESET WITH Azamov Subkhonjon Bahromjonovich, candidate of
KAMOL philological sciences, head of the department of
KHUJANDFS modern Tajik literature under the SEI «KhSU
CREATIONS named after acad. B.Gafurov»(Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected]
Вожа^ои калиди: Иосиф Самуилович Брагинский, тауцици ицтимой, оуангуои эътирозй, хусусиятуои эцодй, мероси адабй, тауциц ва тарцума, матни илмию интицодй
Мацола ба тауцици сауми ховаршиноси маъруфи рус И. С. Брагинский дар омузиши уаёт ва эцодиёти Камоли Хуцандй равона шудааст. Дар он диццати аули тауциц ба таулили коруои ин олими номи аз нуцтаи назари мавзуъ ва гузориши муаммоуои ицтимой, мауорати эцодй ва масъалауои вазн цалб гардида, нацши у дар таргиби адабиёти тоцик ва эцодиёти Камоли Хуцандй мавриди баррасй царор гирифтааст. Дар мацола ауамияти коруои И. С. Брагинский дар щлли муаммоуои асосии адабиёти форсии тоцикй, аз цумла даврабандии он, тауияи аввалин нашри илмии интицодии девони Камоли Хуцандй, уамчунин тарцумаи мацмуауои у ба забони русй дида шудаанд. Натица уосил гардидааст, ки И. С. Брагинский хизмати хеле мууиме дар уаллу фасли масъалауои камолшиносии солуои 40-80-уми садаи ХХ, коркарди нуктауо оид ба нашри матни илмию интицодии девони Камоли Хуцандй ва тауияву нашри мацмуауои шоир ба забони русй дорад.
Ключевые слова: Иосиф Самуилович Брагинский, социальный анализ, мотивы протеста, особенности творчества, литературное наследие, исследование и переводы, научно-критический текст
Статья посвящена исследованию вклада русского востоковеда И. С. Брагинского в изучение жизни и творчества Камола Худжанди. В ней привлечены к анализу работы этого видного ученого с точки зрения тематики и постановки социальных проблем, поэтического мастерства, метрики и т.п.,подчеркивается его вклад в пропаганду таджикской литературы и творчества Камола Худжанди. Рассматривается значение работ И. Брагинского в решении основных проблем таджикской литературы, в том числе ее периодизации, подготовки первого научно-критического издания дивана Камола Худжанди, а также его сборников переводов на русский язык. Делается вывод о том, что весьма значимы заслуги И. Брагинского в решении основных вопросов камоловедения в 40-80-х гг. двадцатого века, в разработке положений по подготовке к изданию первого научно-критичесого текста дивана Камола Худжанди и составлении и издании сборников перевода творчества поэта на русском языке.
Key words: I.S. Braginsky, social analysis, motives of protest, peculiarities of creations, literary heritage, research and translations, scientifico-critical text
70
The article dwells on the research dealing with the contribution made by Russian orientalist I.S. Braginsky into the study of Kamol KhujandVs lifestyle and creation. In her article the author involves an analysis in regard to the literary productions belonging to the pen of the mentioned prominent scientist in terms of subject matter and sets of the following social problems as: poetic skills, metrics, etc., she lays an emphasis upon the idea that his contribution into the Tajik literature promoted the propaganda of Kamol KhujandVs creations. The author canvasses the significance of I.S. Braginsky^s works aimed at the solution of basic problems related to the Tajik literature, including its periodization, preparation of the first scientific and critical edition of Kamol Khujandi's divan; collection of his Russian translations being taken into consideration as well. The conclusion is made that I. Braginsky has serious merits in solving the main issues concerned with Kamol studies referring to the 40-80-ies of the XX-th century in the development of provisions for the publication of the first scientifico-critical text of Kamol KhujandVs divan, compilation and edition collections of his poetry translation in Russian.
Ховаршиноси маъруфи рус, пажухишгари мумтоз ва баландтахассуси замони шуравй Иосиф Самуилович Брагинский (1905, Боку - 1989, Москва) дар шинохти рузгору фаъолият ва нашру муаррифии мероси адабии Камоли Хучандй корхои шоистаеро анчом додааст. Сарнавишт уро дар огози фаъолияти илмиву тахкикй ба кишвари Точикистон меорад ва дар хдмин чо хдшт соли зиндагиаш сипарй мешавад ва имкон фарохдм меояд, ки мухаккики чавон адабиёти точик ва фолклори онро дар дохили он ба таври муназзам биомузад. Сабаби ин сафар хам ин буд, ки И. С. Брагинский пас аз хатми шуъбаи хиндуафгонии факултети ичтимой-сиёсии Донишкадаи шаркшиносии Маскав (1931) дар макомоти Х,изби коммуниста Точикистон ба вазифаи мудири шуъбаи ташвикот таъин мешавад ва аз соли 1933 то 1940 хднгоми ифои ин вазифа мухдррири мачаллаи "Ба ёрии коркунони партиявй"-ро хам ба ичро мерасонад. Гузашта аз ин, у дар хдмин давра бо чамъоварии адабиёти шифохии халк низ машгул шуд, ки заминаи яке аз бехтарин рисолахои у "Аз таърихи адабиёти халкии точик" гардид. Баъди бозгашт ба Маскав И. С. Брагинский аз соли 1950 то охири умр ба сифати ходими илмии Институти шаркшиносии АИ ИЧ,ШС, дар айни хол аз соли 1956 то 1967 корманди Институти адабиёти чахон ва аз соли 1957 то 1987 сармухаррири мачаллаи илмии "Народы Азии и Африки" фаъолият намуд.
Ин донишманди пуркор ва мухаккики тавонманди рус тамоми умр ба адабиёти форсии точикй ишку алокаи рузафзун дошта, дар ташвики ганчинаи гаронмояи халки точик хидмати мондагореро ба сомон расонидааст. Силсилаи китобхо оид ба адабиёти гузашта аз Авасто то Айнй, маколахо оид ба масъалахои умдаи таърихи адабиёт, очеркхои алохида оид ба Рудакй, Фирдавсй, Ибни Сино, Носири Хусрав, Фахриддини Гургонй, Хайём, Низомй, Румй, Саъдй, Х,офиз, Ч,омй ва як силсила тахкикот оид ба Садриддин Айнй хосили захматхои паёпайи уст.
Яке аз чехрахои тобноки адабиёти форсии точикй Шайх Камоли Хучандй низ тамоми умр дар маърази таваччухи И. С. Брангинский будааст. Шояд барои чунин таваччух мухаббати махсуси устод Айнй ба ин шоири забардаст, ки аз соли 1917 - аз рузи шунидани суруди маргуби Х,очй Абдулазизи Самаркандй бар матни Камоли Хучандй то вопасин рузхои умр, ки аз забони устод Айнй мисраи Камол "То хаст ба чонам рамаке, кори ман ин аст" садо дода буд, идома ёфта ва дустиву хамкорй бо устоди бузургвор ба ин мухаккики рус ангезае дода бошад. Даххо ишораву маколаи алохидаи И. С. Брагинский оид ба Хоча Камол дар замони зиндагй ва пас аз маргаш интишор ёфтанд, ки дар ин макола зарурати баршумории хамаи онхо нест, зеро дар онхо баъзе фикру назари муаллиф аз як асар ба асари дигар интикол ёфта, гохе такмил ёфтаву гохи дигар ихтисор шудаанд. Аммо нуктахои мехварии навиштахои И. С. Брагинский имкон медиханд, ки ба баъзе таълифоти у таваччухи хос дошта бошем.
Зимнан, И. С. Брагинский хануз дар нахустин навиштахояш аз солхои 40-уми садаи XX, аз чумла "Сарсухан"-и "Намунахои адабиёти точик" (1940), маколахои "Х,азор соли адабиёти точик" (1941), "Доир ба масъалаи ба даврахо таксим кардани таърихи адабиёти точик" (1947) кайду ишорахои вежа дар ин замина доштааст. Дар мавриди "Сарсухан"-и мачмуаи "Намунахои адабиёти точик" (1940), ки бо имзои Раёсати Иттиходияи нависандагони советии Точикистон ба нашр расидааст, бояд зикр шавад, ки он аслан аз чониби И. С. Брагинский бо диктаи С. Айнй нигошта шуда ва ин нуктаро худи И. Брагинский ба академик М. Шакурй низ шаходат дода будааст: "^исми асосии хамаи фикрхое, ки дар ин сарсухан баён шудаанд ба Айнй тааллук дорад" (20, 218). Яъне, он матолибе, ки дар кисми мукаддимаи китоби дастчамъии «Намунахои адабиёти точик» ба миён гузошта шудааст, "ба калами И. С. Брагинский тааллук дошта, аммо асли консепсия (фикр) аз устод Айнй" будааст (17,10).
Дар ин сарсухан борхо зимни гузориши масъалаи омузиш ва бозгуи мероси адабии форсии точикй дар ду канори дарёи Ому аз Камоли Хучандй ёд шуда, нисбат доштани у ба адабиёти точикони хавзаи Осиёи Миёна ва бахсхо оид ба муштаракоти адабиву фархангии точику эронй
ба таъкид омадааст. Тезисхои ин сарсухан оид ба тавлиди Камол дар Хучанд (Ленинободи Точикистон) ва фавти у дар Табрез, намояндаи бузург ва симои намоёни адабиёти тооктябрии точику форс ба хисоб рафтани у, шухрати шоир аз он ки дар осораш калимаи "саг" ва мадхи шох вучуд надорад, солхои дароз махбус буданаш дар зиндон сухан рафтааст.
Яке аз пурмубохисатарин нуктахо дар ин сарсухан он буд, ки "шоири бемисл Камоли Хучандй, аз руйи наклхо махз бо хамин шухрат ёфтааст, ки дар осораш калимаи "саг" ва калимаи мадхи подшохро надаровардааст" (17, с. ХХ, ХХ1). Бо он ки ин тезис бо калами И. С. Брагинский руйи сафха омадааст, дар асл ба вокеият чавобгу набудани ин хусусияти эчодиёти шоирро низ аввалин маротиба у таъкид кардааст: «Камол употребляет эти слова, а слово «собака» даже чаще многих других поэтов» (5, 247). Дертар И. С. Брагинский ба сифати мухаррири нашри русии «История таджикского народа в кратком изложении» (1949, 1952, 1955) ин андешаро ба бахши «Камоли Хучандй» илова кардааст.
И. С. Брагинский бо омузиш ва тахкики эчодиёти Камоли Хучандй асосан аз охири солхои чилум машгул гардид. Дар охири солхои 40-уми садаи ХХ тасмим гирифта шуд, ки силсилаи «Классикони адабиёти точик» ба забони русй тахия ва ба чоп расад ва ин силсила намунахои эчодиёти чахордах нафар адиби мумтози точик: Рудакй, Фирдавсй, Ибни Сино, Носири Хусрав, Умари Хайём, Саъдй, Амир Хусрав, Х,офиз, Камоли Хучандй, Убайди Зоконй, Ч,омй, Сайидои Насафй, Бедил, Ахмади Донишро фаро бигирад. Ба назар чунин мерасад, ки яке аз аввалин китобхои ин силсила «Камоли Хучандй» мебошад, ки дар Нашриёти давлатии Точикистон соли 1949 интишор ёфтааст. Ба чунин андеша пешгуфтори китоб «О серии «Классики таджикской литературы» (1,5-13) моил мекунад. Ч,олиб он аст, ки дар ин пешгуфтор дар бораи маданияти бузург, гановати бемисли адабиёти точик ва хакки комили онхо ба бузургони адабиёти форсй-точикй сухан меравад ва таъкид мешавад, ки «хукуки халки Эронро ба ин мерос инкор накарда, алхол бояд бо тамоми катъият афзалияти маънавии халки точикро дар бунёди назми кадимии классикй кайд кунем» (1,8). Дар ин солхо, ки бахси сохибият ба намояндагони адабиёти классикй миёни миллатхо дар чуш буд, нашри чунин силсила ва баёни ин навъ андешахо хеле мухим буд. Пешгуфтор аз номи хайати тахририяи силсила ба табъ расидааст, аммо ба гумони голиб, дар ин кор андеша ва дасти кавии И. Брагинский низ эхсос мешавад. Пешгуфтори дигари китоб, ки «Камоли Хучандй» ном дорад, зохиран аввалин маколаи нисбатан муфассали И. Брагинский дар бораи Камоли Хучандй аст. Дар ин маколаи начандон бузург (1,13-22) И. Брагинский боз хам ривояти мавчуд набудани вожахои «саг» ва «подшох»-ро дар ашъори Камоли Хучандй ба таври худ шарх дода, уро аз бузургтарин намояндагони шеъри муковимат меномад ва яке аз консепсияхои асосии худро оид ба хузури се тан шоирони эътирозгари садаи Х1У Х,офиз, Камоли Хучандй ва Носири Бухорой тавсеа мебахшад.
Муаллиф дар пешгуфтори мазкур бар асоси байти машхури Хоча Камол: Дасти султонон намебусад Камол, Нест султонро ба дарвеш э^тиёц, -тахлили ичтимоии шеъри шоирро пеш гирифта, зидди акидаи реаксионй оид ба маъонии тасаввуфии ин навъ абёт, ки дар онхо зери мафхуми «ошик» Худованд фахмида мешуд ва дар ашъори ишкй садокат ба зоти хак баён мегашт, изхори назар мекунад.
Х,амин андеша минбаъд низ дар маколоти дигари муаллиф пайгирй мешавад. Дар ин пешгуфтор баъзе вежагихои шеъри Камоли Хучандй, аз чумла, робитаи у бо адабиёти шифохии халк низ мавриди назари мухаккики рус карор гирифтааст.
И. Брагинский мухтасари шархи холи Камоли Хучандиро оварда, оид ба асорати шоир дар Сарой, бозгашти у ба Табрез ва факру нодорй дар поёни умраш сухан меронад. Дар асоси газали «Ёр гуфт, аз гайри мо пушон назар. Гуфтам: ба чашм» ва муносибати Х,офиз ба ин газал дар бораи дустии ин ду шоири бузург изхори назар карда, аз мавчудияти девони шоир, ки муштамил бар 6000 байт аст, хабар медихад.
Дар поёни сарсухан муаллиф таъкид мекунад, ки тарчума ва нашри ашъори Камоли Хучандй ба забони русй хануз сурат нагирифта, танхо як назираи шоири рус Борис Лапин бо номи «Таклид ба Камол» дар солхои пеш аз Ч,анги бузурги Ватанй таълиф шудааст, ки матни онро И. Брагинский дар охири пешгуфтор чой додааст.
Мачмуаи мазкур аввалин китобест, ки 40 газали Хоча Камолро дар тарчумаи А. Адалис (ба истиснои як газал, ки И. Селвинский тарчума кардааст) ба хонандагони рус фаро гирифтааст. Ч,олиб он нукта аст, ки мачмуа (мураттиб, муаллифи пешгуфтор ва шарху тавзехот И. С. Брагинский) аввалин китоби Камоли Хучандй аст, ки дар Иттифоки Шуравй интишор ёфт. То нашри он хатто ба забони модарии шоир китобе ба табъ нарасида буд. Бори аввал газалхои мунтахаби Камоли Хучандй дар тахияи Шарифчон Хусейнзода дар Сталинобод соли 1955 ба
табъ расидааст, ки ин падида - чоп шудани ашъори шоир аввал ба забони русй, баъд ба забони модарй ба назар хеле чолиб ва кобили андеша ба назар мерасад. Табиист, ки дар ин кор хам сахми И. Брагинский мушохида мешавад.
Гузашта аз ин, чунин андешае ба сар меояд, ки мачмуаи мазкур - чунонки гуфта шуд, аз аввалин китобхои силсилаи «Классикони адабиёти точик» будааст. Мачмуаи Сайидои Насафй низ хамон сол дар он силсила ба табъ расидааст. Аз Камоли Хучандй ва Сайидои Насафй шуруъ шудани нашри силсила шояд ба кори тарчумонхо вобаста бошад, зеро чунонки аз маколаи «Камоли Хучандй ва Сайидои Насафй», ки хднуз соли 1946 дар «Коммунист Таджикистана» (15) интишор ёфта буд, маълум мешавад, аллакай хамон сол дар шуъбаи ташвикоти КМ Х^изби Коммунистии Точикистон мухокима ва баррасии ашъори Камоли Хучандй ва Сайидои Насафй чараён доштааст. Зимнан, тарчумаи ашъори шоирони номбурда ба мутарчими рус А. Адалис супориш дода шуда, назорати он дар чунин сатхи баланди давлатй бо хузури мутахассисони баландпоя сурат гирифта буд, ки ин хам аз низоми кобили таваччухи кори табъу нашр дар замони шуравй дарак медихад. Ба назар мерасад, ки И. Брагинский хам дар ичрои ин накша бо камоли майл ширкат кардааст.
Бо мулохизахои чолиби ховаршинос ва кушиши офаридани чехраи эчодии Камоли Хучандй аз маколахо оид ба Х,офизи Шерозй, хоса пешгуфтори "Сатрхои озодшуда"-и Х,офиз" ба мачмуаи "Панчох газал" (ба забони русй, 1950) низ огох мешавем. Пешгуфтори мазкур баъдтар дар китоби "Очеркхо аз таърихи адабиёти точик" (1956) низ нашр ва ба сифати яке аз манбаъхои мухимми шинохти Камоли Хучандй асоси пажухишхои баъдии ин ховаршинос гардид. Дар ин макола ду нуктаи мухим дар иртибот бо шеъри Камоли Хучандй чой дорад. Нуктаи аввал муносибати дустонаи Камоли Хучандй ва Х,офиз, ки зимни газали "Ба чашм" ва ривояти машхур дар бораи мухотаби ин газал будани Х,офиз таъкид мешавад. Ва нуктаи дигар, ба фикри мухдккик, ин аст, ки Х,офиз сархалкаи шоирони шеъри муковимат аст. Ба ин гурухи эътирозгарон муаллиф Камоли Хучандй, Носири Бухорой, Ибни Ямин ва дигаронро шомил мекунад. И. Брагинский ашъори Х,офиз ва Камолро мукоиса карда, аз ашъори онхо намуна меоварад. Шеърхои "Дасти султонон намебусад Камол" ва газали "Мо бисоти некномй боз тай хохем кард" барои исботи ин андеша шохид шудаанд.
Навиштаи дигар «Очерк оид ба Х,офиз, замон ва эчодиёти у» (3) низ дар боби шинохти Камол кобили таваччух аст. Дар он бахши чудогона бо номи «Камолуддин Масъуд» (3,354-357) чой дода шудааст. Дар ин макола тахкики ичтимоии шеъри Камол муфассалтар сурат гирифтааст, ки зербинои диди илмии он замон ба шумор мерафт. Зимнан, аз назари донишманди эронй Эрачи Гулисурхй дар бахши «Назариёти профессор Рипка, профессор Бертелс ва профессор Брагинский"-и пешгуфтори «Девони Камоли Хучандй» бардошти донишмандон "аз ашъори Камоли Хучандй ва таъсири он ба шеваи пажухишхои адабй ва таърихй аст, ки мабнои он бар масоили иктисодй карор дорад ва хеч гуна далеле ба чуз он равишро дар пажухишхои худ ба кор набурдаанд. Профессор Брагинский Камоли Хучандиро пас аз Х,офиз ва Носири Бухорой газалсарои бузурге медонад" (14,31). И. С. Брагинский низ яке аз чонибдорони тахкики ичтимоиии адабиёт будааст. Дар адабиётшиносии точикии он солхо тахкики ичтимоии ашъори шоирони гузаштаи форсу точик дар рисолахои Абдулганй Мирзоев рочеъ ба Сайидо, Мулхам ва Биной низ пайгирй шудааст.
И. Брагинский дар дигар навиштахои чудогонааш низ харчи бештар кушидааст, ки симои шоирии Камолро офарад ва таълифоти пешини худро такмил дихад.
"Дар бораи эчодиёти Камоли Хучандй" маколаи муфассали Иосиф Самуилович Брагинский дар бораи Камоли Хуцандй мебошад, ки дар «Очеркхо аз таърихи адабиёти точик» ба нашр расидааст. Дар ин макола муаллиф кушидааст, ки чусторхояшро дар заминаи тарчумаи хол ва вежагихои эчоди адабии шоир такмил дихад. Дар кисмати шархи холи шоир муаллиф дар бораи зодгох ва тахсили Камоли Хучандй, сафари у ба хач ва икомат гузиданаш дар Табрез хабар дода, аз асорати у дар Сарой дар ^алъаи Санг сухан мегуяд ва рубоии "Кай бошад аз ин танг бурун омаданам"-ро далел меорад, ки зимнан мансубияти он ба калами Хоча Камол бахснок аст. Ба андешаи И. Брагинский, "эчодиёти Камоли Хучандй барои он шоистаи таваччухи хос аст, ки жанри гиноии ашъори халкии аввалхои асрхои миёна, шояд дар ашъори ягон шоири дигари ин замон чунин тачассуми равшан наёфта бошад. Муболига нахохад буд, агар бигуем, он сон, ки аз руйи "Шохнома"-и Фирдавсй дар бораи хамосаи халкии точики аввали асрхои миёна хулоса баровардан мумкин бошад, аз руйи газалхои Камол низ дар бораи лирикаи халкии точикии замони феодализм мулохиза рондан мумкин аст" (5,245).
Ин аст, ки И. С. Брагинский катъиян ба мукобили андешахои баъзе афрод оид ба "дузди Х,асан" будани Хоча Камол баромада, дар мисоли намунахо аз эчодиёти ин ду нафар - Камоли
Хучандй ва Хдсани Дехлавй дар заминаи образи зулфи ёр перомуни хунари шоирии ин ду тан андеша меронад ва чозибаву латофати шеъри шоири хучандиро исбот мекунад.
Маколаи И. Брагинский навъе чамъбасти шинохти Камоли Хучандй то солхои 50-уми садаи ХХ буда, дар он аввалин маротиба бо казовати нисбатан муфассалу киёсии казияи Камоли Хучандй ва Хдсани Дехлавй дар пайванд бо бахои Абдуррахмони Ч,омй дар «Бахористон» ошно мешавем. Тафовути хос ва мумтози макола аз навиштахои пештараи муаллиф яке таваччухи густурда ба чойгохи хунару махорати шоирй ва авзони газалиёти Камол мебошад, ки дар ин самт ба чусторхои олими Эрон Парвиз Нотили Хонларй такя шудааст. Бо он ки чо-чо хини чудо кардани фикраъхо иштибохоте ба назар мерасад (масалан, хазачи мусаддаси ахраби макбузи махзуф бо чунин афоил нишон дода шудааст: — VV / - V - V / —, дар холе ки шакли дурусташ бояд чунин бошад: — V / V — V / V —), муаллиф дар бораи гуногунвазнии ашъори Камол хулосахои чолиб бароварда ва бо Парвиз Нотили Хонларй бахс мекунад. Хонларй, ки дар чадвали авзони ашъори Камоли Хучандй зиёд будани ду вазн - рамали мусаммани махзуф ва рамали мусаммани махбуни махзуфро таъкид карда, ба хулоса омада буд, ки ин авзон маъмулан барои баёни эхсосоти гаму дард ба кор меравад ва Хоча Камол голибан хамин навъ хиссиётро баён кардааст, ба андешаи И. С. Брагинский, у иштибох мекунад, зеро Камол авзони гуногунро барои баёни матолиби рангоранг ба кор бурда, бештар ба охангхои халкй такя кардааст. Дар ин масъала у бештар бо Мавлоно Ч,омй хамакида аст, ки авзони ашъори Камолро хисобу китоб накарда, дакик ва сарехан онро содаву равон меномад ва дар баробари ин, душвор будани кавофй ва радифхои шоирро таъкид менамояд.
И. Брагинский хамин фикрро вусъат дода, як мисоли хеле ачиберо бо вазни гариб аз газалиёти Камол меоварад, ки байти матлааш ин аст:
Гуфти: Кии ту? - Ман бандаи ту, Бе чурм аз чашм афкандаи ту.
Дар идома муаллиф оид ба духурагии маъно, тачнис ва чойгохи он дар шеъри Камол, охангхои халкй ва саволу чавоби пурлутфу намакин, мухаббат ба зодгохаш - Хучанд, оид ба тасаввуф ва ифодаи он дар ашъори Камоли Хучандй изхори назар карда, бо абёти шохид андешахои худро ба исбот расонидааст.
Х,амин тавр, дар маколаи мазкур аввалин маротиба сурати нисбатан комилтари тарчумаи хол ва вежагии эчоди адабии шоир ба миён омадааст. Аз тафовути хосу мумтози макола нисбат ба нигориши пешини муаллиф яке таваччухи густурда ба чойгохи хунар ва махорати шоирй, чигунагии вазни газали Камол мебошад. Ба арзиши макола ба сифати навъе аз чамъбасти шинохти Камоли Хучандй то миёнахои солхои 50-уми садаи ХХ метавон наздик шуд, ки дар он аввалин маротиба бо казовати нисбатан айниву киёсии муаммои Камоли Хучандй ва Х,асани Дехлавй дар пайванд бо мулохизаи суханвари садаи ХV Абдурахмони Ч,омй дар "Бахористон" бармехурем. Аз ин ру, аз назари мо, ному кори И. С. Брагинский дар камолшиносии шуравии точикиву русй баъди С. Айнй ва Ш. Хусейнзода шоистаи зикри хос аст, ки муаммои шинохти шоирро амик бурда, арзу тули онро вусъат додааст. Таълифоти ин ховаршиноси шахири рус бо вучуди фарогирии бархе аз махдудияти ичтимой, иштибохоти матнй ва такрорхояш барои такмили консепсияи назарии камолшиносй пурахаммиятанд.
Худи хамон сол, 1956 баробари "Очеркхо аз таърихи таджикской литературы" китоби дигари И. С. Брагинский "Аз таърихи назми халкии точик" низ интишор меёбад, ки дар боби севуми он "Равандхои халкй ва унсурхои эчодиёти дахонии халк дар адабиёти асимиёнагии точик" (садахои 1Х-ХУШ) дар зерфасли "Охангхои эътироз дар лирикаи точикй ва форсии садаи ХГУ Х,офиз. Камол" сухан аз вежагии хоси ашъори Камоли Хучандй - ба назми халкй ва эчодиёти шифохии халк каробат доштани он рафтааст. Муаллиф, пеш аз хама, намунахои чолиби ашъори эътирозии уро оварда, ба хулосае мерасад, ки мавзуи мехварии ашъори шоир -ишки инсонист ва матолиби эътирозй низ дар батни ашъори ишкй чой гузидаанд. Намунаи бехтарини он газали "Хдргиз суи мо чашми ризое накушодй" аст, ки дар байти мактаъи он омадааст:
Аз коми дили ман наравад, гар биравад цон, Ширинии он буса, ки гуфтиву надоди.
Мухаккик бо дарки басо нозуки ширинии баёни шоир газали "Лаъли чонбахшат зи чон нозуктар аст"-ро бо рубоии халкии мардуми Помир "Ёри ман аз чони ман ширинтар аст" мукоиса мекунад ва шабохати онро нишон медихад. Як хулосаи чолиби муаллиф аз ин киёс он аст, ки "агар хусусияти забони хамоса - тамоюли он ба архаизм бошад, ба лирика "прозаизм", яъне "насрзадагй" хос аст, ки тавассути он услуб ба хотири баёни табиитари эхсос паст
нишонида мешавад" (12, 367). Маълум мешавад, ки И. Брагинский унсурхои насрро чун сифати каробат бо фолклор дар лирикаи Камоли Хучандй ба кайд гирифтааст.
И. С. Брагинский он солхо харчи бештар кушиш ба харч додааст, ки симои аслй ва вокеии эчодии Камоли Хучандй ва макоми шоистаи уро дар таърихи адабиёти точик биофарад ва таълифоти пешинашро дар ин чода боз хам такмил бидихад. Ба ин маънй, у аз он ховаршиносонест, ки бештар ба мухтавои ичтимой ва хунарии шеъри шоир руй оварда, дар ин замина таълифоташро арзиш ва ахаммият доданй шудааст.
Маколахои "Камоли Хучандй" дар "Энсиклопедияи калони шуравй" (1953), "Оид ба эчодиёти Камоли Хучандй" дар "Очеркхо аз таърихи адабиёти точик" (1956) аз аввалин намунахои кобили мулохизаи тахкики ичтимоии ашъори шоири номвар дар адабиётшиносй ва ховаршиносй мебошанд, ки чавхари чусторхои илмии он солхо дар каламрави шуравй будааст. Натичагирй аз мероси Камоли Хучандй ба ин пажуханда барои баёни консепсияхои назарй дар заминаи муаммохои куллии таърихи адабиёти форсй-точикй ба хидмат омадаанд. Дар силсилаи нигоришхои ховаршинос оид ба казияхои умда ва мубрами таърихи адабиёт, даврабандй, мавзуъ ва сабки шеъри садаи ХV, аз чумла "Оид ба муаммои даврабандии таърихи адабиёти форсй ва точикй" (1960), "Пиндоштхо оид ба даврабандии адабиёти классикии форсй-точикй" (1965), "Адабиёти форсй", "Адабиёти точик" (дар китоби "Энсиклопедияи мухтасари адабй", 1968) низ аз боби Камоли Хучандй, шеър ва хунари шоирии у мулохизахои мехварй баён шудаанд. Гузориши И. С. Брагинский дар конгресси XXIV байналмилалии ховаршиносон (Мюнхен, 3-юми сентябри соли 1957) "Оид ба омузиши эчодиёти Камоли Хучандй. Дар иртибот бо тахияи матни интикодии девони у" ("К изучению творчества Камола Худжанди: В связи с подготовкой критического издания его Дивана"(7) мутаассифона ёфт нашуд. Аммо номи маъруза ва гузориши чунин матлаб дар унвони он баёнгари ин аслу хакикат аст, ки муаммои тахияи матни интикодии девони шоир дар миёнахои солхои 50-уми садаи XX мохияти чусторхои камолшиносии шуравиро фаро гирифтааст.
Бинобар ин, хеч чойи шубха нест, ки макола заминахои илмиву назарии тахияи девонро дар каламрави шуравй таъйин намуда, баъдан боиси ба вучуд омадани матни илмиву интикодй бо саъю эхтимоми яке аз матншиносони барчаста К.А.Шедфар гардидааст, ки соли 1975 нашр ва ба ихтиёри алокамандон расид(16). Ин девон хосили аввалин ранчу захмату дастоварди назарраси ховаршиносии шуравй дар мавриди дастрасй ба матни илмй-интикодии ашъори Камоли Хучандй мебошад, ки мухаррири масъули чопи он И.С.Брагинский буд. Дар чанд мачмуаи маколахо - "12 лавха"(10), "Аз Авесто то Айнй"(11) низ бо зубдаи андешахо оид ба Камоли Хучандй ошно мешавем. Маколаи "Булбули Хучанд", ки дар хардуи ин мачмуахо чоп шудааст, баргирифта аз таълифоти гуногуни И. С. Брагинский дар бораи Камоли Хучандй аст. Ин чо мухим он нукта хам хаст, ки муаллиф ин шоири маъруфро дар миёни дувоздах нафар бузургтарин адибони классики точик чой медихад ва чойгохи рафеи уро дар адабиёти форсу точик муайян ва тасдик мекунад.
Дар "Таърихи адабиёти Осиёи Миёна ва ^азокистон", ки бахши "Адабиёти точик"-и он ба калами И. Брагинский мансуб аст, дар шархи назми садаи ХГУ ва лирикаи эътирозй боз хам сухан аз Х,офиз, Камоли Хучандй ва Носири Бухорой рафтааст ва мухаккики рус аз матолиби эътирозй ва инсонпарварй дар шеъри Хоча Камол сухан ба миён оварда, таъсири онро ба газалсароёни дигар мушохида мекунад: "Ба шарофати эчодиёти газалсароёни бузург охангхои эътироз ва инсонпарварй ончунон ба батни газал ворид шуданд ва ба меъёри он табдил ёфтанд, ки дигар ягон шоири газалнавис наметавонист аз онхо сарфи назар кунад" (8, 69). Яъне Х,офиз ва Камол нахустин касоне буданд, ки таълифи газали муковимат ва инсонпарваронаро барои пасовандон хамвор карданд.
И. С. Брагинский ба Камол ва шеъри у ру оварда, дар ин замина як силсила маколахо оид ба зиндагй ва ашъори шоирро дар донишномаву комусхои шуравй навиштааст. Аз ин миён маколаи «Камоль Худжанди» соли 1953 бидуни зикри номи муаллиф дар чилди 19-уми «^омуси калони шуравй» («Большая советская энциклопедия») ба нашр расидааст. Аз фехрасти асархои илмии профессор И. С. Брагинский маълум шуд, ки муаллифи ин маколаи хурд уст (19,479). Ин матлабро нашри дигари ^омус низ собит мекунад. Нашри макола дар чилди 12-уми «^омуси калони шуравй» ва шабохати он ба маколаи пешина дар нашри дувуми «^омуси калони шуравй» (1953) ба ховаршинос И. С. Брагинский будани муаллиф далел аст.
Дар маколаи "Таджикская литература"-и И. Брагинский аз «^омуси мухтасари адабй», ки дар китоби «Аз таърихи адабиёти форсй ва точикй» (6, ч. 7, 340) низ омадааст, оид ба Камоли Хучандй зимни муаррифии адабиёти садаи ХГУ сухан рафтааст.
Дар силсилаи нигоришоти дигари чиддии пажухишгар дар заминаи казияхои умдаи таърихи адабиёти гузашта, даврабандй, мавзуот ва сабки шеъри садаи ХV - «Оид ба муаммои даврабандии таърихи адабиёти форсй ва точикй» (1960), «Тасаввурот оид ба даврабандии адабиёти классикии форсй-точикй» (бо хамкаламии А. Болдирев, 1965), «Адабиёти форсй» ва «Адабиёти точик» («^омуси мухтасари адабй», 1968) низ аз Камоли Хучандй ва шеъри у сухан рафтааст. Маърузаи И. С. Брагинский «Оид ба даврабандии таърихи адабиёти форсй ва точикй» (1960), ки дар конгресси XXV байналмилалии ховаршиносон (Москва, 1960) ироа шуд, дар сурати китобчаи чудогона чоп шудааст. Онро хамзамон аз китоби «Аз таърихи адабиёти форсй ва точикй» (Осори мунтахаб.-Москва: Наука, ГРВЛ, 1972.-С. 16, 28) низ метавон хонд. Натичагирй аз мероси Камоли Хучандй барои ироаи консепсияхои назарй дар боби масъалахои куллии таърихи адабиёт арзиши баланд доштанд. Дар силсилаи маколахо рочеъ ба масъалаи даврабандии адабиёти форсии точик низ И. С. Брагинский (бархе аз он маколахо дар хамкорй бо ховаршиноси маъруф А. Н. Болдирев) низ ба муайян кардани чойгохи Камоли Хучандй ва вежагихои шеъри замони у кушиш ба харч рафтааст.
Яке аз охирин корхое, ки И. Брагинский дар замони зиндагии худ анчом дод, тахияи мачмуаи дувуми тарчумахои осори Камоли Хучандй ба забони русй буд (Москва,1976). Ин китоб то имруз мукаммалтарин мачмуаи тарчумахои Камоли Хучандй ба забони русй аст, ки чи аз назари шумори газалхо ва мутарчимон ва чи аз назари сифати тарчума бо диду назари интикодии ин фозили замон тадвин шудааст. Пас аз чопи мачмуаи аввал (1949) дар нашрхои дигари русй (1958, 1968) иштибохоте рох ёфта, исми мутарчимон дар ин нашрхо махлут шуд, ки шояд барои дуруст кардани онхо И. С. Брагинский зарурати мачмуаи нисбатан комилро зарур донист.
Х,амин тарик, як чашмандози ичмолй ба фаъолияти камолшиносии ховаршиноси маъруфи рус И. С. Брагинский ба хулосае меорад, ки ин донишманди сермахсул тамоми умр бо ишку алокаву рагбати мудаввом ба тахкики осори Камоли Хучандй машгул будааст. У аввалин нафаре будааст, ки ду мачмуаи русии ашъори Камоли Хучандиро (1949, 1976) ба чоп омода кардааст. Аз соли 1940 то солхои 80-уми садаи ХХ дар аксари комусхои адабй, китобхои таърихи адабиёти халкхои Осиёи Миёна ва мачмуахои мухим И. Брагинский муаллифи бахши адабиёти точик буда, дар онхо аз мероси бузурги Камоли Хучандй ёд кардааст. У аз зумраи аввалин донишмандоне будааст, ки тахкики ичтимоии ашъори Камоли Хучандиро рохандозй намудааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Камоль Худжанди. Избранная лирика/К.Худжанди.-Сталинабад: Госиздат Таджикской ССР, 1949. - 70 с.
2. Брагинский, И. С. Кемал Худжанди/И.С.Брагинский//БСЭ.-3-ое изд. - Том 12.
3. Брагинский, И. С. Раскрепощенные строки (Несколько штрихов к портрету подлинного Хафиза)//Очерки из истории таджикской литературы / И. С. Брагинский. - Сталинабад, 1956. - С. 207-238.
4. Брагинский, И. С.Очерк о Хафизе, его эпохе и творчестве//Из истории персидской и таджикской литературы / И. С. Брагинский. - Москва: ГРВЛ «Наука», 1972. - С. 342-348.
5. Брагинский, И. С. О творчестве Камола Худжанди//Очерки из истории таджикской литературы/И. С.Брагинский.-Сталинабад, 1956. - С. 239-263.
6. Брагинский,И.С.Таджикская литература/И.С.Брагинский//Краткая литературная энциклопедия/Под редакцией А.А.Суркова.-Москва:Советская энциклопедия,1972.-С. 334345.
7. Брагинский,И.С.К изучению творчества Камола Худжанди:В связи с подготовкой критического издания его Дивана/И.С.Брагинский//КСИВ.-Москва,1958.-№27.-С.82-87.
8. Брагинский,И.С.Таджикская литература 1Х-ХУ вв.(период утверждения и развития феодализма) /И.С.Брагинский//История литератур народов Средней Азии и Казахстана. Под ред. М.И.Богдановой.-Москва:Издательство Московского университета,1960. - 490 с.
9. Брагинский, И. С. Камолуддин Масъуд//Из истории таджикской и персидской литературы: Избранные работы /И. С. Брагинский. - Москва: Наука, ГРВЛ, 1972. - С. 354-357.
10. Брагинский, И.С. Соловей Ходжента //12 миниатюр/И.С.Брагинский. -Москва: Художественная литература, 1966. - С. 254- 261.
11.Брагинский,И.С.От Авесты до Айни/И.С.Брагинский.-Душанбе: Ирфон, 1981. -С. 160-168.
12. Брагинский, И. С. Мотивы протеста в таджикской и персидской лирике Х1У века. Хафиз. Камол // Из истории таджикской народной поэзии / И. С. Брагинский. - Москва: Издательство Академии наук, 1956 . - 496 с.
13.Брагинский, И. С. О периодизации.... / Из истории персидской и таджикской литератур: Избранные работы.-Москва: Наука, ГРВЛ, 1972.-С. 342-348; 354-357.
14.Гулисурхй, Эрач. Мукаддима//Девони Камоли Хучандй : иборат аз ду чилд/Бо эхтимоми Эрачи Гулисурхй.-Ч,. 1.-Техрон: Суруш, 1374. - С. 3-154.
15.Камол Ходжентский и Сайидо Насафи // Коммунист Таджикистана. - 1946. - 6-го апреля.
16.Камоли Хучандй. Девон / Матни интикодй бо эхтимоми К. Шидфар (иборат аз ду чилд ва чахор китоб); Зери назари И. С. Брагинский. - Маскав: Идораи интишороти "Дониш", 1975.
- 1062 с.
17.Набавй, А. Осори адабиётшиносй ва накди адабии устод Садриддин Айнй // Айнй, С. Мунтахаби асархои илмй дар ду чилд. Ч,илди дувум.-Душанбе: Дониш, 2008. - 10 с.
18.Намунахои адабиёти точик. - Сталинобод, 1940 . - 604 с.
19. Список работ И. С. Брагинского по истории древнеиранских литератур и о персидских и таджикских классиках//Из истории персидской и таджикской литератур: Избранные работы.
- Москва: Наука, ГРВЛ, 1972. - С. 479-483.
20.Шакурй, М. Хуросон аст, ин чо! - Душанбе: Пайванд, 1996. - 362 с.
REFERENCES:
1. Kamol, Khujandi. Selected Lyrics/K.Khujandi.-Stalinabad: State publishing-house of the Tajik SSR, 1949. - 70 p.
2. Braginsky, Г. S. Kamal Khujandi/I.S.Braginsky//BSE. The third edition, Vol. 12.
3. Braginsky, Г. S. Liberated Lines (A few strokes to the portrait of the true Hafiz) / Г. S. Braginsky // Essays on the History of Tajik Literature. - Stalinabad, 1956. - P. 207-238.
4. Braginsky, Г. S. Essay on Hafiz, his Era and Work / Г. S. Braginsky // From the History of Persian-Tajik literature, 1972. - P. 342-348.
5. Braginsky,I. S.On the Work of Kamol Khujandi // Essays on the History of Tajik Literature / Г. S. Braginsky.-Stalinabad, 1956 . - P. 239-263.
6. Braginsky,I.S.Tajik Literature/I.S.Braginsky//Brief Literary Encyclopedia, edited by A.A.Surkov. -Moscow: Soviet Encyclopedia, 1972. - P. 334-345.
7. Braginsky Г. S.To the Study of Kamol Khujandi Work: in Connection with the Preparation of a Critical Publication of his Divan/I.S.Braginsky // KSIV. - Moscow. -1958. - No. 27. - P. 82-87.
8. Braginsky, Г. S. The Tajik Literature Referring to the IX-th the XV-th Centuries (period of establishment and development of feudalism) / Г. S. Braginsky // The History of Literature of the Peoples of Central Asia and Kazakhstan. Edited by M.I. Bogdanova. - M.:Publishing-house of Moscow University, 1960. - 490 p.
9. Braginsky, I. S. Kamoluddin Mas'ud // From the History of Tajik-Persian Literature: Selected Works/I.S.Braginsky.-Moscow:Nauka, GRVL, 1972. - P. 354-357.
10.Braginsky,I.S.Nightingale of Khodjent //12 miniatures /I.Braginsky.-M.:Artistic Literatura, 1966. -P. 254-261.
11.Braginsky, I. S. From Avesta to Aini / I. Braginsky. - Dushanbe: Cognition, 1981. - P. 160-168.
12.Braginsky, I. S. Motives of Protest in Tajik-Persian Lyrics of the 14-th Century. Hafiz. Kamol//From the History of Tajik Folk Poetry / I. S. Braginsky.-M.: Publishing-house of the Academy of Sciences, 1956. - 496 p.
13.Braginsky, I. S. On Periodization / From the History of Persian-Tajik Literature: Selected Works / I. S. Braginsky. - Moscow: Nauka, GRVL, 1972. - P. 342-348; 354-357.
14.Gulisurkhi, Eraj. Introduction / Kamoli Khujandi's Divan: in two volumes / With the efforts of Eraj Gulisurhi. - Volume 1. - Tehran: Surush, 1374. - P. 3-154.
15.Kamol Khojentskiy and Sayido Nasafi//Communist of Tajikistan.- 1946. - April 6.
16.Kamoli Khujandi. Devon / With the efforts of K. S. Shidfar (consists of two volumes and four books); Edited by I.S. Braginsky. - Mockow, 1975. - 1062 p.
17.Nabavi, A. Literature and Literacy Criticism of Sadriddin Aini/ A. Nabavi //Aini, S. A selection of scientific works in two volumes. Volume 2. - Dushanbe: Knowledge, 2008. - P. 10.
18.Patterns of Tajik Literature. - Stalinabad, 1940. - 604 p.
19.I. S. Braginsky's List of Works on the History of Ancient Iranian Literatures and Persian-Tajik Classics//From the History of Persian-Tajik Literature: Selected Works. - Moscow: Science, GRVL, 1972. - P. 479.
20.Shakuri, M. Khuroson Is Already Here!/M.Shakuri.-Dushanbe: "Payvand", 1996. - 362 p.
