CC BY
20
УДК 8Т1, о - 96 ББК 83.3(0)4
МУАРРИФИИ ЧА^ОР Оксидов Оцилбой Цурабоевич, докторант (PhD)-u
НУСХАИ ХА ТТИИ курси дуюуми факултети забонуои
ДЕВОНИШАЙХКАМОЛИ шарци МДТ "ДДХ ба номи акад.БТафуров"
ХУЦАНДИ (Тоцикистон, Хуцанд)
О ЧЕТЫРЕХ СПИСКАХ Окилов Окидбой Джурабекович, докторант (PhD) РУКОПИСЕЙ ДИВАНА второго курса факультета восточных языков
СТИХОВ ШЕЙХА КАМОЛИ ГОУ "ХГУ имени акад.Б. Гафурова"(Таджикистан, ХУДЖАНДИ Худжанд)
CONCERNED WITH FOUR Okilov Okilboy Jurabekovich, the second-year doctoral
LISTS OF MANUSCRIPTS OF student (PhD) of the Faculty of Oriental Languages under
SHEIKH KAMOLI the SEI "KS U named after academician B. Gafurov "
KHUJANDI S COLLECTION (Tajikistan, Khujand),
OF COMPOSITIONS E-mail: okilov_1987@mail.ru
Вожа^ои калиди: нусхаи хаттй, девон, Камоли Хуцандй, тасуеу, матншиносй, цасида, газал, цитьа, рубой
Мацола дар мавриди омузиш, таулил ва баррасии чауор нусхаи хаттии девони Камоли Хуцандй - нусхаи № 4738, Китобхонаи Остони Кудси Разавии Машуад, нусхаи № 2103, китобхонаи Отиф Афандии шаури Истамбул, нусхаи хаттии №486 Китобхонаи Донишгоуи Миччигани иолоти Миччиган ва нусхаи хаттии №1055 Китобхонаи Донишгоуи Панцоб, ки дар нашруои девонуои шоир мавриди истифода царор нагирифтаанд, баус мекунад. Нахуст перомуни ауаммияти нусхауои хаттй дар адабие'ти форсй-тоцикй, теьдоду макони нигаудории нусхауои девони шоир ва равиши тасуеуи девон мухтасар сухан рафта, дар идома таулилу баррассии чауор нусхаи девони Камоли Хуцандй аз руи меьёри нусхашиносй бо такя ба равиши мууаццицони нусхашиносу матншинос сурат гирифтааст ва навоцису ауаммияти нусхауои хаттии мавриди тауциц нишон дода шудааст. ^ангоми омузиш аз нусхауои №4738 ва №2103 4 газал, 11 рубой, 5 цитьа ва 4 муаммо дарёфт шуд, ки то уол ба нашр нарасидаанд. Тартиби газалуо ва монандии навишти мисраьуои нусхаи №486 бештар монанд банусхаи хаттии №4739 - цадимтарин нусхаи девони Шайх Камол дар уоли уозир буда, дар кори тасуеуи нусхаи №4739 ва пурра кардани афтодагиуову нуцсони матни он судманд аст. %амчунин, нусхаи №1055 чауорумин нусхаи хаттии девони Камоли Хуцандй мебошад, ки дорои муцаддима аст.
Ключевые слова: манускрипт, диван стихов, Камол Худжанди, корректирование, текстология, касида, газель, кита, рубай
Статья посвящена изучению и анализу четырех списков рукописей дивана стихов Камоли Худжанди - список № 4738 библиотеки Остони Кудси Разави Мешхеда, список № 2103 библиотеки Отифа Афанди Стамбула, список №486 библиотеки Мичиганского университета штата Мичиган США, список №1055 библиотеки Пенджабского университета, которые не использовались при сосотавлении дивана поэта. Вкратце излагается о значении рукописей в персидско-таджикской литературе, количестве и местонахождении списка рукописей дивана поэта и методе исправления дивана.Проведен анализ четырех рукописных манускриптов дивана Камоли Худжанди в соответствии с нормами кодикологии, основанной на методах кодикологов и текстологов, и показана новизна и важность изучаемых рукописей. Отмечается, что в ходе изучения списков №4738 и №2103 были обнаружены 4 газели, 11 рубаи, 5 китьа и 4 муаммо, которые еще не были опубликованы. Порядок газелей и сходство строк в списке № 486 больше похожи на сисок № 4739, самую старую копию дивана шейха Камола в настоящее время, которая полезна для корректирования и заполнения пробелов в тексте списка № 4739. Также список под №1055 является четвертым рукописным манускриптом дивана Камоли Худжанди, в котором есть введение.
Key words: manuscript, collection of compositions, Kamol Khujandi, proofreading, textology, kasida, ghazal, kifa, rubai.
The article dwells on the study and analysis beset with four lists of manuscripts of Kamoli KhujandVs collection of compositions - list no. 4738 called Ostoni Kudsi Razavi in Mashhad library, list no. 2103 of named Otif Afandi in Istanbul library, list no. 486 entitled Michigan University in the USA library, list no. 1055 referred as Punjab University in Indian library, which were not used while composing the poefs collection of compositions. The author of the article outlines the meaning of manuscripts in
Persian-Tajik literature, the number and location of the list of the poet%s collection of compositions manuscripts and the method of correction of the former shortly. In his article the author conducts an analysis in regard to four manuscripts of Kamoli KhujandVs collection of compositions in accordance with the norms of codicology designing on the premise of methods of codicologists and textologists; the novelty and importance of the studied manuscripts being taken into consideration as well. It is underscored that while studying the lists No. 4738 and No. 2103, 4 ghazals, 11 rubais, 5 kit'a and 4 muammo were found, which have not yet been published. The order of ghazals and similarity of the lines in the list no. 486 are more similar to the list no. 4739, the oldest duplicate of Sheikh KamoVs collection of compositions at present being useful for correcting and filling in the gaps in text of the list no. 4739. As well as, the list no. 1055 is considered to be the fourth manuscript of Kamoli KhujandVs collection of compositions possessing an introduction.
Нусхахои хаттии осори адабиву таърихй аз сарчашмахои мухимму аслй дар самти тахкикоти адабиётшиносй буда, барои густариши ин фан ахаммияти махсусе доранд. Х,оло беш аз 130 нусхаи девони Камоли Хучандй шинохта шудааст, ки беш аз 100 нусхаи он дар китобхонахои кишвархои хорича, ба монанди Узбекистан, Туркия, Русия, Эрон, Покистон, Х,индустон, Иёлоти муттахидаи Амрико, Олмон, Бритониё, Миср, Афгонистон ва г. нигахдорй мешаванд. То кунун, дар мукаддимаву пешгуфторхои девонхои банашррасидаи шоир теъдоди каме аз ин нусхахо (бархе батакрор) муаррифй гашта, ки он маълумот на хамаи мушаххасоти нусхахои муаррифишавандаро фарогир аст, зеро он нусхахо ба таври зарурй омухта нашудаанд. Чунонки мухаккики эронй - Ч,уё Чдхонбахш гуфта: «Гарази донишу фанни тасхехи мутун ба даст омадани матни харчи наздиктар ба матни аслй аст, ки аз зери калами нависандае хорич шуда, ё аз баёни шоир ё гуяндае таровиш ёфта ва имруз мавриди пажухиши мост...
Нуктаи мабониву корсоз дар тасхехи мутун ин аст, ки тасхехи як матн бехинасозии он нест, чунонки касе пиндорад мурод аз тасхех сахех гардонидани аглоти мусанниф ва фасех сохтани алфозу равон сохтани иншои китоб аст, харгиз. Тасхехи мутун бозсозиву эхёи мучаддади матнест, ки метавонад гуёи гушае аз фарханг ва дониши он сарзамин бошад» (13, 13-14). Аз ин гуфта бармеояд, ки максад аз тасхехи девони ин ё он шоир тасхехи ашъор дар асоси завку саликаи мусаххех набуда, балки ислохи он бо роху усулхои фанни матншиносй бо истифода аз нусхахои хаттй, пас аз омузиши амики он мебошад, ки мутаассифона чунин тасхех солхои охир камтар ба чашм мерасад. Дар ин бора мухаккики дигари эронй - Гуломризо Сутуда низ чунин ишора дорад: «Х,адаф ва гояти накду тасхехи мутуни адабй он аст, ки аз руи нусахи хаттии мавчуд нусхаи аслй ё кариб ба асли як асарро эхё ва мураттабу мудавван кунанд ва онро ба сурате арза доранд, ки хонандаи ахли тахкик битавонад якин ва итминон хосил кунад, ки агар асли як асарро дар даст надорад, нусхае аз он дорад, ки ба сурати аслй ва шакле, ки мусаннифу муаллиф навиштааст, ба нихоятдарача наздик аст» (6, 430). Бино бар ин, нигоранда азм намуд, то дар мавриди ахаммияту хусусиятхои чахор нусхаи хаттии дар асри XV китобатшудаи девони Шайхи хучандй - нусхаи Китобхонаи Отиф Афандии шахри Истамбули Туркия, нусхаи Китобхонаи Остони ^удси Разавии вилояти Машхади Эрон, нусхаи Китобхонаи Донишгохи Мичигани иёлати Миччигани Амрико ва нусхаи Китобхонаи Донишгохи Панчоби Ч,умхурии Исломии Покистон, ки то имруз дар тасхехи девонхои банашррасида мавриди истифода карор нагирифтаанд, маълумоте дода бошад.
а) Нусхаи Китобхонаи Остони ^удси Разавии вилояти Машхади Эрон тахти №4738 нигахдорй мешавад. Нусхаи мазкур низ яке аз нусхахои кадим ба хисоб рафта, китобати он мохи сафари соли 867 / октябри соли 1463 аз тарафи Махмуд ибни Мухаммади Хуморй ба анчом расидааст. Мушаххасоти нусха чунин аст:
Андозаи нусха 20,5х15см буда, он дорои 232 барга мебошад. Ч,илди китоб муковаи картонии расмисохт буда, руи он бо накшу нигори хос (яъне, гулкорй) ороиш ёфтааст ва дорои туранч, сартуранч ва занчира мебошад, ки хама аз накши гул сурат бастаанд. Бадракаи хар ду тарафи нусха вучуд дорад. Дар бадракаи огозу анчоми нусха соли бозбинй шудани он зикр шуда, инчунин, дар бадракаи огози нусха мухтасаран мушаххасоти нусха сабт шудааст. Дар сахифаи аввали баргаи нахустин накши туранчмонанди хоси нусхапардозии асри XV ороиш ёфта, дар сахифаи дувуми нусха пас аз ороишот 10 байт аз касидаи «Ифтитохи сухан он бех, ки кунанд ахли камол» китобат шудааст. Нусха бо хати настаълик ба калам омада, хар сахифа 13-14 сатр дорад. Нусха шомили 2 касида (68 байт), 754 газал (5261 байт, аз ин шумор газали баргаи 4а «Эй зи гамат чон ба чафо мубтало» дар баргаи 201б, газали баргаи 69а «Аз ту чашмам чу хатат кай тарафи мах бошад» дар баргаи 90б, газали баргаи 76б «Пеши руят, санамо, васфи камар натвон кард» дар баргаи 78б ба микдори 21 байт такрор шудаанд.
Хдмчунин, 2 байти аввали газали баргаи 82а «Дил дар талабат руй ба сахрои гам овард» дар баргаи 83б кабл аз газали «Руят ба чунин дида тамошо натавон кард» дар як чадвал китобат шудааст ва 2 байти газали баргаи 120а «Х,ама касро назаре аз ту таманно бошад» бошад, дар поёни баргаи 121а сабт шудааст. Аммо идомаи газал дар баргаи баъдй дида намешавад ва ин аз он шаходат медихад, ки байни баргаи 121 ва 122 баргае ва ё баргхое афтодааст. Аз ин лихоз, чамъи газалхо бо такрори хамдигар 759 газал буда, ба микдори 5286 байт аст), 38 китъа (99 байт), 10 муаммо (11 байт), 24 рубой (48 байт) ва 1 фард (1 байт) буда, нусхаи мазкур дар мачмуъ фарогири 5488 байти Шайх Камоли Хучандист. Аз сабаби фарсуда шудани гушахои баргахо, сахифахои он таъмир шуда, ба руи навиштахои хошияи баъзе баргахо (баргахои 1, 3) варакпорахо насб гардидаанд, ё об ба он расида, ки хонандаро ба мушкилй дучор месозад. Дар матни баъзе баргахо низ асари об ба чашм мерасад, аз чумла дар баргахои 12, 30, 38 ва 87 баъзе калимаву иборахо нохоност. Баъзе мисраъхои газалхои «Маро сарест, ки чуз бо гами ту сархуш нест», «Х,алка бар дар мезанад хар дам хаёли руи дуст» ва «Ташнаи васли туро бе ту агар хоб ояд» кисман афтода, чояш холй гузошта шудааст. Аммо калимахои афтода ва галаткардаи газалхои «Вакте мурид буд дил, акнун гулом шуд» ва «Барфуруз имшаб ба талъат мачлис, эй мохи мунир!»-ро котиб дар хошия навиштааст. Инчунин, нусхаи мазкур дар радифи харфхои «со», «зол», «айн» ва «коф» газал надорад. Дар рафти омузиши нусхаи мазкур 2 газал, 3 китъа, 5 рубой ва 1 муаммо ба чашм расид, ки дар ягон нашри девони шоир, ки то имруз ба нашр расидаанд, дида нашуд. Ашъори тозаёфта дар поёни ин макола оварда мешавад.
б) Нусхаи Китобхонаи Отиф Афандии шахри Истамбули Туркия тахти №2103 нигахдорй мешавад. Нусхаи аксбардоришудаи нусхаи мазкур дар «Хона-музейи Камоли Хучандй» махфуз аст. Ин нусха яке аз нусхахои кадим ба хисоб рафта, китобати он мохи мухаррами соли 872 / августи соли 1468 аз тарафи Мухаммад ибни Алоуддини Табрезй ба анчом расидааст. Мушаххасоти нусха чунин аст:
Андозаи нусха 20х11 см. буда, он дорои 263 барга мебошад. Ч,илди нусха муковаи чармии расмисохти чигариранг буда, он дорои туранчу занчираи хаккокишуда мебошад. Бадракаи хар ду тарафи нусха хифз шуда, дар бадракаи огози китоб мухрхои вакфиву раками тартибии нусха ва дар бадракаи охири китоб танхо раками тартибй сабт шудааст. Хаташ настаълики зебо буда, хар сахифа 12-13 сатр дорад. Нусха шомили 1 касида (19 байт), 868 газал (6089 байт ва 1 байт дар хошияи газали «Х,азор сарв, ки дар хадди эътидол барояд», хамчунин газалхои «Эй зи гамат дил ба чафо мубтало» ва «Эй хати ту сабзии хони бало» дар радифи харфи «йо» низ такрор шудаанд, ки дар умум 870 газал ба микдори 6104 байт, 60 китъа (144 байт), 15 муаммо (16 байт), 3 фард (3 байт), 23 рубой (46 байт) ва 1 рубой-мустазод (2 байт) буда, дар мачмуъ нусхаи мазкур 6320 байтро ташкил медихад. Нусха бисёр нафис буда, хеле хуб нигахдорй шудааст. Масалан, калимахои афтодаву чойнагирифтаи баъзе мисраъхои газалхои «Мох дар хусн ба рухсори ту хешованд аст», «Мо ба куфри зулфи у дорем имоне дуруст», «Чашмат ба саъйи гамза дари фитна боз кард», «Чашми мастат гушмоли наргиси пурхоб дод», «Шаб, ки дар хилватам он шамъи шакарлаб бошад», «Биё, сокй, ки бехи гам ба даври гул барандозем», «Туро дар дил вафо бошад, чй донам», «Чаро ранчид ёр аз ман, гунохи худ намедонам», «Чй хуш буд он шабе, к-аз дар даромад ёри махруям», «Дил зи чашми у ба нозе маст шуд, бехеш хам», «Эй сабо, бар хоки куи ёри мо хуш меравй» ва як байти афтодаи газали «Х,азор сарв, ки дар хадди эътидол баромад» дар хошия китобат шудааст. Бо вучуди ин, дар чо-чои матни баргахои 84, 114, 115, 123, 151 ва 176 об расида, аз онхо баъзе калимахо нохоност. Х,амчунин, аз баъзе мисраъхои газалхои «Бе ту маро чашми чахонбин тар аст», «Сабо зи дуст паёме ба суи мо овард», «Х,ар кучо бо ёди он лаб мачлисе ангехтанд», «Афтод дил аз дасту надонам зи чй афтод», «Бо орази ту зулф дам аз наккши Чин занад», «Буи хушат чу хамдами боди сахар шавад», «Пеши рухи ту дида париро наку надид», «Сарви сихй дар бустон чандон, ки боло мекашад», «Суфй аз риндон бипушад май, ки дар хилват бинушад», «Арафоти ишкбозон сари куи ёр бошад», «Гулро ба даври руи ту кас бу намекунад» ва «Як чашм задан чашми ту бе ноз набошад» харфхову калимахои баъзе мисраъхо аз чониби котиб партофта шуда, ба маъниву вазни шеър халал ворид гаштааст. Х,ангоми омузиши нусхаи номбурда ба назар расид, ки чойхои баргахои 17 ва 18 хангоми таъмири нусха иваз шудааст, зеро дар охири баргаи 16 ду байти газали «Дилам аз шамъи рухат дар табу тоб аст имшаб» китобат шуда, баргаи 17 бошад, бо мактаи газали «Аз гулистони рухат хусни бутон як варак аст» огоз мешавад, вале баргаи 18 бошад, бо идомаи газали «Дилам аз шамъи рухат дар табу тоб аст имшаб» огоз шуда, бо шаш байти газали «Аз гулистони рухат хусни бутон як варак аст» ба поён мерасад. Дар нусхаи мазкур дар харфхои арабиасоси «со», «зол», «айн» ва «коф» газал вучуд надорад. Хдмчунин, дар рафти омузиши нусхаи мазкур 2 газал, 3 китъа, 6 рубой ва 4 муаммо ба чашм расид, ки дар
ягон нашри девони шоир, ки то имруз ба нашр расидаанд, дида нашуд. Бори аввал 1 газал ва 2 рубоии тозаёфтшудаи нусха бо 2 газали тозаёфтшудаи нусхаи №4738 дар маколаи нигоранда бо номи «Дастхатхои девони Шайх Камоли Хучандй ва масъалаи матншиносй» дар «Фаслномаи илмй-адабии Камоли Хучандй» №4(12)2017 ба нашр расида буд (3, 70). ^айд кардан ба маврид аст, ки нусхаи №2103 бори аввал тавассути кушишу захвати доктори илмхои филология Фахриддин Насриддинов барои интихоби 10 газали шоир дар тартиби мачмуае аз ашъори Шайх Камоли Хучандй бо номи «Армугони ахли дил», бахшида ба Конференсияи байналмилалии «Камоли Хучандй: Ташаккули адабиётшиносй ва равобити адабй» (Хучанд, 28-29 октябри соли 2016) ба муомилоти илмй кашида шуда буд. Х,амчунин, мавриди зикр аст, ки нусхаи номбурда аз чониби рокими ин сатрхо низ дар хаммуаллифй бо Бахром Рахматов дар тасхехи 200 газали шоир, ки соли 2018 бо номи «Вараки хусн» ба табъ расид, мавриди истифода карор гирифтааст. Нусхаи номбурда аз шумори нусхахои кадимаи девони шоир ба шумор рафта, барои тасхех ва шинохти дурусти аксар газалхои Камоли Хучандй аз лихози дуруст китобат шудани иддае аз газалиёти шоир бисёр судманд ва аз ахаммияти бузург бархурдор аст.
Зикри ин нуктаро лозим мешуморам, ки каблан банда хангоми муаррифии нусхахои номбурда дар мукаддимаи «Вараки хусн», маколаи «Дастхатхои девони Шайх Камоли Хучандй ва масъалаи матншиносй» ва «Муаррифии нусхаи аксии девони Камоли Хучандй» ба иштибох рох дода, нусхаи №2103-ро дорои 870 газал, 57 китъаву 5 фард ва нусхаи №4738-ро 758 газал, 37 китъа ва 12 муаммо нишон дода будам (ниг.: 3, 68; 4, 142; 5, 4-5) ва инак хангоми омузиши дакик он иштибохоту ихтилофот дар ин макола бартараф карда шуд. Зимни омузишу баррасии нусхахои мазкур ба назар расид, ки такрори газали «Эй зи гамат дил ба чафо мубтало» радифи харфи «алиф» дар хар ду нусха дар радифи харфи «йо» ба такрор омадаанд ва газали «Эй хати ту сабзии хони бало» радифи «алиф» низ дар нусхаи №2103 дар радифи харфи «йо» ба такрор омадааст. Чунин такрори газалхо дар нусхаи хаттии №4739-и Китобхонаи Остони ^удси Разавй (8, 11а, 206а) низ ба чашм мерасад ва гумон меравад, ки шояд хар се нусха аз руи як нусха руйнавис шуда бошанд ва як сабаби ихтилофи тартиби газал, китъа, рубой, муаммо ва фард агар дар афзудани ашъори навёфта дар нусхахо аз чониби котиб бошад, дигар, тартиби газал аз руи завки котибон дар нусхахои руйнависшуда аст ва шояд он нусхае, ки котибон аз он руйнавис кардаанд, нусхаи руйнависшудаи мусаввадаи шоир бошад. Албатта, аксар адибону суханварон дар замони зиндагиашон мусаввадае дошта ва пас аз тахриру бозхонй онро барои нусхабардорй ва покнависй ба котибон такдим мекардаанд (1, 30). Максад аз овардани ин сухан дар ин чо он аст, ки харчанд то имруз дар мавриди мусаввадаи девони Камоли Хучандй бо хатти худи у маъмулоте дида намешавад, аммо гумон меравад, ки Шайх Камол низ мусаввадае аз девони худро доштааст ва пас аз нусхабардориву покнависй онро аз байн бурдааст, зеро расми нусханависй дар адабиёти асри миёна чунин буд, ки хангоми хатми покнависй ва нусхабардорй аз руи мусаввада аксари вакт онро нобуд месохтаанд, «зеро аз он чо, ки муаллиф бо холатхои хоси равонй ба таълиф мепардохта ва вакфахои зиёдеро дар дарознои таълифи асар эхтимол мекарда» (1, 30), аз ин сабаб аксари мусаввадахо бадхону шомили хатхурдагй ва ислохоту дигарсонихои фаровон будаанд. Андешаи устоди равоншод Абдулманнони Насриддин низ дар мавриди тахрири муаллифй (ниг.: 2, 479-480) махз ишора ба хамин аст, ки шоир мусаввадае дошта, вагарна чй гуна метавон як газалро тахрири дигар аз чониби муаллиф шуморид.
в) Нусхаи хаттии № 486 дар китобхонаи Донишгохи Мичигани иёлати Миччигани ИМА нигахдорй мешавад. Нусха соли 905/1499-1500 дар Дорулмуваххидини ^азвин китобат шуда (11, 154а), дорои 154 барга мебошад. Мушаххасоти нусхаи мазкур чунин аст:
Андозаи он 22*13,5 см буда, чилди он расмисохт аст ва бо абраи рангаш зайтунй руйкаш шудааст. Бадракаи хар ду тарафи нусха хифз шудааст. Дар огози баргаи 1б ороиши наккошишуда тасвир ёфта, пас аз он 10 байт аз касидаи «Ифтитохи сухан он бех, ки кунанд ахи камол» китобат шудааст (11, 1б). Дар хар сахифа 13-14 сатр дорад. Дар нусхаи мазкур котиб аз мастари 15 сатрй истифода кардааст. Хаташ настаълик аст, аммо котиби нусха шинохта нашуд. Дар атрофи аксари баргахои нусха нишонаи догхои об дида мешавад. Дар матни баргахои 57, 58, 83, 84, 85, 86, 87, 88 низ асари об дида мешавад, ки хушбахтона ба матн осебе нарасонидааст. Байтхои афтодаи газалхои «Хатат чу Хизр ба оби хаёт наздик аст» ва «Дил, ки шуд з-он зулфи савдой фарох» дар хошия китобат шуда, як мисраи газали «Ту худ ба гуш наёрй хадиси зории мо» афтодааст. Дар баргахои 11 ва 141 калимахои чойнагирифтаву афтода дар хошия сабт гашта, дар мисраъхои бештари газалхо радифхои якгун дарч намешавад. Инчунин, дар нусхаи мазкур бо радифхои «со»,
«хо», «зол», «айн» ва «коф» газал вучуд надорад. Бо вучуди он, ки теъдоди абёти нусха нисбат ба нусхахои хаттии дигар хеле кам аст, нусха дар холати хуб карор дорад. Паихамоии газалхои нусха ва аксаран тарзи якгуни навишти он бо нусхаи хаттии № 4739-и китобхонаи Остони К^удси Разавй, ки кадимтарин нусхаи хаттии девони Камоли Хучандй дар холи хозир аст, нигорандаро ба чунин андеша водор кард, ки он аз руи нусхаи муътабари мазкур китобат гардидааст. Аз ин ру, нусхаи номбурда дар кори тасхехи девоне, ки дар асоси нусхаи хаттии № 4739-и китобхонаи Остони К^удси Разавй сурат мегирад, барои пурра кардани афтодагихои матни он судманд хохад омад. Нусха дорои 1 касида (20 байт), 592 газал (3974 байт) ва 2 китъа (7 байт) аст. Дар мачмуъ нусхаи мазкур шомили 4001 байти Шайх Камоли Хучандист. Нусхаи мавриди тахкик бори нахуст аз чониби нигорандаи ин сатрхо дар хаммуаллифй бо Бахром Рахматов дар тасхехи 200 газали шоир, ки соли 2018 бо номи «Вараки хусн» ба табъ расид, мавриди истифода карор гирифтааст (7, 16-250).
г) Нусхаи хаттии девони Камоли Хучандй №1055, низ яке аз нусхахои кадими девони Камоли Хучандй ба хисоб рафта, дар Китобхонаи Донишгохи Панчоби Ч,умхурии Исломии Покистон нигахдорй мешавад. Х,арчанд, нусха таркима надорад, аммо мушохида машавад, ки он нусхаи кадима мебошад, зеро он чахорумин нусхаи девони шоир мебошад, ки дорои мукаддима аст. Мушаххасоти нусха чунин аст:
Андозааш 13*19 см. буда, дорои 71 барга ва аз сабаби он ки онро аз руи нусхаи электронй (Pdf) муаррифй менамоем, омузиши чилди ва бадракаи он гайриимкон аст. Нусхаи номбурда бо хати настаълики хушхон ба калам омада, аксари сахифахо 14-15 сатрй ва бархе дорои 13 сатр мебошанд, аммо огози мукаддимаи нусха, ки аз баргаи 1б огоз мешавад, аз сабаби доштани ороиш 13 сатрро фаро гирифта, 4 сахифаи бокимондаи мукаддима 17 сатрй китобат шудааст (12, 1б-3б). Аз ин бармеояд, ки котиб дар китобати кисмати газалиёти нусха аз мастари 17 сатрй истифода кардааст.
Дар нусха касида, маснавй, китъа, рубой ва фарди Шайх Камол китобат нашудаанд ва хангоми омузиш маълум гардид, ки он мунтахабе беш нест, зеро пас аз анчоми мукаддима аз баргаи 4а газалхои шоир аз радифи харфи «ро» бо газали «Бар сари куи ту гар будй маро рохи гузар» огоз гашта, бо радифи харфи «йо» бо газали «Хохам бари ту бурдан дилро, ки шуд хаёлй» ба итмом мерасад. Теъдоди газал дар нусхаи мазкур 276-то (1932 байт) буда, бо радифхои «айн» ва «гоф» газал вучуд надорад. Газалхо дар дохили чадвали чорхата дар ду сутун китобат шудааст. Х,ошияи болои нусха 3 см, беруна 3,5 ва поёнй 2,5 см аст.
Аз сабаби ба тамоми баргахои нусха об расидан калимаву мисраъ ва дар баъзе баргахо сатрхоро хам аз байн бурдааст, ки барои мусаххех мушкилихо эчод мекунад. Масалан, 30% мукаддима аз байн рафтааст (12, 1б-3б). Инчунин, осори тармими сахифахои нусха ба истиснои сахифахои 67б то 70а дар хамаи сахифахои бокимонда дида мешавад, ки бар асари насб намудани чойхои фарсудашуда, бо варакпорахо руи баъзе калимаву иборахои мисрахои ашъори шоирро пушидааст. Кдйд кардан ба маврид аст, ки махз пас аз тармим ба баргахои нусха ракамгузорй шуда, баргаи 31 ба чои баргаи 34 насб гаштааст, зеро се байти аввали газали «Сухбати ошику хабиб ба хам» дар поёни баргаи 34б ва чахор байти охири газали мазкур дар огози баргаи 31а китобат шудаанд. Ин аз он шаходат медихад, ки хангоми тармим баргаи 31 ба чои баргаи 34 насб шуда, дар вакти ракамгузорй баргахои 32, 33, 34 бо ракамхои 31, 32, 33 ракамгузорй шудаанд. Аз ин лихоз, агар баргаи 34 кабл аз баргаи 31 чойгир шавад, он гох ин нуксон аз нусхаи мавриди тахкик бардошта мешавад. Нуксони дигар ин аст, ки нусха рикобак надорд, яънедар поёни хар як барга навишта шудани калимаи огози баргаи баъдй, ки аз хусусиятхои мухими нусханависй ба хисоб меравад, дида намешавад. Бояд ёдовар шуд, ки нусхаи номбурда бо ин хама нуксон дар тасхехи ашъори Камоли Хучандй аз ахамияти бузург бархурдор аст, зеро мукаддимаи он, ки ба андешаи нигоранда руйнавис аз нусхаи дигар аст, аз хама нусхахои мукаддимадоре, ки дар даст дорем, фасехтар аст ва бо вучуди ахамияти бузург доштан барои ислохи мукаддима, аз мавчуд будани боз як нусхаи хаттии дорои мукаддимаи Камоли Хучандй шаходат медихад, ки то хол шинохта нашудааст.
Инак, таваччух мекунем ба ашъори навёфтшудаи Камоли Хучандй аз нусхахои №4738, ва №2103: Ашъори навёфтшудаи Камоли Хучандй аз нусхаи №4738: Газал:
Як лауза дарди ишци ту аз дил намешавад В-аз дида нацши руи ту зоил намешавад. Гуянд панд деу дили шайдои хешро, Бисёр панд додаму оцил намешавад. Дар вартаест киштии сабрам ба баури ишц, К-аз гарцгоуи мавц ба соуил намешавад.
Эй дил, мабар умед, ки бе ращ %ец даст Дар гардани умед %амоил намешавад. Гуянд саъй кун, ки шавад ком %осилат, Ман саъй менамояму %осил намешавад. Сад бор уфтод ба доми бало Камол,
Худ панд менагираду оцил намешавад (9, 123б). * * *
Туи, ки наргиси мастат зи ман рабуд ором, Кашида сунбули зулфи ту лоларо дар дом. Туро ба зинати машшота %ец %оцат нест, Ки %аст оинаи руи ту чу мо%и тамом. Ба го%и хандаи дурбор дар шакаррези, Шикастапистаи чашми ту мешавад бодом. Ки донад он чи зи зулфи ту мекашам шабу руз, Гариби ша%р шиносад, ки чист ме%нати шом?! Дили Камол, ки дар ишц саркаши дорад, Ба тозиёнаи %ацри ту оцибат шуд ром (9, 158-158б).
Рубой:
Эй боди сабо, мавсими гул коштан аст, Кори ту зи барф гулшан оростан аст. Дар ша%ри Саро руфтани барф аз дару бом,
Азриши %алоц пунба бардоштан аст (9, 227б). * * *
Хоки цадамат гуфтем, ояд бусид?! Х,ар бор ба дасти бод натвонам дид. Як шаб ба ицозати ту, эй мардуми чашм,
Он сурма зи дасти бод хо%ем кашид (9, 228а). * * *
Эй гунча, ту лутфи он да%ан медони, То кай худро тангда%он мехони? Чун нест ба он лабат мацоли сухане,
Аз боди %аво да%он чи мецунбони (9, 228а). * * *
Гуфтам, ки дамам чанд дами? Гуфт: Чи дам, Гуфтам, ки гамам намехури. Гуфт: Чи гам? Гуфтам, ки назар дар чи кунам?. Гуфт: Китоб,
Гуфтам, ки сухан бо ки кунам?. Гуфт: Коалам (9, 228а). * * *
Гуфтам: - Цонам. Гуфт: - Зи цон низ баро, Гуфтам: - Бинигар. Гуфт, ки руям бинамо. Гуфтам: Бинишин. Гуфт: - Зи пешам бархез, Гуфтам, ки.....Гуфт: - Бирав, жож махо (9, 228б).
^итьа:
Маяфкан навбати ишрат ба фардо, Чу асбоби му%айё дори имруз. Ба истицболи анду% рафта боши,
Чу дар дил ранци фардо дори имруз (9, 203б). * * *
Сари мо хоки он ра% шуд, чи бошад, Агар карди зи муште хок хушнуд. Дигар %ам рух гузори судан он цо,
Туро набвад зиён, моро бувад суд (9, 204а). * * *
Чувайниё, газалиёти шоирона бигуй,
Ба фикри цитъаи биттих рузгор мабар.
Ки гуфтаанд хиёри умам дар ин маъни,
Чу ошице набувад дархури ту харбузах(в)ар (9, 206б).
Муаммо:
Гуфтам: - Ба сароибача, к-аз лут чи хоуи, Вола шуду фарёд баровард, ки моуи (9, 211а). Ашъори навёфтшуда аз нусхаи №2103: Газал:
На руи он ки зи руи ту руй бартобам, На бахти он ки даме суубати ту дарёбам. Надидаам ба цуз аз дида мардуми в-он низ Ба гоуи гиря дарорад миёни гарцобам. Хаёли руи ту дар хоб метавон дидан, Вале зи дарди фироцат намебарад хобам. Зи роуи дур таваццуу ба даргауат кардам, Бад-он умед, ки фатуе шавад аз ин бобам. Маро ба уиммати оли хавои цомати туст, Агарчи дархури уиммат намонд асбобам. Маро зи умр чи уосил ба гайри цон кандан, Чу нест уец насибе зи васли аубобам. Хадиси ишцу гарибиву бекасии Камол,
Ба цуз сабо ки расонад ба гуши асуобам (10, 190б-191а). * * *
Мехурам бода ба ёди рухи ту чун ту мудом,
Цуз бад-ин вацу дамодам натавон хурд мудом. (?)
Цони ман зинда ба цомест, ки дар давр намонд
Гамгусоре, ки бувад покдарун гайр аз цом.
Аксирухсори ту дар бодаи гулгун дидам,
Мастро бехуди аз май на аз он руст мудом!
Ба биуиштам чи фиристиву ба цанноти наим,
Мурги зирак ба чунин дона наяфтад дар дом.
Гояти цибла туи, варна ки ояд ба намоз,
Гараз аз Каъба туи, варна ки бандад эуром?!
Комам ин буд, ки бар лаъли ту фируз шавам,
Умруо рафту даме з-у нарасидем ба ком.
Ман шабу руз ба масти гузаронам фориг,
Руз аз шом ба субу ораму аз субу ба шом.
Аз цауонам се мурод асту бар ин нест фарид,
Суубати ёру мацоми назауу шурби мудом.
Ин ба Шероз муяссар нашавад, медонам,
Хаббазо, хиттаи Багдоду хушо Дори Салом.
Дигарон ном ба номус бароранду Камол
Хаст аз онуо, ки на номус шиносанд, на ном (10, 191а).
Рубой:
Ёре, ки цафои у писандидаи мост, Хоки цадамаш чу сурма дар дидаи мост. Лутфе, ки намекунад, на аз одати уст,
Он низ уам аз толеи шуридаи мост (10, 261б). * * *
Эй боди сабо, мавсими гул коштан аст, Кори ту зи барф гулшан анбоштан аст. Дар шаури Саро руфтани барф аз дару бом,
Аз реши уалоц пунба бардоштан аст (10, 261б). * * *
Бо он ки надорам мани маъшуцапараст, Цуз соиду зулфи у ба каф панцаву шаст. Онро, ки муроди мо аз у буд канор,
Пайваста ба бус зар ниуодем ба даст (10, 262а-262б). * * *
Эй хок, ки дар дафина гавуар дори, Дар парда ниуон моуи мунаввар дори.. Зинуор наку дор дилоромамро,
К-у цони цауонест, ки дар бар дори (10, 262б). * * *
Эй шеър ту оби Хизру хатти зулумот, Аз шеъри тарат ратби лисон килку давот. Гар кард сафина он Хизир гарц ба баур,
Карди ту сафина гарц дар оби уаёт (10, 262б). * * *
Аз табрези чу тир бигрези, беу, Бо шерози агар наёмези беу. Хоке, ки бар у пой ниуад хоразми, Аз тораки шерозиву табрези беу (10, 262б).
^итъа:
Туро ба матлаи шеъре зиён надорад, агар Фитад таносуби лафзи ба байти маънавие Ки ман муояна дидам суханваре, к-уро
Фитодааст таворуд китоби маснавие (10, 257б). * * *
Хиромон суи мо ар ои аз бог, Кашон доман чу сарви цуйбори. Зи уалвое на афзуни кам ар уаст, Биёри дар назар, бо шау бибози (10, 259б).
Муаммо:
Хол дар мулки цамолаш на кам аст аз сари зулф,
К-андар ин мулк чу товус ба кор аст магас (10, 260а). * * *
Парируёни оламро Сулаймон буд фармондеу,
Парируе, ки ман дорам, Сулаймонаш ба фармон аст (10, 260б). * * *
Хусну хулцу намаку нозукиву зебои,
Бути ман ин уамаро дораду кокул бар сар (10, 260б).
Байти охир дар нусхаи 2103-и Отиф Афандй хам омадааст, ки чунонки ироа шуд, ки дар шакли «Гуфтам ба сари ин бача,...» огоз мешавад. Шакли мазкури охири нусхаи 4738а бехтар аст.
Ин буд ашъори тозаёфтшудаи Шайх Камоли Хучандй, ки имруз дар ягон нашри девони шоир дида намешавад ва аз бозёфтхои мухим дар риштаи камолшиносии муосир ба хисоб меравад, ки дар нусхахои мавриди тахкики мо махфуз мондааст. Дар мачмуъ 4 газал, 11 рубой, 5 китъа ва 4 муаммо дарёфт шуд.
Нусхахои мазкур дар тасхехи ашъори шоир аз чанд чихат ахаммияти хоса доранд:
1. Нахуст ин ки се нусха аз чахор нусхаи мазкур дорои таркима буда, солу мохи китобати се нусхаи аввал ва котиби ду нусха тазаккур ёфтаанд, ки ин аз мухимтарин хусусиятхои истифодаи нусхахои хаттй дар тартибу тасхехи девони шоир ба хисоб мераванд.
2. Дувум, ин ки нусхахо то хол дар тасхехи девони шоир мавриди истифода карор нагирифта, аз нусхахои дастиаввал ба хисоб мераванд.
3. Севум, дар нусхахои номбурда газалу рубоиёт, мукаттаот, муаммиёт ва фардхое дарёфтшуда, ки то хол муаррифй нагаштаанд, аз лихози сабк, назокати баён ва лутфи гуфтор бо шеваи суханпардозии Шайх Камоли Хучандй мувофиканд ва образи шеърхои мазкур хам такрори образхои ашъори шоиранд. Бо вучуди он ки нусхахои номбурда пас аз 60-70 ва бархе 100 соли вафоти шоир ба калам омадаанд, истифодаи онхо дар тасхехи девони шоир ба матншинос имкони дар мукоиса нисбатан дурусту сахех кироату сабт кардани газалхоро медихад.
4. Нусхахои мазкур ба чуз тартиби девони ба асл наздики шоир, аз лихози маъниву мантик ва таносуби калом, аз чихати теъдоди газалхо, китъахо, рубоиёт, муаммохо ва фардиёти нави шоир низ ахаммияти бузург доранд, зеро дар ашъори Шайх Камол аз нимаи дувуми асри XVI ба баъд байтхои илхокй хамрох шудаанд. Бино бар ин, нусхахои асри XV аз абёти илхокй орй буда, барои дарёфти абёти нави шоир аз мухимтарин ва боэътимодтарин манбаъхо дониста мешаванд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Моили Х,иравй, Начиб. Таърихи нусхапардозй ва тасхехи интикодии нусхахои
хаттй/Начиб Моили Х^иравй. -Техрон: Китобхона, музей ва маркази асноди Мачлиси
шурои исломй, 1379. -673 с.
2. Насриддин, Абдулманнон. Сехри мубин / Куллиёти осор (иборат аз хафт чилд)/Н.Абдулманнон. -Ч,.1. -Хучанд: Хуросон, 2013, -608 с.
3. Окилов О. Дастхатхои девони Шайх Камоли Хучандй ва масъалаи матншиносй /О.О;илов// Фаслномаи илмй-адабии Камоли Хучандй. -№4(12)2017. - Хучанд: Ношир, 2017. -С. 67-75.
4. Окилов О. Муаррифии нусхаи аксии девони Камоли Хучандй (Махфуз дар хона-музейи Камоли Хучандй) /О.О;илов// Ахбори Осорхонаи таърихии вилояти Сугд. -№5. -Хучанд: Ношир, 2019. -С 142-145.
5. Рахматов, Б. Порае аз вараки хусн / Вараки хусн (Мунтахаби газалхо)/Б.Рах,матов, О.О;илов. -Хучанд: Хуросон, 2018, -С. 3-15.
6. Сутуда, Гуломризо. Марчаъшиносй ва равиши тахкик дар адабиёти форсй^уломмирзо Сутуда. - Техрон, 1370. -488 с.
7. Хучандй, Камол. Вараки хусн (Мунтахаби газалхо). Мукаддима, тахия, тавзех ва нусхабадали Рахматов Бахром ва Окилов Окилбой. -Хучанд: Хуросон, 2018. -520 с.
8. Хучандй, Камол. Девон / Нусхаи № 4739, китобхонаи Остони ^удси Разавии Машхад. Соли 800/1398. -247 б.
9. Хучандй, Камол. Девон / Нусхаи № 4738, китобхонаи Остони ^удси Разавии Машхад. Соли 867/1463. -232 б.
10.Хучандй, Камол. Девон / Нусхаи № 2103, китобхонаи Отиф Афандии шахри Истамбули Туркия. Соли 872/1468. -263 б.
11.Хучандй, Камол. Девон / Нусхаи хаттии №486 Китобхонаи Донишгохи Миччигани Штати Мичигани ИМА. Соли китобат 905/1499-1500. -154 б.
12.Хучандй, Камол. Девон / Нусхаи хаттии №1055. Китобхонаи Донишгохи Панчоби Покистон. Бидуни соли китобат. -71 б.
13.Ч,ахонбахш, Ч,уё. Рахнамои тасхехи мутун/Ч,. Чдхрнбахш. -Техрон: Мероси мактуб, 1384. -107 с.
REFERENCES:
1. Moili Hiravi, Najib. The History of Copying and Critical Correction of Manuscripts. - Tehran: Library, Museum and Documentation Center of the Islamic Council, 1379. - 673 p.
2. Nasriddin, Abdulmannon. Sehri Mubin / Selected Works (in seven volumes). - V.1. - Khujand: Khuroson, 2013. - 608 p.
3. Oqilov O. Manuscripts of Sheikh Kamoli Khujandi's Collection of Compositions and Textual Studies Issues // Scientific and Literary Manuscript of Kamoli Khujandi. -№4 (12) 2017. -Khujand: Publisher, 2017. - P. 67 - 75.
4. Oqilov O. Presentation of the Promotional Copy of Kamoli Khujandi's Collection of Compositions (preserved in Kamoli Khujandi's museum) // Bulletin oof the Historical Museum under Sughd Viloyat. -№5. - Khujand: Publisher, 2019. - P. 142 - 145.
5. Rahmatov B., Oqilov O. A Piece of Beauty Sheet (selected ghazals). - Khujand: Khuroson, 2018. - P. 3 - 15.
6. Sutuda, Gulomrizo. Marja Studies and Research Approach in Persian Literature. - Tehran, 1370 hijra. - 488 p.
7. Khujandi, Kamol. A Beauty Sheet (Selected Ghazals). Introduction, elaboration, commentary and copies by Rahmatov Bahrom and Oqilov Oqilboy. -Khujand: Khuroson, 2018. - 520 p.
8. Khujandi, Kamol. Collection of Compositions/ The copy under the number of № 4739, Aston Kuds Razavi Mashhad Library. - 800/1398. - 247 p.
9. Khujandi, Kamol. Collection of Compositions / The copy under the number of № 4738, Aston Kuds Razavi Mashhad Library. - 867/1463. - 232 p.
10.Khujandi, Kamol. Collection of Compositions / The copy under the number of № 2103, Atif Afandi Library, Istanbul, Turkey. - 872/1468. - 263 p.
11.Khujandi, Kamol. Collection of Compositions / The manuscript under the number of №486 Michigan University of State Library, Michigan, the USA. - 905 / 1499-1500. -154 p.
12.Khujandi, Kamol. Collection of Compositions / The manuscript under the number of №1055. Punjab University Library, Pakistan. Without the year of the book. -71 p.
13.Jahonbakhsh, Juyo. A Reference for Texts Correction. -Tehran: Letters, 1384. - 107 p.
